Алматы цаласындагы авт0к6л1ктщ топырацца, 0с1мд1кке жэне топырак; омыртцасыздарына эсер1 Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

экология почв

ЭОЖ 631.46

АЛМАТЫ КДЛАСЫНДАГЫ АВТ0К6Л1КТЩ ТОПЫРАЦЦА, 0С1МД1ККЕ ЖЭНЕ ТОПЫРАК; ОМЫРТКАСЫЗДАРЫНА ЭСЕР1

Ф.Е Цозыбаева1, С.С. Элгмк^лова, Д. Ш. Эюмбекова2

гв.О. Оспанов атындагы Цазац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060, Цазацстан, Алматы, эль-Фараби дацгылы, 75 в, e-mail: farida_kozybaeva@maik.ru 2М.Мацатаев атындагы №140 мектеп-гимназия, 050060, К,азацстан, Алматы, Туркебаев Keuieci, 233, e-mail: schooll40@mail.ru

Мацалада Сэтпаев жэне Брусиловский кешелершщ к;иылысындагы автокелжтщ саны, осы мацда eceTiH еймджтердщ жэне индикатор ретшде топырак; омыртцасыздарыньщ сандьщ жэне сапалык; к;урамын зерттеу нэтижелер1 берыген.

К1Р1СПЕ

Та^ырыптын, мацыздылыгы: Сощы жылдары келж турлершщ тез дамуына байланысты жук жэне жецы авто-келжтердщ, тракторлардьщ, тепловоз-дардыц жэне самолеттердщ белш шыгарган улы заттарынан атмосферага тусетш к;алдьщтардыц улеа б!ршама арта тусп. Жалпы шыгарылган ласта-гыш заттардьщ 30-70 %-ы кдладагы автокелжтщ улесше (осы к;аладагы енеркэсш пен автокелжтщ санынын, есу-ше к;арай] тиед1 екен. ^алада тек жещл автокелж кана журш цоймайды, сондай-ак жук тасушы автокелжтер, тепловоз-дар, ушацтар, тракторлар да журедь Олар-дьщ б1р1 бензинмен журетш бол са, ешнпп б1реу1 дизельд1 отынмен журедь К^аз1рп кездеп автокелжтен пайдаланатын жанармайлаынын, сапасы эртурль Сапа-сы темен жанармайдьщ арзандыгына цызыгып, пайдаланатын автокелж иелер1 цоршаган ортага цаншама зиян келт1рш жатцанын б!ле бермейдь

Осы атмосферага белшш шык;к;ан улы заттар еамджтер мен топырацжабы-нын да ластайды. Фотосинтез есебшен органикальщ зат жогары сатылы ес1м-джтер арк;ылы жузеге асады, ал органика лык; заттардьщ ыдырауы омыртцасыз жануарлар мен микроорганизмдер арк;ы-лы жузеге асады. Топырак;тьщ тузьпушде

омыртцасыз жануарлар ец мацызды рел атцарады, ce6e6i, олар топырацтагы, онын, устщп цабатындагы еимдж жэне жануарлар цалдьщтарыныц niipin-ыдырауы урдктерше белсещц турде к;атысады, топырацтьщ ауа алмасуын арт-тырады, терец iH к;аза отырып, топырак;-тыц кеуектЬпгш арттырады, еамдж тамырларына ауа, су етуш жещлдетедь жануарлардыц экскременттер1 (бе-лшедО азотк;а, биогещц кальцийге ете бай болгандьщтан топырацтьщ кыш-к;ылдыгын азайтады да, оньщ цурылым-дылыгын жацсартады. Сейтш жануарлардьщ эрекет1 топырацтьщ цунарлы-гын арттырады [1].

