Научная статья на тему 'Жамбыл облысындагы "жандтас" фосфорит кен орныньщ уй1нд1лер1нщ топыракгрунттарыныц агрохимиялык; кдсиеттер1 жэне топырац-экологиялык; жагдайын багалау'

Жамбыл облысындагы "жандтас" фосфорит кен орныньщ уй1нд1лер1нщ топыракгрунттарыныц агрохимиялык; кдсиеттер1 жэне топырац-экологиялык; жагдайын багалау Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
39
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Козыбаева Ф.Е., Бейсеева Г.Б., Цалдыбаев С., Даутбаева К.Э., Тоцтар М.

По описанию разрезов заложенных на естественно-заростающих участках отвала месторождения «Жанатас» были выявлены инициальные признаки почвообразования. На участке, где естественное зарастание имеет характер единичных растений процесс почвообразования отсутствуют или очень слабо выражен. По профилю всех разрезов заметна дефференциация карликовых горизонтов. Дана оценка почвенно-экологическим функциям в условиях техногенеза при разработке фосфоритового местрождения открытым способом. Исследованиями на отработанных промышленных отвалах установлены первичные процессы почвообразования в техногенных элювиях различного породного состава.«Жацатас» кен орныньщ ушндыершде eciMfliK ездтнен ескен тел!мдерде к;азылган топырак; кескшдерш сипаттау бойынша бастагщы топырак;тузшу белгшер1 аньщталды. Эймдж б1рл1-жарымды вскен жер тел!мдершде топырак;тузыу ypflici элйз байк;алады немесе мулдем байк;алмайды. Барлык; цазба шуьщырлардьщ KecKiHi бойынша к;ыск;а к;абаттарга белшу байцалады. Фосфорит кен орнын ашык; aflicneH кдзбалау кезшде техногенез жагдайында топырак;-экологиялык; функциясына бага бершд1. Казбаланган енеркэсштж ушндыерд! зерттеу нэтижесшде цурамы эр турл1 техногендш элювийде бастапк;ы топыракгузшу ypflici аньщталды.According to the description of cuts, laid in the natural areas overgrown spoil deposit "Zhanatas" revealed initial signs of soil formation. At the site where the natural overgrowth jf plants has the character of individual process of soil formation is almost absent or very weakly expressed. The profile of all the cuts visible differentiation of dwarf horizons The assessment of soil-ecological functions under technogenesis conditions at the phosphorite deposits opencast development is given in the article. Waste industrial dumps and initial processes of soil formation have been determined in technogenic eluvium of different rock composition.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Козыбаева Ф.Е., Бейсеева Г.Б., Цалдыбаев С., Даутбаева К.Э., Тоцтар М.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Жамбыл облысындагы "жандтас" фосфорит кен орныньщ уй1нд1лер1нщ топыракгрунттарыныц агрохимиялык; кдсиеттер1 жэне топырац-экологиялык; жагдайын багалау»

ЭОЖ.631.422.423

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДАГЫ «ЖАНДТАС» ФОСФОРИТ КЕН ОРНЫНЬЩ

УЙШДЫЕРШЩ ТОПЫРАКГРУНТТАРЫНЫЦ АГРОХИМИЯЛЫК; КДСИЕТТЕР1 ЖЭНЕ ТОПЫРАЦ-ЭКОЛОГИЯЛЫК; ЖАГДАЙЫН БАГАЛАУ

Ф.Е. К^озыбаева1, Г.Б. Бейсеева1, С. Цалдыбаев2, К.Э. Даутбаева3, М. Тоцтар1,

М. ddAipeineBa1

б.О.Оспанов атындагы Цазац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты1, Алматы, эль-Фараби дацгылы, 75 в, farida_kozybaeva@mail.ru К,аза% ¥лттыц Аграрлыц Университет!, элъ-Фараби атындагы Цазац ¥лттыц

Университетf

«Жацатас» кен орныньщ ушндыершде eciMfliK ездтнен вскен тел1мдерде к;азылган топы-рак; кескшдерш сипаттау бойынша бастапцы топырак;тузшу белгшер1 аньщталды. бймдж б1рл1-жарымды вскен жер тел1мдершде топырацтузыу ypflici элс1з байк;алады немесе мулдем байк;алмайды. Барлык; цазба-шуьщырлардьщ kcckíhí бойынша к;ыск;а к;абаттарга белшу байк;а-лады. Фосфорит кен орнын ашык; aflicneH кдзбалау кезшде техногенез жагдайында топырак;-экологиялык; функциясына бага 6epúifli. Казбаланган енеркэсштж yñiHflüiepfli зерттеу нэти-жесшде цурамы эр турл1 техногендж элювийде бастагщы топыракгузшу ypflici аньщталды.

