CC BY
176ОБЗОРНАЯ СТАТЬЯ
УДК 592:615:504.054:574.24
Кенжебаева Г.И.
АУЫР МЕТАЛДАРДЫН, АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫГЫНДАГЫ КЕР1 ЭСЕР1
9.О. Оспанов атындагы К,азак, топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060 Алматы, эл-Фараби дацгылы, 75 В, Цазацстан, e-mail: gulzhaina-kenzhebayeva@mail.ru
Аннотация. Ауыл шаруашылыгы жагдайында езект мэселелердщ 6ipi топырактыц ауыр металдармен ластануы болып табылады. Маккалада Казахстан топыракктарыныц жэне су кездершщ ауыр металдармен ластануы, рылыми-зерттеу жумыстардыц нэтижелерi мен ауыл шаруашылырындагы ауыр металдардьщ мацыздылыгы сипатталган. Ауыр металдардыц концентрациясы коршаган ортада (топыраккта, суда) кебейген саиын еамджтщ есуi баяулаиды, ешм мелшерi темендейдi. Сондыктан ауыр металдардыц ауыл шаруашылырындагы керi эсерiн зерттеу мацызды.
ТYйiндi свздер: коргасын, кадмии, мыс, мырш, сынап, тыцаит^ыш, фосфор, топырак.
Кешнп уа;ытта ауыл шаруа-шылыгы гылымында ауыр металл деген атау паида болды, себебi осы металдардан коршаган ортага, оныц негiзi топыракка жэне адам органйзмiне терю эсерi куннен-кунге ^шешп келедi.
Коршаган ортаны ауыр металл ионынан тазарту жэне оны са;тау, кезек ^т^рмеитш езектi мэселе болып саналады. Ластанган коршаган ортаны каита калпына кел^ру жолдарыныц физикалык, химиялык жэне биологиялык тэсiлдерi белгiлi. Солардыц iшiнде ец тйiмдiсi, биологиялык эдiс. Эсiресе, ластанган ортаны есiмдiктер кемегiмен каита калпына кел^ру жолдарын жасау соцгы жылдары аса каркынды дамуда.
Коршаган ортаны калпына кел^румен катар, эр елде халыкты таза сапалы енiммен камтамасыз ету Yшiн ауылшаруашылык жэне мэдени еамджтердщ ауыр металдарга тезiмдi сорттарын шыгару жэне топырактагы мелшерiн азаиту селекция,
биотехнология, агрохимия гылымда-рыныц алдында турган басты мэселе.
Ауыр металдар катарына атомдык салмагы 50-ден артык, тыгыздыгы темiрдiц тыгыздыгынан 7,874 г/см3 артык болатын Менде-леевтщ периодтык кестесiнiц
40-тан астам химиялык элементтершщ тYстi металдар тобы жатады. Тiрi организм Yшiн ауыр металдардыц бэрi бiрдей зиян емес. Уыттылыгы, табигатта таралуы жэне адамныц, жануарлардыц, есiмдiктердiц орга-нйзмi мен топыракта жиналу кабiлетi боиынша аитылган ауыр металдардыц тек кана 12-сi коршаган ортаны ластагыш, органйзмдердi улагыш, зиянды болып саналады. Олар - сынап, коргасын, кадмии, мышьяк, мыс, ванадии, калаиы, мырыш, сурьма, молибден, кобальт жэне никель элементтер^ Булардыц шшде ец кYштi улагыш металдарга сынап, коргасын жэне кадмии жатады, сондыктан, бул металдар коршаган табиги ортада, оныц шшде топырак жэне еамдж курамында ерекше катац бакылануга тшс.
0ндiрiс кэсiпорындарыныц,
топыракка сiцетiн ец каушт улы калдыгы сынап косындылары болып саналады. Бул элемент топырактыц беткi кабатында жиналады,
КорFасын-тiрi организмге ец ^шт эсер ететiн, ец ^шт концерогендi заттардыц бiрi. Бул элемента зауыттарда балкытып, енiмдi тазалау кезшде ендiрiлген енiмнiц эр тоннасына 25 кг коргасын коршаган ортага тарап отырады. Бул
жогалган цоргасын топырацтын беткi 15 см цабатында жиналып, топырац iшiндегi микроорганизмдер мен еамдж тамырларын зацымдап жатады.
КадмиИ уыттылыц кYшi тiршiлiк ушш аитарлыцтаи мелшерде кеп. Суармалы жерлердеп суларда судыц бiр литрiнде 10 мг кадмии болса, онда еамджтщ есш жетiлу царцыны 50 % кемид^ ал кадмии мелшерi 100 мг болса - онда еамдж 1 аи мерзiм iшiнде елш цалады.
Мырыштыц барлыц ауыр металдарга цараганда улылыгы темен болып келед^
Жылу электр станциялары жумыс югегенде паидалы кен баилыцтарды балцыту кезшде жэне ауыл шаруашылыгында фосфор тыцайг-цыштарын кеп цолданудыц салдарынан топырацтын беткi цабатында залалсыз мелшерден артыц кадмии
жинацталады.