Топырац пен оны мекендейтш жануарлар арасындагы зацды байланыс топырак; жануарларыньщ кешенш топырац жагдайыньщ жэне оларды 63repic-тершщ, адамныц ic-9peKeTi нэтижесще топырак; туз1лу1 урдкшщ KepceTKinii ретшде кец турде пайдалануга мум-юндж бередь K^a3ipri кезде табигатца эсер ету кушеюде. Муньщ жагымды жак;-тарымен к;атар жагымсыз жацтары да бар. Табиги ландшафтар булшед1, сани-тарльщ-гигенальщ жагдай нашарлайды, топырак уланады, жануарлар мен ес1мджтердщ пайдалы турлершщ саны азаяды. Сейтш адамныц ic-apeKeTi нэте-

жесшде булшген, ластанган жерлер жарамсыз болып цалады, топырак; жану-арларды топырак; режимнщ езгерушщ ец непзп биоиндикаторлары болып табылады. Олардьщ сол топырацтары мелшерше, эр турлШгше, топырак; тузу-деп мацызына жэне олардьщ эр турл1 факторларга сез1мталдырына царап, топырак;тыц жагдайын бшуге болады. Автокелж ауага тэултне 500 тоннага жуык; улы заттарды белед1 екен. Тштен автомобильдщ резщке угшдыершщ ез1 ластагыш заттарга жатады. Автокелжтщ белш шыгарган тутшшде к;оргасын бола-ды [2].

Б1здщ эсем к;ала - Алматымыз 1ле Алатауыньщ баурайында орналасцан. Алматы кдласында 1132,8 мьщ адам тура-ды. Жер келем1287,6 шаршы километрд1 цурайды. Кдлада 7,5 мьщнан аса ен-д1рктж мекемелер, оньщ ¡ипнде 164 кэсшорын жумыс гстейдь Шаруашыльщ туршен к;ала мекемелершщ 90 процент жекеменшж, цалранын мемлекеттж емес мекемелер курайды. Бугшп куш цалада жалпы республика келемшщ ещцрктж ешмдершщ 5 пайызы енд1р1ледк Алматыда эрб1р 1000 тургыннан 21 меке-ме, республика бойынша 5,5- тен келедь Н^алада курылыс жылдам дамып келед1 [3].

Каланьщ экологиялык; жагдайын жацсартудыц арнайы бардарламасы 2000 жылдьщ наурыз айыннан бастап жумыс ¡стейд1, атмосфералык; ауаньщ лас-тануын тексеретш уш бекет бар. Бул кундер1 Алматыда 210 мьщнан астам автокелж бар. К^алага келш кететшдерд1 цоссак; 250 мьщнан асады. Оран улкендь тшш жылу кубырлары мен енд1рк орын-дарыньщ муражайларынан будацтаган к;ою тупш мен улы газдарын цосыцыз. Алматыда соцгы жылдары жанар май кую станциялары да кебешп кетт1. Мэсе-лен, б1р гана Алматы мен Каскеленнщ арасында 40 шак;ты жагар-жанар станци-

ялары бар.Егер 6ip автокелж кунше 7-10 текше метрге дешн улы газ шыгарады десек, жорарыда айтк;ан бензин жэне дизель отынымен журетш 250 мьщдай автокелж к;ала арк;ылы ететш 70 мьщдай келжтщ ауага к;анша тонна улы к;ос-палар шырарып жатк;аны белгШ болады.

