CC BY
16УДК 631. 614.7.160.26
АНТРОПОГЕНЕЗДЩ ЛАСТАУШЫ ЗАТТАРЫМЕН ТЕХНОГЕНД1 БУЛ1НГЕН ЛАНДШАФТАРДАГЫ ТОПЫРАЦТЫН,, 6С1МД1КТЩ ЖЭНЕ СУДЬЩ ЛАСТАНУЫ ЖЭНЕ ОНЬЩ АДАМ ДЕНСАУЛЫГЫНА ЭСЕР1
Бейсеева Г.Б.
Казахстан Республикасы, Алматы к,., эл-Фараби дацгылы, 75в, в.О.Оспанов атындагы Топырацтану жэне агрохимия институты, тел.: (8-7272) 933880; E-mail: k_farida@nursat.kz; beiseeva2009@mail.ru
Макдлада Риддер к;оргасын - мырыш зауыттарыньщ аумак;тарындагы техногенд1 ластан-ган топырак;тардагы, еамджтеп жэне сулардагы ауыр металдардьщ мелшер1 жэне олардьщ таралуы туралы мэл1меттер келтчрыген, сондай - а к; Шыгыс Казахстан облысыньщ енеркэсштж ауданындагы журпзыген зерттеу нэтижелер1 де келтчрыедь Кар^ынды антропо-гендж к;ызмет жагдайында табиги сулардьщ ауыр металдармен ластануы ерекше жт мэселе болып отыр. Ауыр металдар табиги суларга енеркэсште пайдаланылган сулармен гана емес, сондай-ак енеркэсштж ушндыер ар^ылы сузыетш жауын суларымен де Tycefli.
К1Р1СПЕ
Тусп металлургия енеркэаб! атмос-феральщ ауаны жэне су айдындарын, топырак;ты, еамджтерд! зр турл1 металдармен, басца газ тэр1зд1 жэне ер1пш к;осылыстармен ластаушылардыц кез1 болып табылады. Осы ластаушы кездер орналасцан аудандарында топырацжэне ес1мджтерде улы элементтердщ жогары концентрациясы табылатын, радиусы ондаган километрге жететш жасанды биохимияльщ провинциялар к;алыптаса-ды. Металлургияльщ зауыттардьщ жэне жылу электростанциялардыц эсер ету аймагында цоргасынныц, кадмийдщ, мырыштыц, ннкельдщ жэне баск;а элементтердщ мелшер1 ортальщ аудандар-мен салыстырганда жемктерде 1,5-3,5 есе жогары [1]. Мыс балцыту зауытыньщ мацындагы топырацтарда мыс пен цор-гасынныц, тамак; ешмдершде мыс пен марганецтщ жогары мелшерлер1 табыл-ган [2, 3]. Коршаган ортадан улы заттар адам агзасына тыныс алу жолдары арк;ы-лы, терь сондай - ак ас к;орыту жолдары арцылы туседь Мыстыц кеп мелшер1 бау-ырда, мырыш, кадмий жэне цоргасын-ныц жогары мелшерлер1 буйректе жинацталатыны аньщталган [4,5].
Каз1рп кезде осы ластаушылардьщ тек жеке зат алмасу удер1стер1, агзаныц
иммундьщ жэне ферменгпк жуйелерше гана емес, сондай - а к; тургындардыц жалпы ауруларыньщ артуына да цолай-сыз эсерше журпзыген зерттеулер кеп. Т.Е. Науменконьщ зерттеулер1 бойынша тыныс алу жолдарыныц ауруына, эаресе атмосферальщ ауаныц ластануы эсер етед1 [6].
Туст1 металлургия енд!рет1н енеркэсштж аудандардагы зерттеулер ауаныц металл аэрозольдармен ластану децгеш нэтижесшде адамдардьщ жуйке жуйесшщ ауруы жэне буйректщ к;абы-нуы арасында байланыс бар екенш анык;-тады[7].
Коргасын, мыс, мырыш, мышьяктьщ аэрозольдарыньщ ауадагы ШЖК жогары болган кезде балалардыц суйек жуйесшщ дамуы жэне ткшщ шыгуы кeшeyiлдeйтiнi байк;алады [8]. Балалар-дьщ тыныс жолдарыныц ауруы, екпенщ цабынуы, тумау, баспа аурулары жэне ауаныц тусп металдармен, эаресе цорга-сын, кобальт жэне олардыц к;оспалары-мен ластануы арасында тжелей корреля-цнялык; байланыс аньщталган [9].
Атмосферальщ ауаныц цоргасынмен, хроммен, никельмен, кадмиймен жэне баск;а ауыр металдармен ластануы тургындардыц ауруын 40-60 % - к;а арт-тырады [10]. Гылыми деректерге сэйкес
микроэлементтердщ 6ip белш, tíc жегга удерганщ ингибиторлары болып табылады, ал кейб1р микроэлементтер оныц бел сецщ дамуына жагдай жасайды. Мыса-лы, стронций, kymíc, мыс, ванадий тузда-ры белпл1 6ip концентрацияда tíc жепсше тез1мдипк беред1 [1], ал мырыш, Коргасын, кадмий жэне баскалары tíc жегесшщ дамуына жагдай жасайды [9]. И.В. Курякинаньщ зерттеулер1 бойынша тау - кен енеркэс1б1 комбинаттарыныц ауданында туратын балалар tíc жегес1 ауруынажшушырайды [10].