К1Р1СПЕ

Тацырыптыц езектыт. Техноге-нездщ дамуына царай елеул1 аудандарда топыра^ жабындысыныц б1ртутастыгы-ньщ елеул1 турде бузылуы, тштен толы-гымен жойылып кету1 журед1, оньщ 93i жеке аумацтардын, экологияльщ жагда-йына эсер етедь 9cipece, топырацжабын-дысыныц кец ауцымда жойылуы пайда-лы цазбаларды ашык; карьерлж эдкпен енд1рген кезде болады, K;a3ipri кезде бугал енд1рудщ 70 %-ы оньщ улесше тиедь Пайдалы цазбаларды енд1рудщ карьерлж эд1сшде тузыген енеркэсштж ушндглер ерекше техногендж аумацтар-ды 6^flipefli. Нэтижесшде енеркэсштж шелейттер пайда болады, олар тасты, Курамында микроэлементтер (соньщ ¿шшде ауыр металдар) жогары болып келед1, узак;уак;ыт бойы eciMfliK еспейдь

Казбаланган карьерлж алацдар эрозия урдганщ ортальщтары болады жэне карьерлерге жак;ын орналасцан жер тел1мдер1 де пайдалануга жарамсыз болып к;алады. Ортаны, ягни жер бетш жэне тау массивтерш буза отырып, ашык; тау-кен енд1ру жумыстары ландшафтар-ды езгертедь 0зшщ кл иматтьщ жагдайы бойынша ландшафтарында ес1мд1к

ресурстары аз шел жэне шелейт аудан-дардагы ашьщ тау-кен OHflipy жумыста-рынын, топырац жабындысын бузу эре-кетш ерекше атап ету керек. бамдж жамылгысынан айрылган булшген жер-лердщ кец ауцымдары атмосферага KOMipTeri шыгарылымдарыныц Heri3ri аймагы болып табылады, муныц 63Í биос-ферадагы галамдык; езгерктердщ арту-ына экеледь

Жамбыл облысыныц оцтустж-батыс белтнщ табиги кешендершщ ластануы жэне ауылшаруашылыгы жерлердщ Heri3ri булшу1 фосфориттерд1 енд1ру жэне к;айта ецдеумен байланысты. Кара-тау алабы eHi 20-25 км жетед1 жэне солтустж-батыс багытк;а царай 120 км цашьщтывда созылып жатыр. Онда б1рнеше ондаган усак; TyñipmiKTi фосфо-риттер кен орны белгип, олардьщ 1шшде ец ipi кен орындары Шулак;тау, Ак;сай, Жацатас, Кексу, Кекжон болып табылады. Ал апта руданы енд1ру ашьщжэне жер асты эд1стер1мен журизыедь

Ушндшщ eciMfliK табиги жолмен ескен тел1мдершде к;азылган топыра^ к;азба шун,к;ырларынын, кескшдерш сипаттау кезшде топырацтузыудщ бас-тапк;ы белплер1 аньщталды. YñiHfliHin

еамдж б1рльжарымды ескен тел1мде-ршде топырацтузшу урдга байцалмай-ды.

Техногендж-булшген жерлерд1 ре-культивациялаудыц теориялык; непз-дерш эз1рлеу езекп жэне к;ажетт1 мэселе болып табылады. Теорияльщ жагынан алынган нэтижелер к;оршаган ортаны к;оргау, атмосферага кем!ртеп шыгары-лымдарын азайту, биосфераныц толык;-к;анды к;ызмет ктеу1 жэне енеркэсштж елд1 мекендердеп экологиялык; тепе-тецджт1 сацтау мацсатында рекультива-циялык; к-шараларды журпзуде практика жузшде пайдаланууппн непз болады.

Жумыстыц непзп мацсаты топыр-ак;туз1лу урдганщ багытын, жылдамды-гын айцындау жэне техногендж булшген жерлердщ топырак-экологияльщ функ-цияларына бага беру.

ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЭД1СТЕР1

Зерттеу нысаны «Жацатас» фосфорит кен орны болып табылады. «Жацатас» кен орнына уш: Солтустж-батыс, Орталык, Оцтустж-шыгыс карьерлер1 юредь Зерттелген нысан Жанатас кдла-сынан оцтустж-шыгыс багыттатещз дец-гешнен 700 - 800 м бижтжте Шопщаб-улацтау жэне Улкен Ацтау тауларында орналасцан. Кен орныныц солтустж жэне солтустж батысындагы топырак;-тар - таудьщ кэд1мп сур топыращтары. Оцтуст1к жэне оцтуст1к шыгыста сургылт кара цоцыр топырацтар, ал олар оцтустж батысца карай ксероморфты сургылт кара к;оцыр топырак;тарга етедь Гранулометрияльщ ^урамы бойынша бул топырак;тар орташа цумбалшьщты. «Жацатас» - шепнд1 тектеп фосфорит кен орны. Пайдалы цазбалары - доло-миттер, доломиттенген эктастар, фос-фатты-кремншп тацта тастар, кремний. Рудалык; емес минералдар: халцедон, кварц, дала шпаттары, кремниль балшьщты такта тастар, пирит, кальцит,