Алматы кдласыныц ластану децгеш езшщ шырцау uieriHe (ИЗА-13,1) жеткен. Кебшесе Алматы ауасын ластайтындар: кем1рк;ышк;ыл газы, куюрттщ цосоксидъ кем1рсутектер, KOMip оксида азоттьщ оксид1 мен тупн шацдар. Ал турацты жылу кездершщ цатарына жататын АПК, ТЭЦ,-1 жуйес1 8253 тонна зиянды кдлдьщтар ауада химияльщ реакцияга тусш, бурынгыдан да K;ayinTÍ жаца к;осы-лыстар тузедь Ocipece жаздьщ аптап ыстык; кундер1 цаланьщ устш авто-келжтер шырарган шыгарылымдардыц нэтижесшде кара тупн басады (сурет 1). Егер aya азоттьщ жэне куюрттщ тотьщ-тарымен ластанса, егер ол ауада 0,2-0,5 м-ра болса, адамныц тыныс алу жуй ел ерше, кездщ цабьщшасына эсер етедь екпе ауруларын тудырады. Сонымен цатар ес1мджтердщ жапырак;тарында журетш фотосинтезд! тежейд1 жэне хлороз кесел1мен зак;ымдануына экелш сок;ты-рады. Ал KGMip Teri тотыры данный, кура-мын бузады, нерв жуйелерше зиянды эсерш типзедь Кан арцылы оттегшщ улпаларга баруына бегетжасайды [4].

Сурет 1- Алматы кдласыныц устшдеп тутш

Сулу Алатаудьщ бауырында жатцан керкем к;ала шуцырга орналасцандьщтан aya алмасуы к;иын. Оцтустж Астананьщ ауасыньщ нашарлай тусуше ец басты тех-никальщ ак^улар бар автоколжтер юнэль Ал мамандар автокелжтердщ моторла-рында жанар май тольщ жаца алмайтын-дьщтан KeMip сутеплершщ басым белпч Кара куйеге айналатынын, acipece техника льщ ацаулы автокелжтерде к;ара тутш кеп белшш, ондай тупндерге ете улы бен-запирин деген KeMipcyTeri болатынды-гын, егер aya осы затпен ластанса, адам-дардьщ екпедеп к;атерл1 iciKneH аурула-ры жшлейтшш айтады.

Алматы сеюлд1 ipi кдлаларда метро, троллейбус, трамвай Tapi3fli келжтерд1 пайдаланган аса тшмд1 болар ед1 Алайда он жылдам астам к;ацтарылып турган метро курлысын айтпаганда, к;аланыц Teric жерге орналасуы да, троллейбус, трамвайды цаланыц барльщ аумагына б1рдей журпзш к;оюга мумкшдж бермей отыр.

Жумысымыздьщ мацсаты: автоке-лжтщ еамджжабыны мен топырак мик-розоофаунасына эсерш аньщтау.

ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1

Зерттеу жумысы ymiH ocímaík жэне топырацулплер1 алынады:

1. Туркебаев, Сэтбаев жэне Руднеева кешелершщ кдлысыныц аралыгынан топырак^ еамдж улпл epi ал ынды.

2.Бак;ылау нуск;асы ретшде топырак^ eciMfliK улплер1 Алматы кдлальщ ботаника багынан алынды. Топырак; жануар-ларын зерттеуге жэне ес1мджтерд1 зерт-теуге улплер мына нусцалар бойынша алынды:

1. Бацылау ботаника багы

2.Жол бойы

3.ЖолданЮм

4.Жолдан50м

Зерттеу жумысы Алматы кдласы, Бос-тандьщ ауданына царасты уш кешенщ циылысында аулада журпзыдь Бак;ылау