Ka3Ípri кезде таралуы жагынан да, эрекет eTyi жагынан да к;оршаган ортаны Heri3ri ластаушылар катарына коргасын, кадмий, сынап, мыс, мырыш, мышьяк, никель, хром жатады [5]. Коргасын адам агзасына тыныс алатын aya аркылы жэне ас корыту жолдары аркылы туседь Коргасын, acipece балалардыц Tepici арк;ылы, ананыц суп арцылы тусед1 [6]. Коргасын политропты у болып табыла-ды, орталык; жэне шетю жуйке жуйелер-ше, цанга, к;ан тамырларына Tepic эсер етедь К^оргасыннын, косындылары зат алмасуды бузады жэне ферменттердщ ингибиторлары болып табылады. Цорга-сынньщ нейтотроптык; acepi полиневрит, энцефало-нетропатия туршде бай-Калады [6]. Кадмий мырыштьщ табиги cepiKTeci болып табылады жэне корша-ган ортага атмосфераныц шыгарылым-дарымен жэне мырыш рудасын енд1ру жэне к;айта ецдеу кэсшорындарыныц агын суларымен туседь Кадмийдщ Heri3ri белт адам агзасына ас корыту жолдары арк;ылы, тыныс алу жолдары аркылы тусед1. Ол бауырда жэне буйрек-те жинак;талады, зэр аркылы сыртка 60-70 %шыгарылады [11]. Кадмийдщ уыт-тылыгы оньщ косылыстарыньщ тишне жэне epiriniTiriHe байланысты. Кадмий узак эсер еткен кезде буйрек ауруы дами-ды, зэрде нэруыз пайда болады да буйректе тас байланады. Шетелдж галымдардыц деректер1 бойынша кадмий балалардыц ак;ыл - ойыныц дамуына
эсер етедь Кадмий ас корыту фермент-тершщ белсенд1л1гш темендетедь KOMipcy алмасуына эсер етедь Цоршаган ортадагы кадмиймен ластанудан туын-даган ауруга "итай - итай" жатады, бул жагдайда аурудыц суйеп жумсарады, буйрек пиэлонефрип пайда болады.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Гылыми зерттеу жумысы Риддер мырыш жэне коргасын зауыттарыныц аумактарында, Тишинка кен орныныц ушндшершдежурпзыдь Жумыстыц мак;-саты енеркэсштж аймактардагы корша-ган ортаныц Heri3ri ластаушыларын, олардыц топырак;тагы, судагы дэрежесш аныктау. Топырак улплер1 ауданы 20x20 м алацшадан 0-30 см терецджтен конверт эдгамен 1,5-2 кг мелшершде бур аркылы алынды. Топырактагы, топырак;-грунттарындагы, судагы жэне су тубшдеп шегшдыердеп ауыр металдар-ды аньщтау ядерльщ - физикалык; жэне атомды - абсорбциялык эд!стермен журпзыдь Су улпс1 алдымен сузыд1 жэне 9pi карай зертханальщ жагдайда жеке-жеке судыц epireH жэне ер1меген компо-ненттерше талдаужурпзыдь Су улплерше талдау ядрольщ физика институты-ныц зертханасында журпзйщ1 Судыц алынган барлык; улплершщ epireH (WD) жэне ер1меген (WS) компоненттер1 ней-трондык; - активациялык (NAA) эдкпен, ал судыц epireH компоненттершщ эле-ментт1к курамы плазмамен индуктивт1 -байланыскан масс - спектрометрия (ICE-MS] эдюмен аньщталды.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ
Шыгыс Казахстан облысында тау -кен металлургиялык кешеннщ непзп кэсшорындары езен желшер1 кеп аумак;-тарда орналасцан. Техникалык кажет-тШк салдарынан жылу энергетика кэсшорындары да осы аумакта орналас-к;ан. Кэсшорындардыц осындай орнала-суы салдарынан олардыц жумысы нэти-жесшде коршаган ортага шыгатын газ
тэр1зд1, к;атты жэне суйык; шыгарылым-дар езен суларына, топырак;к;а тусе оты-рып биоценоздарга да, сол жерде тура-тын тургындарга да экологияльщ жагы-нан зиян келт1ред1 Осындай ластану нэтижесшде аумацтагы топырак; - еамд1к жамылгысы бузылады, кейде тштен толыгымен жойылып кетедь Мундай жерлер кунарсыз, уытты, узак; уак;ыт бойы ол жерлерге шеп те оспейщ, сондай - ак; сол жерде мекендейтш тургындар-дьщ денсаульгеына зиян келт1ре отырып,
бул жерлердщ топырацтары эрозияга жэне тозуга ушырайды ягни осы аумак;-тагы табиги тепе - тецдж бузылады [10].
Алынган деректердщ керсету1 бойынша к;аланьщ аумагы жэне оныц айналасы б1рк;атар элементтер бойынша геохимияльщ провинция болып табыла-ды. Коргасын, мыс, мырыш, мышьяк сияц-ты ауыр металдардыц шогырлануы олар-дыц топырацтагы кларкынан 3-20 есе асып тусед1 (1-сурет).