карбонаттар. Уытты элементтер - куюрт, с1лт1, цоргасын, мышьяк кездеседь

«Жацатас» кен орнында узындыгы, еш жэне терецщп бойынша парамет-рлер1 эр турл1 3 карьер бар. «Орталык;» карьершщ узындыгы 10,74 км, еш 400 м, терецщп 120 м. «Оцтустж-Шыгыс» карьершщ узындыгы 3,3 км, еш 350 м, терецщп 90 м. «Солтустж-Батыс» карьершщ узындыгы 4,1 км, еш 350 м, терецщп 80 м. Зерттеу жумыстары оцтустж шыгыс ушндшщ 10 жэне 14 уйшды ершде журпзыдь

Топыра^-грунттарыныц езгеру урдктерш зерттеу цазба шуццырларды морфологиялык; сипаттау эд1амен журпзыдь Топырацтыц химиялык, агро-химиялык^ су-физикалыц цасиеттерш жалпы ортак кабылданган зерттеу эд!стер1мен аньщталды.

Фитоценоздарды зерттеген кезде геоботаникада цолданылатын эдктер цолданылды: 1 м2 немесе 100 м2 аудан б1рл1гшде есетш еамдж турлершщ мелшер1; фитоценоздардагы турлердщ сандык; ара к;атынасын аньщтау Друде шкаласы бойынша жэне кез мелшермен багалау эдга (ес1мджтщ топырак; бетш жауып жатцан ауданын аньщтаумен) бойынша журпзыдь Флораныц турлж цурамын есептеу еымдж топтарын сипаттау процесшде ес1мдж турлерш т!ркеу эд^мен жузеге асырылды. 0с1мдж жамылгысыныц сукцессия про-цесш зерттеу еамджтщ алмасу барысын тжелей бацылау эд1амен, бурынгы сипатталган еамджтерд1 к;аз1рп кезде всш турган ес1мд1ктермен салыстыра отырып сипаттау арк;ылы жузеге асырылды.

¥сак; буынаяцтылардыц экстракция-сы термоэклектор Берлезе - Туллгрен эд!с1 арк;ылы жузеге асырылды. Микро-артроподтарды санау, анык;тау биноку-ляр МБС-10 квмепмен жэне Богарев аспа-бымен жузеге асырылды. Аяккуй-

рьщтылардыц анык;тау [1], ал кенелер [2] аньщтагыштары аркылы аньщталды.

ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ

Топырактыц ылгалдыльщ дэрежес1 топырак^пплж урдктерге эсеР етедь Одан баск;а, ылгалдылык; дэрежес1 топырактыц цурылымына, курылысына жэне т.б. эсер етедь Гигроскопиялык; су топы-рак;та тек буга айнала отырып к;озгала алады. Оны ес1мдж пайдалана алмайды. Топырацтагы гигроскопиялык судыц мелшер! топырактыц грануломерияльщ жэне химияльщ курамына байланысты. Органикалык зат жет^пейтш топырак-тарга цараганда, органикалык; заттарга бай топырак;тар ылгалды кеб1рек жинау-га к;абыетть Зерттелетш нысандардагы топырак; ылгалыньщ непзп кез1 жауын-шашын болып табылады. Оныц мелшер1 жэне таралымы осы жердщ климаты мен метеорологияльщ жагдайына байланысты. Топырацгрунттарына ылгалдыц тусушщ екшип кез1 топырак грунттары-ныц бет1 жэне бетю цабаттарына (10-15 см) атмосферальщ ылгалдыц конденса-циясы болып табылады.

Кесюн бойынша далальщ ылгалдьщ мелшер! шамалы гана. Топырацгрунтта-рыныц бетю цабаттарына Караганда теменп цабаттарында ылгал кеб!рек. Ол кептеген факторлармен байланысты. К^азба шуццырлар непзшен тепстелген тел1мдерде к;азылган. Зерттелген тел1мдерде бетю ушнд1 жыныстардыц уплу1 жэне су эрозиясы урдктершщ сал-дарынан жинакталуы мумюн усак; фрак-циялардьщ артуы байкалады. Лессиваж урдктершщ салдарынан усак; фракция-лар топырацгрунттарыныц теменп цабаттарына шайылып, жиналады. Олар-дьщ сщ1ру кабыет1 жак;сы жэне аздаган ылгалды да ащрш алады.

Жас топырацтарда алгаищы жылда-ры гумустыц тузыу1 аккумулятивтж сипатта болады. Осыган байланысты

педогенездщ бастапцы кезецшде к;алып-тасатын гумус кептеген галымдардьщ шюршше гумус болып табылмайды, ол органикалык калдьщтарыныц езг-ерушщ аральщ ешм1, сондьщтан оны органикалык; зат деп атау керек дейд1 [3].

Ушнд1лер жагдайында топыр-актуз1лу урдюн айкындаушы мацызды компоненттер гумус заттарыньщ дегра-дациясы, гумустуз!лу, гумус жинацталу жэне гумификация болып табылады. Тех-ногендж экожуйелердеп гумустузыу аймацтык; топырацтарга ук;сас механиз-мдер бойынша жузеге асырылатыны аньщталды [4-6].