ретшде ботаника сая багыныц алыну ce6e6i агаштардыц кеп шогырланган жершщ 6ipi.(uibipuia, к;арагай, туя, емен, к;айьщ жеке буталардан сирен аршаньщ турлер1 жэне раушангулдер т.б.) жэне келжтер журмейдь Сондьщтан экология-сы б1ршама таза деп есептеледь 0cím-джтер арк;ылы барльщ табиги ортага био-идикация журпзуге болады, сапальщ бага бередь Сез1мтал фитоиндикатрлар aya, топырак; курамындагы ластагыш заттардыц эсершен морфологияльщ езг-epicKe ерте ушырайды: жапырак;тьщ Tyci езгеред1, дак; пайда болады, саргаяды жемктершщ niuiiHi де езгеркке ушырайды, бутацтарыньщ осу багыты езгеред1, еркендер1 азаяды. Немесе мундай езг-ер1стерд1 деформацияга ушырауы дейдь бамдж мушелершщ цурамындагы ауыр металдарды аньщтау уппн царапайым зеретханальщ aflicTi пайдаландьщ жэне ауыр металдар атомдьщ-адсорбцияльщ эдк бойынша Топырацтану Институты-ньщ зертханасында аньщталады. К^арапа-йым зертханальщ эдк бойынша еамдж материалын тигльге салып муфель пешшде куйд1редь Кул туздарыньщ су ертндюнде калий хроматын немесе кугарттссутекп досады. Кул массасында-гы пайда болатын шегшдшщ мелшершщ пайыздьщ к;атынасын есептейдь Алын-ган нэтиже непзшде ластанудьщ турл! жагдайындагы ес1мдж мушелершдеп к;оргасынньщ мелшер1 туралы кррытын-ды жасалады. Жол жиепнде есетш еамджтеп цоргасыньщ мелшер1мен к;атар кадмийд1 де аньщтадьщ. Кадмийд! аньщтау ymiH кулдщ су ертндгане кон-центрленген NaOH цостьщ бул жагдайда ак; шепщц пайда болады. Тэж1рбиелж жэне кррытынды улплерд1 салыстыра отырып, eciMfliKTeri кадмий мелшерш аньщтадьщ.

¥сак; бунак;тыларды электор арк;ылы белш алдьщ. Электор фанерден жасала-

ды. Оньщ устщп бетшде диаметр! 120 мм 12 сацылау жасалынган. Сацылауга диаметр! 170 мм пластмасса воронкалар салынады. Воронкаларга уяшьщтары 1,5x1,5 мм TeciKTepi бар елегш орналас-тырылады. Осы елепшке алынган топы-рац цабаттары бойынша абайлап топы-рак; саламыз. Воронканыц ушына Эл Фараби атындагы Казактыц ¥лттьщУни-верситетшщ омыртцасыздар зоология-сы кафедрасынын, профессоры Кулэш Эдыбаевна Дауытбаеваньщ aflici бойынша таза спирт куйылган (5 мм) ыдысца жинадык;. Микроартоподтарды тез!рек жинау yniiH apöip воронканыц устшен 510 см цашьщтьщта электр лампочкасы орнатылады. Топырац улпсшщ устшдеп температура 35° С-тан аспауга тшс, топы-рак; устщп жагынан лампочка арк;ылы KenTipüiefli де, буынаяк;тылардыц жина-луы 2-3 тэулж iniiHfle аяк;талады. Мезофа-унаны есепке алу ушш 0,25 шаршы метр аудандагы топырак; улпсш к;олмен белшектеу эдМн пайдаландьщ. Мезофау-на еюлдершщ дернэсглдерш 70° С спирт-те жинадьщ. Ал ересек бунавденел1лерд1 цагаз к;орапшалага жинацтадык^ эрцай-сына жеке этикетка жасадьщ.

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ Ботаника багындагы агаштардыц жапырацтары к;ою жасыл туст1, мушелер1 дефермацияга аз ушыраган, раушан-гулдершщ гул шогырлары ipi ашьщ TycTi, узак; турады. Шыршаньщ 6epiK басында бутацтары жайыла ескен. Сая бацтыц ¡шшдеп еймджтердщ т1рпнлж формалары эр турль

Ал, 61зд1ц зерттеуге алып отырган ауладагы агаштардыц мушелер1 мулдем баск;аша, жапырак;тарында дак;тар кеп, жасыл бояуы ашьщ емес, к;ара ыс к;апта-ган, саргайып ерте Tycyi бшнедь (жаз мезплдершде). Агаштардыц бутацтары ^исайган, темен жацтарында жапыра^-тары ете сирек. Жолдьщ бойында шептер мулдем жок;.