Кесте 1 - Риддер кдласы мен оныц айналасынан алынган топырак улплершщ химия-льщ цурамы
№ Топырак улг1С1 алынган жер Химиялык; элементтер (мг/кг)
Коргасын Мыс Мырыш Мышьяк Кобальт
1. Саяжайлар мацында, Тихая езеш 30,8 40,0 100,0 - 10,0
2. Саяжай жанындагы Тихая езеншщ бойынан 150,0 50,0 500,0 100,0 10,0
3. Клинкер цоймасыньщ жанынан (отвалдар) 150,0 60,0 400,0 - 15,0
4. Чекмарь езеншен , кешрден жогары 4 км 40,0 50,0 100,0 15,0 15,0
5. Саяжайларга баратын жолдьщ басталган жершен 30,0 50,0 400,0 15,0 12,0
6. Есга Дойкадан 50 м жогары Филипповка езеш мацынан 60,0 50,0 100,0 10,0 15,0
7. Громотуха езеншдеп калалык бас су сагасы мацынан 20,0 40,0 60,0 10,0 8,0
Эаресе, онеркэсштж аудандарга жак;ындаган сайын олардыц мелшер1 де арта туседь Риддер кдласында мырыш зауыты жэне сонымен катар кен байыту комбинаттары орналаск;ан, Риддер к;ор-гасын зауыты, кдлдьщсактагыш, Тишин-ка кенорны к;ала мацында орналасцан. Риддер мырыш зауытыныц шыгары-
лымдары желмен ушып келш айнала-сындагы топыракка, ес!мд1ктерге шегедь Сллтгазденген аймактык; кара топырацтыц коп болт эрозия урдгане ушыраган.
Зауыттыц айналасындагы жерлердщ коп болшнде оамдж оспейтш бос жерлер пайда болады (1-кесте).
Сурет 1 - Казба шуцкыр, аймактьщ топырак - сытгазденген кара топырак, (мырыш
зауытыныц мацы)
Сондьщтан болар Риддер цаласыныц мацында мырыштыц мелшер1 топырац-та ете жогары децгейде кездеседь Одан кейш кеп децгейде кездесетш элемент-терге цоргасын мен мышьяк жатады.
Кайта цунарландырылган тел1мдер-де металдардьщ кеп мелшер1 топырак;-грунттарыныц ушнд! жыныстарымен шектескен жерлершде байк;алады. Кайта ^унарландырылган тел1мдердщ топы-рацгрунттарыныц бетю к;абатына ауыр металдардьщ жинацталуы биологияльщ жолмен тусшд1р1лед1. Эспмдж езшщ тамыр жуйес1 арцылы ауыр металдарды жогаргы еалед1 ес1мд1 мушелерше тасы-малдайды да, топырак;грунттарыныц бетю к;абатына жинацтайды. Бул жаг-дайда топырацгрунттардыц теменп к;абаттарынан бетю цабаттарына ауыр металдардьщ ес1мдж тамырлары арк;ы-л ы шыгарылып, жинацталуы журедь
Шыгыс Казахстан облысындагы тау-кен байыту комбинаттарыньщ к;алдьщ-сак;тагыштары 140 гектаргажуыц, соньщ ¿ппнде 80 гектары шацды ауданды алып жатыр. Жыл сайын к;алдык;сак;тагыштар-га 1,31 млн. тоннагажуьщушнд1 цалдьщ-тары жиналады [12]. Жел жылдамдыгы 5-6 м/с болган кезде жергшкп жел эро-зиясы пайда болатыны, ал 18-20 м/с болтан кезде шацды боран туындайтыны белгш жэне булардан ауада ете кеп мелшерде шацдац белшектер пайда бола-ды [13].
Калдьщсацтагыштар жэне енер-кэсштж ушндтер ауа алабыныц экологи-яльщ жагдайын курт нашарлатып ж1бе-ретш металдар мен олардыц к;оспалары-ныц аса майда шацды белшектер! ауаныц ластануыныц антропогендж кездер1 болып табылады. Олардыц салдарынан адамныц, ес1мд1ктер мен жануарлардыц цалыпты тсршшк эрекет ету жагдайлары бузылады жэне кдлдьщсацтагыш мацын-дагы аумацтар ауыл шаруашылыгына жарамсыз болып к;алады. Тау-кен байыту комбинаттарыньщ к;алдык;сак;тарышта-
рына кен байыту фабрикалардыц TycTi металдар рудаларыныц цалдьщтары, енеркэсштж кдлдьщтары жинацталады. Кдлдьщсацтагышта жинацталган масса 1999 жылдыц крцтарында 123,57 млн. тон-наны курады. Бастапцы руданыц массасы-ныц 60-65 %-ына жуыгын курайтын, гравитация жэне флотация эд1стер1мен ецде-лген TycTi металл рудаларыныц байыту кдлдьщтары ерт жэне жарылыс K;ayinci3 болып табылады. Кдлдьщсацтагыштыц курамы агрегаттык; жагдайы к;атты заттар - шламдардан (кум, кумбалшык^ саз бал-шыц) турады. Калдьщсацтагышца TycipreH кездеп судыц мелшер1 - 70 %, бегеттщ жагажайындагы кумдарда - 27,3-15,7 % болып келедь Цалдьщтардыц тыгыздыгы 2,75 т/м3. Белшектердщ барынша улкен мелшер1 - 1 мм [14]. Кен байыту фабрикасыныц цалдьщтарыныц кздэамында суда элс1з еритш белшектер бар. Кен байыту фабрикасыныц тусп металдарыныц ушндыердеп цалдьщта-рындагы уытты ингредиенттердщ орта-ша мелшер1 мыналарга тец [13]: Си - 0,033 %; РЬ - 0,083 %; Zn - 0,2 %; Fe - 5,2 %; Si02 -54,2 %; А1203 - 1,5 %; Ва - 0,12 %; СаО - 3,37 %; MgO -1,75 %; Mo - 0,02 %; Ti02 - 0,005 %; Na20 - 0,53 %; Be - 0,001 %; Ni - 0,006 %; Cd -0,002%; Mn-0,08%.