«Жацатас» кен орныныц ушндыершщ топырацгрунттарын хими-ялык; талдауларыныц нэтижелер1 (1-кесте) гумустыц мелшер1 бойынша ушнд1лерде топырактузыу Ypдiciнiц баяу журш жатканын керсегп.

Уйшделерде ес1мджтердщ ездшнен есу1 жагдайында ес1мдж пен гумустыц мелшер1 арасындагы нак;ты байланыс байкалады. Барльщ цазба шуцкырлар-дан 0-1; 0-2; 0-5 см алынган топырац-грунттарында теменп кабаттарына ^ара-ганда гумустыц мелшер1 жогары. Гумустыц мелшер1 мен еамджтщ ездшнен есу1 жагдайында еамджтщ жайгасуы, сиректт, жак;сы есу1 арасындагы байланысты атап ету керек.

Зерттеу нысанындагы ушндшерде цазылган 1, 3, 4, 5 к;азба-шуцк;ырлардыц кесюндер1нде жалпы фосфордыц мелшер1 ортацгы жэне теменп кабатта-рында кеб1рек. Бул грунппплж химия-льщурд^стермен, фосфордыц жыныстардьщ минералдарымен жаца цосылыстар тузу1мен байланысты болуы мумюн. Жылжымалы фосфордыц мелшер! теменп цабаттарына Караганда топырак; кесюншщ жогаргы цабаттарында кеб1рек жинацталган. Уйшдшщ топы-рацгрунттарында ес1мдж сщ1ре алатын фосфордыц мелшер1 жетюлжт1 деп сана-

уга болады, алайда осыган царамастан ушнделердщ топырацгрунттарында фос-фордьщ мелшер1 эр турль Бул фосфорит рудаларыньщ цурамына юретш жыныс-тардьщ эр турлинпмен тусшд1р1ледь Зерттелетш топырацгрунттарында калий мелшер1 де эр турль Оньщ мелшер! кеппплж топырак; улплершде теменп мелшерден ортацгы мелшерге дейшнен (30-270), жогары мелшерге (410 мг/кг] дешн ауытк;иды (1 кесте).

Ушндшщ топырацгрунттары Са++, М§++катиондарына цаныкдан. Топырак; цабаттары бойынша сщ1рглген непз-дердщ жайгасуында белгШ б1р зацды-льщ байцалады. (лщрыген Са++, М§++ мелшер! теменп цабаттарда артады жэне бул топырацгрунттарыныц к;ура-мында минералды коллоидтардьщ бар екеншщ куэсь Топырацгрунттарда цазылган 5, 6, 7, 8 к;азба-шуцк;ырлардьщ кесгаш бойынша сщ1р1лген кальцийдщ мелшер! жогаргы цабатта кеб!рек, бул ушндыерд! еамджтердщ ездтнен есу1 жэне бастапцы топырацтузьлу урдк-тершщ баяу болса да журу1 салдарынан топырак;грунттарыныц жогаргы к;абат-тарында органикальщ коллоидтардьщ пайда болуымен туащцршедь Усагырак; элементарльщ фракциялардьщ екшпп к;абатк;а к;арай ету1 журедь Су эрозиясы урд1а журу1 мумкш, ягни усак; фракция-лар ушндшщ бшюрек жерлершен жац-быр суымен агып, сонын, салдарынан минералды коллоидтардьщ жинацталуы журедь Топырацгрунттарыньщ кесюш бойынша суга еритш туздардьщ жайгасу зацдылыгы байцалады. Топырацгрунт-тарыныц бетю цабаттарынан туздар шайылып, теменп цабаттарына жинак;-талады да, осы к;абаттыц туздану дэре-жесш арттырады. Жацатас кен орнынын, ушндглершщ топырацгрунттары туздану дэрежеи бойынша бетю цабаттары тузданбаган немесе элаз тузданган,

теменп к;абаттары орташа немесе куит тузданган. Топырацгрунттарыньщ туздану тиш непзшен сульфатты-магнийлькальцийл1, гидрокарбонатты-сульфатты туздану тиш де кездеседь

Фосфорит кен орныньщ топыра-к;тузуцп жыныстары гидротермальдьщ тектеп Са, Mg (С03] карбонаттар класы-ныц доломиттер1; СаБО,, сульфаттар кла-сынын, ангидрит! болып табылады, суды сщ1ре отырып, ол гидротермалды тек-теп ганыпща айналады. Бул минералдар, сондай-ак;тьщайтк;ыш, отк;а тез1мд1 к;уры-лыс материалдарын алу ушш енер-кэсштж цайта ецдеуден етед1 жэне химия жэне эйнек енеркэабшде цолда-нылады. Топыра^грунттарыньщ непзп суга еритш туздары непзшен жыныс тузупн минералдар доломит, ангидрит жэне ганыштыц жогарыда аталган к;осы-лыстарынан турады.