Зерттеп бацылауга алынган аула, Сэтпаев кешесшщ шыгысында, Туркеба-ев кешес1, батысында Руднев кешесшщ циылысында орналасцан, автокелж-тердщ ец кеп журетш жолдарыньщ б1р1 Пайдаланатын бензиннщ цурамыныц сапасыз болуы, к;ара тутш шыгаруы, ес1мджтер жабылгысына кер1 эсерш ти-пзедь Агаштардыц мушелершщ дефор-мацияга ушырауыньщ басты себеб1 де сол.

Зерттеу жумысы кезшде, ец алдымен зерттелетш алацшацныц еамд1гш аньщ-тадьщ. Ол ушш осы обьектшерден жинап экелшген гербарийлерге к;арап, зерттеу алацшаларында есетш еамджтерд! аньщтадык;. Б1з астык; туцымдастары-ныц -15, буршацтуцымдастарыныц - 6, раушангулдердщ -10, курдел1гулд1-лердщ -7 турш, жалпы еймджтердщ 49 тур1 аньщтадыц. Ботаника багыныц галымдары мен Топырацтану Институ-тыныц цызметкерлершщ усынысы бойынша жол жиегшде агаш ес!мджте-ршен: цайыц, уйецю агаштары усыныла-ды. Агаш еамджтершщ кейб1р элемент-терд1 жапырагында, бутагында жэне тамырында жинацтау к;аб1лет! бар. 0с1мдж ескен кезде ез бойына топырац-тан турл1 химияльщ элементерд1 жинай-ды, эс1ресе ауыр металдар [Си, 2п, РЬ, Сс1) еамджтщ эр белжтерше эр турл! мел шерде жинацталады.

Зерттеу алацшаларында есетш ес!м-джтердщ (кайыц, уйецю] жапыра^та-рын, бутак;тарын алып, олардагы ауыр металдарды аньщтадьщ. Оныц нэтиже-лер1 мына 1- кестеде бер1лген.

Зерттеу нысандарыныц ес1мд1к-тер!н1ц к;урамын салыстыратын болсак^ мына жагд ай л ард ы керуге болады.

Брусиловский кешес1н1ц бойында есет1н уйецкшщ жапырагында мырыш-тыц мелшер1 бак;ылау алацымен салыс-тырганда жогары болады жэне жолга жак;ын жерде есет1н уйецюн1ц бутагын-

да мырыштыц мелшер1 бак;ылау алацы-на Караганда ете жогары.

Жолга жак;ын есетш цайыцныц жапырагында, сабагында, мырыштыц мелшер1 жогары, сондай-ак; Юм к;ашык,-тьщтагы алацшада есетш цайыцныц жапырагында мыс, к;оргасын, жэне кад-мийдщ мелшер1 бацылаумен салыстыр-ганда жогары. Мше, осы алынган нэти-желер еамджтщ эр бeлiгi ауыр метал-дарды эр турл1 мелшерде жинацтайты-нын керсетедь Ауыр металдардыц жол бойында есетш ес!мдж мушелершде кеп мелшерде жинацталу себеб1, автокелж белш шыгарган заттарында к;оргасын буы, резина угшд1лер1 ауага белшш шыгып, еймдж жэне топырак; бетше шегедь 0с1мдж тамырына жинацталган

ауыр металдар, тамыр пнр1генде ешцай-да жуылмай, сол есш турган жерше жинацталады. Автокелжтщ кебекп жэне оныц ауага белш шыгарган улы заттары, сондай-ак; топырацта мекендейтш жану-арлардыц мекенш бузуга, экологияльщ жагдайын курт езгеркке ушырауына эке-ледь Соныц нэтижесшде цоршаган орта су, ауа, ластанып, адамныц денсаулыгы бузылады. Зерттелген алацшарда сауыт-ты кенелер мен аякдуйрьщтылар кеп кез-деседь Сауытты кенелердщ 6 туысы жэне аявдуйрыцтылардыц 6 туысы табылды. Мезофаунадан жауын к;урты, кумыскдлар, узын мурынды к;оцыздар, кебелектердщ жулдызкурттары табыл-ды.