Кен байыту фабрикасыныц турль TycTi металдарыныц уйшдшершдеп к;ал-дьщтары цауштШп бойынша 4 класса жатцызылады [12]. Tay - кен байыту енеркэабшщ к;олданыстагы цалдьщсак;-тагыштарыныц шацын жою мэселес1 ете мацызды болып отыр. Кептеген галым-дардыц деректер! бойынша [15] Курск магнит аномалиясыныц ауданындагы ушндыердщ эр гектарынан жыл сайын 200-ден 500 тоннага дейш шацушатыны есептелген. Шартты турде алгандагы цал-дьщсацтагыштыц шацдак; бетю цабаты-ныц ауданы 80 га тец болады десек, шыга-рылым жылына 16 000 - 40 000 т шацды цурайды. Tay - кен байыту кэсшорында-рыныц санитарльщ - цоргау аймагы -
1000 метр [16]. Коргасын зауытыныц к;ал-дьщсактагышыныц бет1, оны пайдалану ток;татылганына карамастан корганыш кабаттармен жабылмаган. Гылыми деректер [13] бойынша ауданы 1000 га калдыцсактагыштыц бетшен жел екшшмен 60 мьщ м3 жуьщ кумды ушы-рып экете алады. Кдлдьщсак;тагыштар-дан заттардыц aya арцылы тасымалдану цауштШп туралы б1здщ бакылауымыз-дьщ деректер1 де растайды. Калдьщсак;-тагыштьщ мацындагы ос1мджтер жойы-лып, топырагы тозуга ушыраган еамдж еспейтш бос калган жерлер пайда болтан. Цалдьщсак;тагыштыц шацы тургын-дардыц денсаулыгына да жагымсыз эсер етедь Калдыксактагыштыц мацында турган тургындардьщ ko6ící демжпе, екпе к;атерл1 iciriMeH (рак) ауырады. Кал-дьщсактагыш мацынан алынган топы-рак улплершде микроартроподтар мулдем кездеспейдь Ce6e6i микроартроподтар топырак жагдайыныц биоинди-каторлары болып табылады. Олар лас-танган топырактарда мулдем кездес-пейдь
Риддер цаласыньщ мацындагы сулардыц ауыр металдармен ласта-нуы. Соцгы жылдары белсенд1 антропо-генд1к эсер ету нэтижесшде жер бетшдеп сулармен катар жер асты сула-рынын, химияльщ цурамы елеул1 езгердь Ластанудан жер бетшдеп суларга кара-ганда цоргалгандыгына карамастан жер асты суларыньщ езшде к;оргасын, хром, сынап, мырыш жэне тагы баска элемент-тер табылган. 3cipece, ауыр металдар-дьщ жогары концентрациясы ipi калалар мен онеркэсштж орталыктардыц аума-гыныц мацында ecin отыр. Белсенд1 антропогендж эсер етужагдайында таби-ги тущы судыц ауыр металдармен ласта-нуы ец жт мэселенщ 6ipi болып отыр. Судагы ауыр металдардан езд1гшен таза-ру журмейдг ауыр металдар тек 6ip таби-
ги резервуардан басцасына алуан турл1 Tipi агзалармен эрекет ете отырып жэне барлык; жерде Tepic салдарга ушырата отырып кайта таралады. Ауыр металдар табиги суларга енеркэсштщ пайдалан-ган суларымен гана емес, сондай-ак; онеркэсш уйшд1лер1 аркылы сузгле отырып, acipece калдыксацтагыштардан, жацбыр суларымен туседь Осылай лас-танган сулар жер асты суларына уцгы-лардан, шахталардан жэне шуруфтардан Tycefli [10]. Тургындардьщ денсаулыгы осы аумацты жуйел1 турде сумен камта-масыз етуд1 жузеге асыратын су коздершщ курамына тжелей байланыс-ты. Эр адам кун сайын пайдаланатын судыц 1,5-2,5 литршде оныц денсаулыгына зиянды эрекет ететш euiöip зиянды к;оспалар болмауга thíc. Солай бола турса да, табиги сулардыц курамында адамныц зат алмасу урдктерше катысатын мик-роэлементтердщ молшер1 жеткмнкт1 турде болуга thíc. Мысалы, ауыз судыц цурамындагы фтордыц мелшершщ азаюы tíc юреукесшщ бузылуына жэне стоматологиялык; аурулардыц дамуына экеледь Йодтыц жет1спеу1 калканша безшщ ауруларын тудырады. Табиги сулардыц бактериялык; ластануы жуцпа-лы аурулардыц туындауын жэне таралу цаушн тудырады. Табиги суларда ауыр металдардыц, мунай ешмдершщ к;ал-дьщтарыныц жэне баска зиянды коспа-лардыц болуы онкологиялык жэне басца rçayinTi ауруларды тудырады. 9cipece, тургындар буйрекке тас байлану аурула-рыменжшауырады [17].
Кала мацындагы езен суларына жасалган талдаудыц KepceTyi бойынша су улплершщ бэршде коргасынныц, мырыштыц, мыстыц, сынаптыц, селеннщ шогырлануы шектеул1 жол берьлген концентрациясынан (ШЖК -ПДК) аспайды (2 - кесте).