Топырацтьщ антропогендж езг-ерушщ жалпы урдкшде олардьщ техно-логиял ык; цалдьщтармен ластануы мацызды рел атцарады. Ластаушы заттардьщ басты тобыныц б1р1н ауыр металдар тузед1, олардьщ непзп масса-сы тропосфераньщ теменп цабаттарына енеркэсштж кэсшорындардьщ шыгары-лымдарымен тусш, аэралды миграцияга ушырайды да, топырацтьщ бетше шегедк Ластаушы металдардыц кещстжте жайгасуы ете курдел1 жэне кептеген факторларга байланысты, алайда цандай жагдайда болмасын топырак; ауыр металдарды непзп цабылдаушы жэне жинак;таушы болып табылады. Ауыр металдар топырак;к;а тусе отырып онда болып жатцан урдктерге цатысады. Топырак; орындайтын барльщ функция-ларга ьщпал етед1, сондай-ак; биосфера-дагы болып жатк;ан миграцияныц бар-льщ непзп циклдарына да эсер етед1. Ауыр металдармен топырак;тьщ ластану проблемасын тусшудщ мацыздылыгы

топырак коршаган ортада ауыр метал-дарды жинак;таушы жэне eciMfliKTi коса алганда, онымен шектесш жатцан орта-ларды непзп ластау kg3í болып табыла-тындыгымен айкындалады [7]. Топырак жабындысы атмосфералык; aya мен су айдындарына Караганда буферл1 жуйе болып табылады, сондай-ак; заттарды

жинак;тау касиет1 бар. Сондыцтан топырактыц ластануын 6i3 тыныс алатын ауа-ныц ластануыныц индикаторы ретшде пайдалануга болады. Ауыр металдардыц топырацтыц бетю кабаттары бойынша жайгасуы кептеген факторлармен айкындалады.

1-кесте - Жацатас кен орныныц ушндыершщ топыракгрунттарыныц агрохимияльщ

сипаттамасы

Кесюн кимасыны Tepenfliri, см Гумус, Жалпы азот,% Гипс, % Гидр азот, мг/кг со2, % Жалпы, % Жылжымалы, мг/кг