Алацша бамдж мушелер1 гп Си РЬ С(1

Бак;ылау ботаника Уйецю Жапырак; 29.0 6.25 10.5 0.25

бары Бутак; 45.0 7.75 22.0 0.25

Жол бойы Уйецю

Жапырак Бутак 83.75 97.5 12.5 5.0 25.0 8.75 2.0 2.0

Юм Уйецм

Жапырак; 35.63 26.25 18.75 2.50

Бутак; 3.75 21.25 17.75 0.63

50м Уйецю

Жапырак; 37.50 7.50 13.0 0.50

Бутак; 22.5 3.75 9.50 0.25

Бак;ылау ботаника Терек Жапырак 26.0 6.25 10.5 0.50

багы Бутак 22.0 7.25 12.0 0.25

Жол бойы Терек

Жапырак; 53.75 21.25 46.3 2.0

Бутак; 46.3 39.0 25.5 1.5

Юм Терек Жапырак; 46.3 45.0 10.1 0.75

Бутак; 66.25 39.0 13.0 0.87

50м Терек

Жапырак; 29.0 13.0 6.25 0.50

Бутак 21.25 9.50 7.25 0.77

1-кесте Зерттеу алацындагы агаш еамджтердеп металдардыц мелшер! (мг/кг)

Агаш еамджтершщ кейб1р элемент-терд1 жапырагында, бутагында жэне тамырында жинацтау щабые-п бар. бамдж ескен кезде ез бойына топырац-тан турл1 химиялык; элементтерд1 жинацтайды, эаресе ауыр металдар (Си, гп, РЬ, Сс1) еамджтщ эр бeлiктepiнe эр турл1 мелшерде жинацталады.

Зерттеу алацшаларыныц еамджтершщ к;урамын салыстырганда мынан-дай жагдайларды керуге болады. Жол бойында есетш уйецюнщ жапырагында мырыштыц мелшер1 жогары болады. Цайыцныц жапырагында, сабагында мыс, к;оргасын, кадмийдщ мелшер1 бак;ы-лаумен салыстырганда жогары. вамдж мушелершде булай кеп мелшерде жинацталу себеб1 автокелж белш шыга-ратын тутшдершде цоргасын буы, резина упндыер1 ауага белшш шыгып, еамдж жэне топырац бетше шегедь 6с1мдж тамырында жинацталган ауыр металдар тамыр ппр1генде ешцайда жуылмай сол жерге жинацталады. Ауадагы шацды, тутшщ курамындагы к;оргасынды, топыращтанда ауыр метал-дарды эр турл1 белжтерше жинацтау к;а-

2-кесте-Зерттеу алацшарындагы микроа курамы

б^летше байланысты к;алалардыц сани-тарльщ-гигеналык; жагдайын жацсарту мацсатында, кеше бойына агаштарды кеп отыргызу керек.

Автокелжтщ к;алада кебекн, оньщ ауага белш шыгарган улы заттары, топы-рак; еамдж жамылгысын гана булд1рш цоймайды, ондагы мекендейтш жэндж-тердщ мекенш бузуга, экологияльщ жаг-дайдьщ курт езгеркке ушыруына эке-ледь Соньщ нэтежесшде цоршаган орта су, ауа ластанып, оньщ зардабы адамньщ денсаулыгына зиянды эсерш тигчзедь

Аяццуйрьщтылар усац цанатсыз жэнджтер. эртурл1 жагдайларда кезде-сед1, алайда ылгал ортаны унатады, топы-рак;тыц бетю к;абаттарында жэне ес1мдж 1ппнде ете топырацтыц бетю цабатта-рында жэне еамдж ¡шшде ете кеп кезде-седь Аякдуйрьщтылардыц саны 1 шар-шы метрде 10-50 миллионга дейш жетедь Олар теменп температурага тез1мд1 келед! жэне тоцазыган топырак; к;абаттарында да т1рпплж етедь Микро-артроподтардьщ ¡ипнде аяккуйрьщты-лар басым болып келедь Олар бак;ылау алацшасыныц да, барлык; тэж1рбие алац-шасыныц топырацтарында кездесед! [5].