Кесте 2 - Риддер цаласындагы езен суларын талдау
Улп № Су улпсшщ алынган жер1 Судагы шогырлануы (концентрация™}, мг/л ШЖК улей
РЬ 2п Си С(1 N1 ве Р
1 Журавлинка езеш, Журавлинская к-п 0,005 0,20 <0,005 <0,0005 0,0001 0,0002 <0,2 0,65
2 Журавлинка езеш, Энгельс к-а 0,005 0,29 0,005 0,001 0,0002 0,0002 <0,2 1,59
3 Быструха в зет, Лесопильная К-С1 0,02 0,38 0,025 0,0025 <0,00005 0,0017 <0,2 3,44
4 Быструха евеш , Железнодорожная к-и 0,005 0,15 0,005 0,001 <0,00005 0,0008 0,2 1,35
5 Филипповка е., Киров к-й 0,015 0,34 0,025 0,0035 0,0001 0,0011 0,2 4,31
6 Быструха езет, Киров к-а 0,005 0,08 <0,005 0,0005 <0,00005 0,0002 0,2 0,80
7 Быструха е зет, Хорева к-й 0,01 0,15 0,008 0,0015 <0,00005 0,0002 <0,2 1,95
8 Быструха езеш , 40 -жылдыц к-а 0,005 0,12 <0,005 0,001 <0,00005 0,0002 <0,2 1,20
Алайда, табиги сулардагы олардьщ мвлшepiмeн салыстырганда барльщ зерттелген элементтердщ мелшершщ жогарылыгы байк;алады. бнеркэсштж аймакда жак;ын жерден алынган су улплерш талдаган кезде ол жерлердеп су айдындарыньщ ластану дэрежесшщ артатыны байкдлды. Онеркэсштж алац-дардьщ пайдаланган суы келш тусетш Быструха езеншен алынган №3 су ул псшде жэне цоргасын зауыты мен руд-никтердщ пайдаланган сулары агып келш тусетш Филипповка езеншен алын-ган №5 су улпсшде осы элементтердщ шогырлану дэрежесшщ жогарылыгы байкдлады. Риддер кдласы «метал про-винциясы» болып табылатындьщтан, оныц мацындагы сулардагы металдыц мелшершщ жогарылыгы байцалады. Мысалы, Громотуха езеншщ ауыз суы-ньщ цурамында мыстьщ мелшер1 0,6 мг/л жетед1 («Ауыз су» 2874-32 Мемле-кеттж стандарт бойынша мыстьщ шек-теул1 жол берыген шогырлануы 1,0 мг/л). Т1р1 агза ушш ер1ген турде (ШЖК-ПДК>) елеул1 концентрацияда цатыса-тын элементтер ец кеп цауштшк туды-рады. Ондай элементтерге мыналар жатады: Сс1, 2п. Мырыш сут к;оректыер ушш ете ^ажета элементтердщ б!р1. Онеркэсште де кен, турде к;олданылады. Давыдованыц (2002) деректер1 бойынша цоргасын балцытатын зауыттардьщ аймагында орналасцан келдерде ериен мырыштьщ мелшер1 жогары болады, ал
рудниктердщ жанынан агып жатцан езе-ндерде оныц мелшер1 3000 мкг/л асады. Мырыштыц улылыгы кебшесе баск;а ауыр металдардыц, эс1ресе кадмийдщ цоспасыныц болуымен айцындалады. Оныц артьщ шогырлануы агзада мырыштыц жеткпеуше экеледь Сондьщ-тан цоршаган ортага антропогендж мырыштыц тусу1 оныц табиги мелше-ршен асып тусед1 [4]. Шартты турде таза су ретшде су улпа алынган есю Дойка-дан 500 м жогары Филипповка езеншен № 5 нуктеден алынган судагы мыстьщ мелшер1 0,3 мг/л цурайды. Кейб1р су улплершде мыстьщ мелшер! 0,3 мг/л-ден жогары. Мыстьщ кеп шогырлануы аз агаты н немесе ацаба суларда аньщталды. Осы су кездер1 т1р! агзалар ушш к;аушт1 болып табылады. Сонымен к;атар, улы элементтердщ 61р1 кадмий барльщ су улплершде кездеседь Табиги суларга кадмий топырак; шайылганда, полиметалл жэне мыс рудаларын енд1ру кезшде, осы элемента ез дeнeciнe жинацтауга к,аб1-лета су агзалары ыдыраган кезде туседь Кадмийдщ к;осындылары жер бетшдеп су кездерше непзшен цоргасын - мырыш зауыттарыныц, кен байыту фабрикала-рыныц, б1рк;атар химия кэсшорындары-ныц, шахтаныц агын суларымен шыга-рылады [11]. Риддер цаласыныц мацын-дагы Ульба езеншщ непзп ластаушыла-рыныц 61р1 - Тишинка руднигшщ № 2 отвалыныц ацаба сулары болып табылады. Осы судыц орташа жылдьщ пайдала-