Р205 К20 Р205 К20

1-цазба шуцк;ыр 14-yñÍHfli 0-2 1,10 0,070 0,21 28,0 6,75 2,6 0,80 21 80

2-5 0,38 0,042 0,36 19,6 6,82 4,5 0,73 8 50

5-10 0,028 0,15 16,8 4,78 7,3 0,80 8 50

10-40 0,028 0,18 11,2 5,42 6,9 0,94 8 50

2- цазба шуцк;ыр 14-уйшд1 0-1 1,03 0,070 0,58 16,8 4,78 2,8 0,73 19 50

1-5 0,24 0,028 0,19 8,4 5,80 зд 0,61 13 30

5-30 0,028 0,25 5,6 7,97 2,8 0,55 19 30

3- цазба шуццыр lO-yñiHfli 0-2 1,75 0,084 0,16 11,2 5,54 6,0 0,95 100 210

2-10 1,14 0,028 0,34 19,6 5,93 5,0 1,10 30 100

10-22 0,042 0,63 11,2 7,0 8,26 1,10 12 140

22-30 0,056 0,43 П АС 14,0 7,07 6,2 1,40 8 180

4- цазба шуццыр 10-yñÍHfli 0-1 1,30 0,126 0,28 28,0 /,У/ 1,61 2,2 1,65 49 180

1-6 0,68 0,042 0,14 16,0 0,98 2,0 1,83 8 90

6-15 0,070 0,20 11,2 2,56 2,8 1,74 8 100

15-27 0,042 0,37 14,0 3,70 2,48 1,83 8 110

27-40 0,070 0,16 8,4 2,24 1,8 1,93 8 70

5 к;азба шуццыр 10-уй1нд1 0-7 1,44 0,056 0,19 14,0 4,91 0,88 1,33 14 170

7-16 0,45 0,056 0,17 8,4 9,37 1,16 1,25 8 130

16-30 0,042 0,26 5,6 6,82 4,5 1,25 8 30

30-50 0,028 0,44 5,6 10,58 4,8 1,18 8 50

6 к;азба шуц^ыр lO-yñiHfli 0-2 2,48 0,168 0,16 33,6 3,82 2,8 1,33 79 160

2-8 0,62 0,098 0,21 22,4 3,70 2,68 1,45 25 100

8-15 0,056 0,26 14,0 3,50 2,60 1,40 12 90

15-40 0,042 0,17 8,4 3,38 2,4 1,74 10 80

7 цазба шуцк;ыр 10-уйшд1 0-2 0,93 0,084 0,07 22,4 5,29 1,44 2,11 56 410

2-7 0,41 0,070 0,17 19,6 4,33 1,44 2,20 12 230

7-14 0,042 0,15 14,0 4,52 1,32 2,11 8 160

14-40 0,028 0,47 14,0 6,37 1,08 2,01 6 140

8 ^азба шуцк;ыр lO-yñiHfli 0-3 2,48 0,154 0,30 42,0 3,70 2,6 1,33 120 280

3-7 1,17 0,112 0,43 22,4 5,48 1,28 1,83 32 370

7-35 0,056 0,31 16,8 5,86 2,0 1,83 12 210

9 к;азба шувдыр 10-уйшд1 0-2 2,14 0,168 0,29 25,2 5,56 0,96 1,33 54 270

2-15 0,52 0,056 0,29 16,8 5,52 0,68 1,66 9 130

15-40 0,07 0,028 0,34 14,0 6,0 0,55 1,76 6 100

10 казба шуцк;ыр Аймацтьщ топырак; 0-7 2,02 0,154 0,26 30,8 7,75 0,12 1,93 24 350

7-21 1,14 0,154 0,14 25,2 8,89 0,10 1,93 4 170

21-43 0,86 0,098 0,32 28,0 9,84 0,10 1,84 4 110

43-67 0,69 0,084 0,45 19,6 11,11 0,10 1,76 3 90

67-100 0,65 0,084 0,48 19,6 12,87 0,10 1,58 3 80

Ол ластаушы кездершщ сипатына, аймацтыц метеорологиялыц ерекше-лжтерше жэне жалпы алганда ландшаф-тьщжагдайга байланысты. Барынша лас-тану ареалы ластаушы кездершен 10-15 км радиус аралыгынан аспайды, алайда ец кеп концентрациялар елеул1 к;ашык,-тьщцатаралуы мумюн [8].

Б!здщ зерттеулердщ нэтижелер! бойынша ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы формаларын талдау шектеул!жол берыген мелшерден аспай-тынын керсетт! (2-кесте). Ауыр металдардыц жылжымалы формаларынан аймацтык; топырацтарда жогары мелше-рде кездесетш! кадмий, оныц мелшер1 ШЖМ (ПДК) 2,2-3,2 жетедь Ауыр металдардыц жалпы формаларынан Р-4 жэне Р-8 ушндшщ топырацгрунттарында к;ор-

гасын кеп мелшерде кездесед! (кесте). Р-8 к;азба-шуццырдьщ буюл кесгаш бойынша цоргасынныц жалпы формасыныц мелшер1 шектеул! жол берыген мелшерден (ШЖМ-ПДК) 2,1 асып туседь

Ластану коэффициентшщ жинацтьщ керсеткш! мына формуламен аньщтала-

ды: п

Zc = £ Кс t = 1

Мунда - 2с - ластанудыц жинак;тык; керсетюпп; п - аныцталатын элемент-тердщ саны; Кс-химиялыц элементтщ концентрациясыныц коэффициент^ ол ластанган аумацтыц топырагындагы металдыц нак;ты мелшершщ (С) шектеул! ол берыген концентрациясына (СПДК) цатынасы [9].

Кесте 2 - Химиял ыц заттыц концентрациял ыц коэффициентш есептеу нэтижелер! [Кс)

Металдар Химиялыце заттардыц концентрациясыныц коэффициент! (Кс) Ластанудыц жиынтык;тык; керсетшип (2с) Ластанудыц жинак;тык; керсеткшш багалау (2с)

Жалп ы формалары

2п Си 0,77 0,40 гс=2,39 16-дан темен (топырацтыц ластану санаты жол бершген мелшерде)

РЬ 0,95

Сс1 0,27

Жылжымалы формалары

2п 0,07 1с=3,5 16-дан темен (топырацтыц ластану санаты жол бершген мелшерде)

Си 0,27

РЬ 2.88

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Сс1 0,28

Сонымен, зерттелетш нысанда ауыр металдармен топырацгрунттарыныц ластануыныц жинацтык; керсетюип жалпы формасы бойынша 2с=2,39; жылжымалы формасы бойынша 1с=3,5 к;урайды, ягни зерттелетш аумацтыц топырак;-грунттарыныц ластануы жол берыген мелшерде деп санауга болады.

Фитоценоздардыц жер устшдеп жэне жер астындагы ешмдшгш аныцта-удыц керсету1 бойынша жас топырацтар-да есетш еймджтердщ тамыр массасы-ныц непзп бел1п 0-10 см терецджте

орналасады. Статистикальщ талдау жер астындагы жэне жер устшдеп еам-джтердщ алуан турлштн аньщтауга кемектесп, ес1мдж жамылгысы б1ркелю таралмаган. Тамырлар биомассасыныц вариацияльщ коэффициент 36-71 % шаа-масында, 6-цазба шуццырда вариация-лык; коэффициент ец жогаргы мэнге жетед1 (71 %). 9-к;азба шуццыр мацында пшеншщ вариацияльщ коэффициент! 79,8 %-ды цурайды. 7-цазба шуццыр мацында тус!мшщ вариацяльщ коэффициент! 95,5 %-ды цурайды. Аймацтьщ

топырацтагы тамырлар биомассасыныц вариацияльщ коэффициент! 38,2-66,1 % шамасында.