юподтардьщ сандык; жэне сапалык;

Курамы Кабат, см Жолдьщ мацы Жолдан 10м Жолдан 50м Бацылау

Со11етЬо1а Сауытты кенелер 0-5 - ++ + ++ ++ +++

Orbatidea аяк;к¥Йрык;тылар 5-10 + ++ ++ ++ +++

Коцыз дернэсШ 0-5 - - ++ ++

01р1ега 5-10 - - - ++

Аявдурьщтылар дернэсш 5-10 + ++ + ++ ++ +++

Бацылау жасаган Сатпаев жэне Бру-силовский кешелершде отырып, еткен машиналарды, соньщ шшде жук, жещл

машиналар жэне автобустарды санадьщ та, осы келжтердщ каншальщты кала ауа-сын ластауга цосатын улесше бак;ылау жасадык; (2 сурет).

Сатпаев кешеЫ

саны

аиип 800 700600500 400-( 300 200 100 о

/

А

А

1мин5мин 15 1мин5мин 15 мин мин

М1ну~та канша кел!к егп

пЖечт машина и Жук маш инасы □ Автобус

Брусилове кий кешеа

саны

700 п 600500 400 300-1 200 100 о

1мин5мин 15 1 мин 5 мин 15 мин мин

минутына неше кегмк етп

□ Жент машина ■ Жук маш инасы

□ Автобус

2-сурет Кешедеп келж мелшер1

КОРЫТЫНДЫ

Ауаны тазартудьщ келешектеп про-блемасын шешудщ жолы - енд1р1стщ тех-нологияльщ процесстерш жетыд1ру немесе тубегейл1 жацарту, ауага шыга-тын зиянды заттардьщ келемш азайту жэне кдлдьщтардьщ курамындагы хи-мияльщ заттарды белш алып, оларды пайдага асыру. Каз1рп кезде табиги шию заттардьщ 2-4 пайызы гана к;олданыла-ды, ал к;алган 96-98 пайызы эр турл! к;ал-дьщтарга айналады. Бул калдьщтар к;ор-шаган ортаны ластайды. Сондьщтан осы кдлдьщтарды ецдеп, пайдага асырудьщ мацыздылыгы айтарльщтай. Ол уппн енд1р1ске аз кдлдьщты немесе кдлдьщ-сыз технология енпзукерек.

Алматы кдласыныц зерттеу нысан-дарынынан алган ес1мдж улплершде

мырыш, коргасын, мыс, кадмийдщ мелшерлер1 аньщталды. Бул аньщталган ауыр металдардьщ шшде мырыш пен коргасынньщ мелшер1 ете жогары. Кор-гасыннын, мелшершщ жогары болу себеб1, калады келжтщ мелшер! ете кеп. Галымдардьщ зерттеу! бойынша авто-келжтщ резщкесшщ унтактарыньщ езшдеп коргасынньщ мелшер1 жогары екен. Каланы жан-жак;тан тау к;оршап тур жэне де к;ала шуцк;ырда орналаск;ан. Жел согып тазартпайды да барльщ ластаушы заттар топыракка, еамджке жэне су бе-тше шегш ластайды.

Терек еамдт жапырагына да, бута-гына да ауыр металдарды кеп мелшерде жинацтайды. Кептеген галымдардьщ алган мэл1меттер! де б!здщ алган нэти-

желер!м1зд1 растайды. Калада терек ете кеп отыргызылган. Булар санитар болып табылады. Ce6e6i жапырагына жэне бута-гына ауыр металдарды жинацтай оты-рып, топырацты, цоршаган ортаны тазартады.