ну мелшер1 150 м3/саг. тец, ал мырыш-тьщ, мыстьщ, кадмийдщ орташа жыл-дьщмелшер!158; 1,5; 0,5 мг/дм3тец [17]. Бул судагы металдыц шектеул1 жол берыген шогырлануынан едэу1р асып кетедь Шыгыс Казахстан облысынын, Экология жэне биоресурстар баскарма-сыныц деректер1 бойынша Ульба езеншщ жуйеа ездтнен тазара алмай-ды жэне ластану оныц сагасына дейш жетед1, т1птен бскемен каласы мацында-гы сагасында мырыштьщ мелшер1 0,019 мг/дм3 (1,9 есе ШЖШ), мыстьщ мелшер1 0,008 мг/дм3 (8 есе ШЖШ) курайды [11]. Сонымен, ауыр металдардьщ иондары-ныц турлер1 су ортасында баска орталар-мен салыстырганда алуан турль Сондьщ-тан суды ауыр металдарынан тазарту оте кеп куш, царажат жумсауды жэне уак;ыт-ты цажет етедь
бамджтердщ курамындагы ауыр металдар. Шептесш еамджтер форма-циясы биосфера жагдайыньщ ец кернею керсетюштершщ 6ipi болып табылады [18]. Bi3 еамджтщ коргасын, мырыш, кадмий жэне мыс сияцты ауыр металдармен ластану дэрежесш анык;тау мацсатында зерттеу жумысын журпздж. Зерттеу алацшаларында шептесш ес1мджтердщ ¿шшде астьщ тукымдас еамджтер ете коп кездеседь Бул еймджтер осы аймак-та кец таралган еамджтерге жатады. 6ciMfliK курамы жалпы алганда онын, ocyi жэне дамуы етш жаткан ортаныц эле-менттж курамын керсетедь бамджке элементтердщ тусушщ басты жолы, оныц тамырымен ci^pùiyi жэне одан api карай еамджтщ баска улпалары да сщ1руге кабыетть 0амджтщ жапырагы-мен сщ1р1лген ауыр металдар еамджтщ басца улпаларына да етедь олардыц артьщ мелшер1 тамырында жиналады. Мыстыц улылыгын жапырагыныц куцпрт-жасыл тусшен, тамырыныц жуандыгынан жэне еркеншщ есушщ бая-улыгынан байцауга болады. Коргасын-ныц мелшер1 артык; болганда ес1мджтщ
жапырагыныц жиектер1 жиырылып, тамырлары цыска, куба тустес болады. бамджтеп осы белплер1 acipece, коргасын зауытыныц мацында есет1н ес1мд1ктерде ж и i байкалады. бамджтердщ жапырацтары саргыш тар-тып, курт жегендей тесж-тесж болып кел едь Сондай-ак, жапырактардыц жиек-Tepi к;ызыл-к;оцыр тусть бойы аласа болып келедь Кадмий, еамджтщ Tipuiiniri ушш к;ажетт1 элементтердщ цатарына юрмесе де, ол жапырактары-мен де, тамырларымен де жаксы сщ1р1ледь Оныц уытты acepi еамджтщ нашар осушен, тамыр жуйесшщ зацым-дануынан, жапырак;тарыныц жиегшщ жиырылып калуынан байкалады. Б1здщ алган flepeKTepiMi3fli коптеген галым-дардыц зерттеулер1 де растайды [18,19, 20].
Зерттеу нысанындагы шептесш еамджтерде ауыр металдардьщ ец кеп мелшер1 барлык нускалардагы ес1мдж туамшде жэне 0-10 см кабаттагы тамыр-ларында жинакталган, ал шшеншде азы-рацмолшердежинакталган (2 - сурет).
Б1здщ зерттеулер1м1здщ деректер1 бойынша калдыксацтагыш мацында есетш талдыц eciMfli мушелершде (жа-пырагы, бутагы жэне тамыры) ауыр металдар кеп жинакталады, ал ак кайыц-да ауыр металдар оныц тамырында кеп жинацталатыны аныкталды (3-сурет).
бамджтщ жер бетшдеп мушелер1 мырышты кеп, ал жер асты мушелер1 тем1рд1 кеп жинактайды. Б1здщ дерек-TepiMÎ3 осы eciMfliK уипн уытты ушндшерде есетш еамджтердщ кура-мында ауыр металдардьщ мелшершщ жогары екенш керсетть бамджтщ rçypa-мындагы тем1рдщ мелшер1 шектеул1 жол берыген шогырланудан 2- ден 65 есеге дейш артады; мыс 4- тен 45 есеге дейш, мырыш 14- тен 1070 есеге жэне коргасын 41- ден 1030- есеге дейш асып кетедь
Риддер цаласыныц б1регей ерек-шел1п, ол туйьщтау аральщацгарда орна-
я tu
1Л -Р*
я
м-
ч ч
з s s
cd
та
№ Sa
SB Ь
E
cd Я
* я
- S В
>2 ~ 03
ТЗ ТЗ 43
I й
* s
я я —
su та
S а ч
Е . ä я
3
я
я ф
я та ч
n
cd е
й S
S s
Ф Se SB
£ О 03 ТЗ
g г « ¡
ov ~ ^ 3 er
s >3
S er s S
cd и
та
ë g S
E E
f
> T3
er
я s s
F *
su s
Sa S-
se g
E 2
tu £
3
er
№ 43
43 tu
4 -S
su 4
to w
5 to
su
S Ы
н<
a E
tr
HH
Я g
^ ф
Ф A
U w
— Sa
4 рз
H< 43
та to g
E a a
Ja S
su Ф
та Sa
5 E
s ф
ä S.
E
w
a
Ja su та
a £
-E T3 er
S
er 3
- S
2 4 ® £
H вз
su SU
Ja
su su
та a
îâ £ S.
Sj E
s ®
о л
ГЗ 03
■e* S
e E
E 3
л a'
su Ja
4¡ ф su
G °
er 43
a ?
tu P
Sa
E %
E я
hl su
tu SB
4
о a К E
С 43
_ 03
a я
^ SS
ф S
n «
a- a
a »
cd ri
z ^
я
er ф
ш ш n
^ -S
to 's.