Б1здщ зерттеу жумыстарымыздыц нэтижесшде еымджтердщ б1рнеше тукымдастары аньщталды. Соныц шшде буршак тукымдас еспмджтерден 3 еймдж аньщталды. Олар: шецгел, есек мия, туйе жоцыища. Курдел1гулдшер туцымдасынан 7 еамдж аньщталды. Олар: зиягул, шагыр жусан, мак;сыр, ацдыз, сиверская жусаны, жусан. Дэндыер тукымдасынан 2 ес1мдж аньщталды. Олар: бетеге, к;ылк;ан. Шарш-ыгулдыер тукымдасынан 1 еамдж (сар-мала), ершгулдглер тукымдасынан 1 ес1мдж (кекемарал), кылшалар тукымдасынан 1 еамдж (кызылша), кдламп-ыргулд1лер тукымдасынан 1 епмдж (кемшр шеп), царацумьщтуцымдастар тукымдасынан 1 еамдж (царатау туйесщ1р1), кдлампыргулдыер тукымдасынан 1 еймдж [ешюмия], алаботалар тукымдасынан 1 еамдж (Коровин туйе-кацбагы) аньщталды.

бнеркэсштщ эсершен булшген жер-лерде микрофаунаны зерттеу топырак; жэнджтершщ жас топырак;тарда к;алып-тасу урдюн тольщ кадагалауга, кайта Кунарландырылган жер тел1мдершде топырак омыртцасыздарыныц орналасу кездерш аньщтауга, топыракты кайта кунарландырудыц эр турл1 жолдарына зоологияльщ бага беруге жагдай жасай-ды [10]

Б1здщ алган деректер1м1здщ керсету1 бойынша зерттелген нысандарда микро-зоофауна ете аз жэне б1ртекть Зерттелген нысандарда сауытты кенелер еюлде-ршен Мо^гив, 5сЬе1опЬа1ез жэне аяк;к;уйрьщтылардан (коллембола) Апипс^, Рокоппа еюлдерд1 ете аз мелше-рде кездеседь Топыракгрунттарында к;оректщ аз болуы жэне мекен ету ортасы-ныц жагдайларыныц колайсыздыгынан микрозоофауна еюлдер1 де аз кездеседь

Экологияльщ функциялар темпера-турамен, ылгалдыльщпен, ес1мдж цорегшщ болуымен езара тыгыз байла-ныста кершед1. Микрозоофаунаныц непзп еюлдер1 микроартроподтар мен коллемболалар болып табылады. бамдж б1рл1 жарымды ескен жерлерде микрозоофауна еюлдер1 аз кездесед! Жанатас кен орныныц топырак;грунтта-рында микро жэне мезофауна еюлдершщ болуы, еамдж корегшщ жеткпеушен, табиги-климаттьщ жаг-дайлардыц катацдыгынан бастапцы топырак;туз1лу урдю уйшдшерде элаз, баяужуред1 деп санауга непз бередь

КОРЫТЫНДЫ

1. Жамбыл облысыныц оцтустж-батыс белшнщ ауыл шаруашылыгьщ жерлершщ непзп булшу1 фосфориттер енд1ру жэне кайта ецдеумен байланыс-ты. Кен орныныц уйшд1лер1 карьерден солтустж жэне оцтустж жагында ретаз орналасцан, олардыц шипш эр турл1 (не-пзшен алмурттэр1зд1 созылган трапеция туршде), бшкпп 70-120 м жэне ауданы 2-50гак;¥райды.

2. Кен орныныц ушнд1пер1 техно-гендж-булшген жерлерд1е ес1мджтщ табиги есу дэрежеа бойынша булшген экожуйеш табиги жолмен игеруге к;аты-сатын ес1мджтердщ биологияльщ ешмдипгшщ нэтижелерш керсетед! жэне ец алдымен топырактузыу урдюн жэне техногендж-булшген жерлерд1 иге-рудеп ес1мджтердщ релш керсетед!

3. Зepттeyлepдiц керсету1 бойынша ес1мджтер ушндшерде жеке топтанып орналасады. Осыган байланысты топыр-ак;туз1лу урдга элаз жэне баяу журед! Ос1мдж ездтнен ескен тел1мдер бойынша ушндшщ топырацгрунттарын зерттеу ес1мдж б1рлестжтершщ топырак;-грунттарымен езара тыгыз байланыс бар екенш керсетт! Топырак;грунтта-рында казылган казба-шуцкырлардыц морфологияльщ белплершде езгерктер