Микроартроподтар мен мезофауна да топырацтыц ластануыньщ индика-торлары болып табылады. Жол мацынан алынган топырацтарда микроартроподтар мулдем кездеспейдь Ал жол бойынан алыстаган сайын олардьщ мелшер! де арта туседь Шубалшацдар машина аз журетш жерлерде жэне бацылау ретшде алынган ботаника багында ете кеп мелшерде кездеседь Жол бойынан алын-ган топырак; улплершде шубалшац аз, тштен кейде мулдем кездеспейд1 де.

Каладагы келж санынын, кеп болуы Алматы кдласыныц топырагын, eciM-джтерш ластай отырып, цоршаган орта-ньщ жагдайына Kepi эсер етед1

Bi3 Алматы цаласыныц экологияльщ жагдайын жацсарту мак;сатында мына темендегщей усыныстар усынамыз.

1) Ауаны кеп ластай к;оймайтын газ-ды к;олдану. Бул да к;ала экологиясын тазартуга ез кемегш берер efli;

2) Салтанатты шаралар уацытында агаш отыргызу;

3) К^аланы кегалдандыру мацсатын-да терек eciMfliriH кеб1рек отыргызу;

4) Жаца жыл жэне баск;а салтанатты мерекелерд1 тойлаган кезде цытайдыц отшашуларын пайдалануга тыйым салу-ды усынамыз.

5) 0Hflipic орындарыныц муржала-рынан ауага зиянды эсерш кеп мелшерде типзетш тутшдер шыгып жатады. Осындай мекемелерге шац устагыштар-ды орнату;

6) Айына 1 кунд1 жаяу журу куш деп белплеу, (бул куш цалатургындары вело-сипедпен жэне жаяу журед1;

7) Каладагы метро курылысын тез1-рек аяцтауды к;олга алу;

8) Ауыр жук машиналарын каланыц ¿ппмен аз журуш кдцагалау;

9) Bip маршрутпен б1рнеше автобус-тардьщ шогарланбауын кадагалау;

10) Каладагы жеке арзан жэне сапа-сыз жанармай станцияларын жауып, орнына газ цую станцияларын орнату керек.

Экологияльщ мэселе - галамдьщ мэселе. Сондьщтан да цаланыц, ауланыц экол огиял ьщ жагдайын жа^сарту - сауат-тыльщ пен мэдениета кетеру. Сондьщтан да табигатты ластамауга, экологияльщ жагдайымызды жацсартуга тырыса-йьщ!

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI

1. Гиляров A.M. Индекс разнообразия и экологическая сукцессия //Журнал общ. биологии. 1969. Т. 30. № 6. С. 652-657.

2. Гиляров A.M. Индекс разнообразия и экологическая сукцессия //Журнал общ. биологии. 1969. Т. 30. № 6. С. 652-657.

3. Информационный бюллетень о состоянии загрязнения природной среды г. Алматы //Центр наблюдений за загрязнением природной среды. Казгидромет. Алматы. 1994.Вып. 8.

4. Темирбеков Ж.Т. Влияние окружающей среды на здоровье людей// Экология и устойчивое развитие. 2002. №6. С. 29-30.

5. Мелецис В.П. Биоиндикационное значение коллембол (Collembola) при загрязнении почвы березняка-кисличника индустриальной кальцийсодержащей пылью //Загрязнение природной среды кальций-содержащей пылью. Рига. 1985. С. 149-209.

РЕЗЮМЕ

В статье приводятся данные о количестве автотранспорта, проходящие на перекрестках улиц Сатпаева и Брусиловского, также содержание тяжелых металлов в растениях, произрастающих в этом районе и данные изучения количественного и качественного состава почвенной зоофауны как индикатора загрязнения почвы.

SUMMARY

In article the data about quantity of motor transport, passing on crossroads of streets Satpaeva and Brusilovsky, also the maintenance of heavy metals in the plants growing in this area and given studying of quantitative and qualitative structure of soil zoofauna as the indicator of pollution of soil is cited.