W SB
Ja ф
-ы ч
о Л
a ;5.
E а
7 ф
Е 3
er g
№ tu
er Sa
s s
^ H
E 03
" 45
P E
a er
5S 5 e
a su
' 3
E E
!U
E ^
œ Ja
7 ф
<? S
tu er
'S. a
a er
a. a 0\ -,
§ I
a та S 41 a w
ч gr
ov a
E s
Ü HH
er sa r tu
> ч H tu
-e-
ф Ф
43 43
tu cd
Sa Я
E E
Я Ф
Ja я
E 3
м-
R a
* Ë-
S Sa
4 я
Ä H
"a и--
Sa a
E m
i »
■Я 03
О я
та cd
3 кз
g S a> er
S 'S
ф cr
* E
S* u
Sa <u n Я su
a
Ja
er
<
>4
E
su h
Sa H
S £
n та
я E
su -r
a
v;
su
se su
s о
S3
HJ
E
i о
г« s
ф Sa
о та а
er
№ ^
a su
Я Sa
^ э
а £
■n 4j
a su ф
а о
w та
Sa н
E g я
Е я
я Si
su ov
!а E
3 Ja
S3 £
» S3
ф я
n
я s
tu s
su 5
^ â
я a ►< ф
S. SB 'o á
S. та
§ о
° 'S
ни ~
fca № HH
n H SU
та
o\ S
0 E
^ E er í"
a я
su
H Ja
a
E »
1 S
S tu E a
g
0) a ф
5? s
er та
E
DI bd
Ъ $
Л
su Sa su Ja
su ^ -
Di s та g E "
Sa s я
ж a о S я S n tu g
я Q
ф e
a SB
E 3
e cd
3 ^
та ^ er
Ía 2
Ш SE
Ja g
er Sa
Π^
ЯГ о
§ ^
Oj' S
Э. g
g 5
К n»
H 3
^ fi
E
er
с
v N 3
та er
TI ф
та er
V M
a
V
n e
та ф
a
V
та ф
V
n с
CD n
3 to
Я
3 -<
E ф Sa ф
та
та
О"
V V n N
ф H
00
1
Я J*
3 S
I to
E a to
N n
a a
V V
та та
a* Ф
V V c~> 1-я
a er
V V
3
E
H та
e s
я
n
% 3 * Si
tr
3 ф а
H w Sa to su
та to er
E a to аз
cd
n ф H
а
N
a
v
та w
V
n a
V
та
ф
>
я я
tu ас er
а
S h*
g -s
a ac E E
ф n-43
3
sp ф
a H
su Sa to er
o\
Мелшер1,%
Мелшер!, %
й1 *
1й
I *
3
i I I I
9 S
к °
Малшвр!, %
«f g 1 9
i ï ï I
эртурл1 ауруларга ушырауына экелш согады. Тургындардыц денсаулыгына Риддер кдласыныц коршаган ортасыньщ ластануыньщ эсерш б1здщ зерттеу жумыстарымыздьщ деректер1 растайды. Риддер цоргасын жэне мырыш зауыты-ньщ мацында, сондай-ак; цалдьщсакта-гыштыц мацында туратын тургындарда к;атерл1 ¡еж, жуйке аурулары, демжпе, тер1 аурулары, тыныс жолдары аурулары, соныц ¡шшде екпенщ цатерл1 кж аурулары жш кездеседь Мысалы, к;орга-сынньщ уыттылыгы орталык; жэне шетю жуйке жуйелерш зак;ымдайды, журек-цан тамырлары ауруларыныц дамуына экел ед1, суйекте жинактала оты-рып, канньщ кызыл тушршжтершщ тузыушщ бузылуына экеледь Балаларда кан аурулары, журектщ ишемиялык; ауруы жш кездеседь Жалпы онкология-лыц аурулармен тургындардыц ауруы 1000 адамга шак;к;анда 285 жагдайды Курайды. Демек, ауаныц ауыр металдар-мен ластануы нэтижесшде тыныс жолда-рыныц ауруларымен катар буйрек, тер1, цан аурулары да, эйресе балалардьщ жш ауруына экеледь
КОРЫТЫНДЫ 1. Алынган деректер бойынша к;ала-ньщ аумагы жэне оньщ айналасы б1рка-тар элементтер бойынша геохимиялык провинция болып табылады. Коргасын, мыс, мырыш, мышьяк сияцты ауыр металдардыц шогырлануы олардыц топырацтагы кларкынан 3-20 есе асып туседь Эс1ресе, енеркэсштж аудандарга жак;ындаган сайын олардыц мелшер1 де арта туседь Риддер цаласында мырыш зауыты орналасцан жэне сонымен катар Кала мацында кен байыту комбинатта-ры, коргасын зауыты, калдыксацтагыш жэне Тишинка кен орны орналасцан. Сон-дьщтан болар Риддер каласыныц мацында мырыштыц молшер! топырацта ете жогары мелшерде кездеседь Одан кешнп элемент цоргасын, мышьяк.