байцалады. «Жацатас» кен орныныц eciMfliK езд1пнен ескен ушндшершде бас-тапк;ы топырацтузшу ypflicrepi аньщтал-ды. GciMfliK б1рл1-жарымды ескен тел1мдерде топырацтузшу ypflici мулдем журмейШ не болмаса ете элс1з журедь Барлык; к;азба-шуцк;ырлардыц кесюндер1 бойынша цысца цабаттарга белшгеш бай-к;алады. «Жацатас» ушнд1лер1 осында есетш ес1мд1ктердщ турлж алуан турлШпмен езгешеленедь Бурша-цтуцымдас еамджтерден (шецгел), курд-ел1гулд1лер тук;ымдастарынан (жусан-ныц турлер1), шаршыгулдишр туцымдас-тарынан (бетеге), к;ылша туцымдастары-нан (эфедра) жэне астык; туцымдастар-дыц турлер1 кездеседь

4. 0ciMfliK эр турл1 дэрежеде ескен топырак;грунттарынан алынган улгшер-де гумустыц мелшер1 фитоценоздардыц сандьщ арацатынасына езара байланыс-ты екенш керсетть Гумустыц мелшер1 бойынша нэтижелер топырацтуз1лу ypflici уйшдыердщ топырацгрунттары-ныц жогаргы цабаттарын цамтитынды-FbiH куэландырады.

5. Ушндшщ топырацгрунттарында-гы цоректж элементтердщ жалпы жэне жылжымалы тYpлepiнiц мeлшepi бойынша белпл1 зацдыльщтар байцалмайды. Коректж элементтер (азот, фосфор, калий) мелшершде гумус мелшер1мен езара тыгыз байланыс бар екендт аньщ-талды. Ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы цурамын талдау ауыр металдардыц жалпы формалары шек-теул!жол берыген мелшерден аспайтын-дыгын корсета.

6. Экологияльщ функциялар темпе-ратурамен, ылгалдылыцпен, еамдж цорегшщ болуымен езара тыгыз байла-ныста кершедь Микрозоофаунаныц непзп еюлдер1 микроартроподтар мен коллемболалар болып табылады. Оамдж б1рл1 жарымды ескен жерлерде микрозоофауна еюлдер1 аз кездеседь Жанатас кен орныныц топырацгрунтта-рында микро жэне мезофауна еюлдершщ болуы, еамдж цорегшщ жеткпеушен, табиги-климаттык; жаг-дайлардыц цатацдыгынан бастапцы топырацтузыу урдю уйшдшерде элаз,

баяужуред1 деп санауга непз бередь

ПАЙ ДАЛАНЫ ЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР

1. Определитель обитающих в почве клещей. М. 1975.491 с.

2. Определитель коллембол фауны СССР. М.: Наука. 1988.214 с.

3. Андроханов В.А., Овсянников C.B., Курачев В.М. Техноземы: свойства, режимы, функционирование. Новосибирск: Наука. 2000.200 с.

4. Фаткулин Ф.А. Энергетика гумусонакопления в техногенных ландшафтах Куз-басса//Почвообразования в техногенных ландшафтах. Новосибирск: Наука. 1979. С. 203-212.

5. Трофимов С.С., Наплекова H.H. и др Гумусобразование в техногенных экосистемах. Новосибирск: Наука. 1986.126 с.

6. Махонина Г.И. Экологические аспекты почвообразования в техногенных экосистемах Урала. Екатеринбург. 2003.356 с.

7. Соколов O.A., Черников В.А. Экологическая безопасность и устойчивое развитие. Книга 1. Атлас распределения тяжелых металлов в объектах окружающей среды. Пущино: ОНТИ ПНЦ РАН. 1999.164 с.

8. Добровольский Г.В., Гришина Л.А. Охрана почв. М.: Изд-во МГУ 1985.224 с.

9. Методические указания по оценке степени пасности загрязнения почвы химическими веществами №4266-87. М. 13 март. 1987

10. Бабенко А.Б., Булавинцев В.И. Ногохвостки (Collembola) полярных пустынь Евразии // Зоол.журн. 1996. Т. 76. № 4. С. 409 - 417.

РЕЗЮМЕ

По описанию разрезов заложенных на естественно-заростающих участках отвала месторождения «Жанатас» были выявлены инициальные признаки почвообразования. На участке, где естественное зарастание имеет характер единичных растений процесс почвообразования отсутствуют или очень слабо выражен. По профилю всех разрезов заметна дефференциация карликовых горизонтов. Дана оценка почвенно-экологическим функциям в условиях техноге-неза при разработке фосфоритового местрождения открытым способом. Исследованиями на отработанных промышленных отвалах установлены первичные процессы почвообразования в техногенных элювиях различного породного состава.

SUMMARY

According to the description of cuts, laid in the natural areas overgrown spoil deposit "Zhanatas" revealed initial signs of soil formation. At the site where the natural overgrowth jf plants has the character of individual process of soil formation is almost absent or very weakly expressed. The profile of all the cuts visible differentiation of dwarf horizons

The assessment of soil-ecological functions under technogenesis conditions at the phosphorite deposits opencast development is given in the article. Waste industrial dumps and initial processes of soil formation have been determined in technogenic eluvium of different rock composition.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.