2. Калдьщсактагыштыц мацынан алынган су улплер1 жэне су тоганынан алынган су улплер1 ауыр металдармен купт ластанган. Осы су кездер1 т1р1 агза-лар уипн каушт1 болып табылады. Сонымен цатар, уыттылыгы куит элемент-тердщ - кадмий де барльщ су улпле-ршде кездеседь Табиги суларга кадмий топырак; шайылганда, полиметалл жэне мыс рудаларын онд!ру кезшде, осы элемента ез денесше жинацтауга к;абыетт1 су агзалары ыдыраган кезде туседь Кад-мийдщ цосындылары жер бетшдеп су коздерше коргасын-мырыш зауыттары-ныц, кен байыту фабрикаларыныц, б1рцатар химия кэсшорындарыныц, шах-таныц агын суларымен шыгарылады. Барлык ауыр металдардыц иондарыныц турл ер1 су ортасында баск;а топырак; орта-сымен салыстырганда алуан турль Сон-дьщтан суды ауыр металдарынан тазар-ту ете коп куш, царажат жумсауды жэне уакытты цажет етедь
3. 0амдж техногенез жагдайында езшщ эр турл1 ес1мд1 мушелершде шек-теул! мелшерден елеул1 асатын децгейде ауыр металдарды жинацтайды. 0с1мджтщ жер бетшдеп мушелер! мырышты кеп, ал жер асты мушелер1 тем1рд1 жинацтайды. 0с1мджтщ кура-мындагы тем1рдщ молшер1 шектеул1 жол берыген шогырланудан 2-ден 65 есеге дешн артады; мыс 4-тен 45 есеге дешн, мырыш 14-тен 1070 есе; цоргасын 41-ден 1030-есегедешн асыпкетедь
4. Цорыта келгенде, Риддер каласы-ныц экологиялык; жагдайы цаланыц крр-шаган ортасыньщ коргасынмен, кадмий-мен, мырышпен жэне тургындардыц ем1р1 мен денсаулыгына цаушт1 баска да компо-ненттермен шамадан тыс ластануымен сипатталады. Топырак;тыц, ес1мджтщ жэне судыц енеркэсштщ калдыктарымен ластануы, осы мацда туратын тургындардыц денсаулыгына да эсер етедь
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Авцын А.П., Жаворонков АА, Строчкова Л.С. Микроэлементозы человека. М.: Медицина. 1991.122 с.
2. Давыдова С. Л., Тагасов В.И. Тяжелые металлы как супертоксиканты XXI. М.: 2002.26-101с.
3. Ковальский В.В., Андрианова Г.А. Микроэлементы в почвах СССР. М.: Наука. 1970.180 с.
4. Загрязнение окружающей среды свинцом и его влияние на здоровье населения М.: РЭФИА. 1997.97 с.
5. Давыдова С.Л. О токсичности ионов металла М. Знание, сер. «Химия». 1990. С. 18.
6. Вернадский В.И. Проблемы биогеохимии // Труды лаборатории биогеохимии. М. 1980. Т. 16. С. 9-226.
7. Орлов Д.С. Химия почвы. М.: Изд-во МГУ 1992. С. 372-390.
8. Анспок П.И. Микроудобрения:Справочник. Л.: Колос. 1978. С. 272.
9. Ковда ВА. Основа почвенной науки. М.: Наука. 1973.2-книга. С.199-229.
10. Тихомиров ФА. Радиоэкология йода. М.: Энергоатомиздат. 1983. С. 88.
11. Отчет «Экологическая оценка влияния окружающей среды на здоровье населения г. Лениногорск». Караганда. 1992. С. 124.
12. Предельное содержание токсичных соединений в промышленных отходах, обуславливающее отнесение этих отходов к категории по токсичности. М. 1984.
13. Сагимбаев Г.К. Экология и экономика. Алматы. 1997. С. 96-100.
14. Мамбетказиев ЕА., Лобанов Ф.И., Мамбетказиева РА. Проблема предотвращения пыления пляжей хвостохранилищ и способы их решения // Экология Восточного Казахстана: Проблемы и решения. Усть - Каменогорск. 2001. С. 27-31.
15. И.С. Федоров, М.Н. Захаров Складирование отходов рудо - обогащения. М.: «Недра» 1985.
16. Вредные вещества в промышленности. М. Химия. 1976.
17. Экологический бюллетень. ВК областное управление экологии и биоресурсов. Выпуск № X-XII. Усть - Каменогорск. 1995. С. 18-20.
18. Сапронова С.Г. Фитоценозы северных степных экосистем западной части Центрального Черноземья и их изменение под влиянием антропогенных факторов. Дис. канд. с.-х. наук. Курск. 2001.
19. Кулагин АА., Шагиева ЮА Древесные растения и биологическая консервация промышленных загрязнителей / / Отв. ред. Г.С. Розенберг. М.: Наука. 2005.190 с.
20.Кабата-Пендиас А., Пендиас X. Микроэлементы в почвах и растениях М.: Мир. 1989. 250 с.
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся данные о содержании тяжелых металлов и их миграция техноген-но - загрязненных почвах, растениях и водах, расположенных на территориях вблизи Рид-дерского свинцового и цинкового заводов. В условиях интенсивной антропогенной деятельности загрязнение природных пресных вод тяжелыми металлами стало особо острой проблемой. Тяжелые металлы попадают в природные воды не только с использованными промышленными, но и с дождевой водой, фильтрующейся через отвалы.
SUMMARY
In work the date on the contents of heavy metals and their migration technogenezis-polluted soils, plants and waters located on territories close Ridder lead and zinc factories are cited. In conditions intensive anthropogenesis activity pollution of natural fresh waters by heavy metals became especially sharp problems. Heavy metals get natural waters not only with used industrial, but also with the rain water filtered through damps.