Жалпы алганда, ^азацстан аумагында цоршаган ортага турацты ластагыш кездерден жылына 5,0 млн т эртYрлi ластагыш заттар белiнiп шыгады. Булардын iшiнде цоргасын мен мышьяктын цосындылары 2,0 мын тоннадан, мыс тотыцтары 1,8 млн т, 11,0 мын тоннадан артыц ^ие жэне мьщдаган тонна эртYрлi газ цоспалары (кYкiрт, азот, кемiртегi жэне органикалыц газ цосылыстары).
Топырацтын ауыр металдармен ластануы агроценозда есiмдiктердiн енiмдiлiгiн едэуiр темендету, табиги цалыптасцан фитоценоздарды бузу, белгiлi жагдаида фитомассалардын ассимиляциялыц цабiлетiн азаиту, органогенезде цалыптасцан YPДiстердi бузуга экелiп согу, еамдж организмiне ерекше теоратологиялыц езгерiстер енпзу жэне ауыл шаруашылыц енiмдердiн сапасын темендету арцылы белгiлi.
0сiмдiктер ауыр металдарды эртYрлi жолдармен сiнiредi.
Топырацтан ауыр металдарды тамыр
арцылы ащрш, ауадан жапырац лептесiктерi арцылы непзшен шан-тозан арцылы цабылдаиды. Ауыр металдар сулы ерiтiндiлерден лептесiктерi жэне кутикула арцылы пассивт диффузиялану, белсендi тасымалдану арцылы енедi. Ауыр металдардын есiмдiктерге эсер етуiнiн алгашцы белплерг есiмдiк есуiнiн баяулауы, биомассасынын азаюы, хлороздын дамуы, су аиналуынын бузылуы, енiм сапасынын темендеуi болып табылады [1].
Ауыр металдармен ластану-«топырац - еамдж» жYИесiн ластаудагы кен таралган цауiптiлiктiн бiрi болып табылады.
Топырац - алмастырылмаитын табиги ресурс, ол цажетт жаhандыц жэне экологиялыц функциялардын тобын толыцтырады жэне
атмосфералыц ауанын, жер бетi жэне жер асты суынын сапасына эсер етед^ Сондыцтан топырацтын ауыр металдармен ластануынан туындаган цауiп - цатер ауылшаруашылыц дацылдарынын енiмдiлiгiнiн
темендеуiне жэне онын гигиеналыц сапасынын нашарлауына экеледi. Бул мэселе, еамджтщ ешцандаи кернектi белплершаз ац, адамдарга жэне жануарларга цауш тендiредi. Осыган ораи, топырацтын «тазалыгы мен саулыгы» кептеген жагдаиларда еамдж сапасымен баиланысты [2].
Болашацтагы тапсырмаларды шешу Yшiн агрохимиялыц заттарды белсендi тYPде паидаланудан жинацталган ауыр металдардын топырацтарды жэне есiмдiктердi ластау денгеш жэне онын кездерiн дурыс багалау Yшiн топырацтын экологиялыц мониторингi Yлкен мYмкiндiк бередi. Бул Yшiн, эр тYрлi формалы ауыр металдардын топырацтардагы жэне олардын есiмдiктерге жинацталуы женшдеп тэжiрибелi мэлiметтер керек. Бул мэлiметтердi алу Yшiн топырацтану жэне агрохимиялыц бШмнен басца,
математикалыц талдаудын жана эдiстерi, модельдеу, инженерлж бiлiм керек. Бул - информациялыц ресурс-тарды эффективтi паИдалануга жэне топырацтын, есiмдiктердiн ластануын болжауына экологиялыц бага беру Yшiн мYмкiндiк беред^ сондаи - ац олардын улылыгын темендетiп жэне экологиялыц жагынан цаушаз есiмдiк енiмдерiн алуга жагдаИ тугызады [3].
Минералды органикалыц
тынаитцыштарды жэне есiмдiктердi цоргаушы заттарды цолданбаи дэнд^ дацылдардын жогаргы жэне турацты енiмiн алу мYмкiн емес. Тынаитцыштар жэне кеИбiр мелиоранттар, ездершде белгiлi бiр мелшерде микроэле-менттердiн болуымен сипатталады, топырацта жетгспеушШп ауыл-шаруашылыц дацылдарынын келемiне жэне ешмнщ сапасына керi эсерiн типзед^ Кептеген галымдардын аитуынша, топырацта эртYрлi улы заттардын жинацталуы, сонын шшде ауыр металдардын болуы тынаитцыштарды паИдаланганнан болады.
Тынаитцыштарды жэне мелио-ранттарды цолдану белгiлi денгеиде топырацтын химиялыц элементтерiн езгертуi мYмкiн. Бiрiншiден, топырацтарга цосымша мелшерде металдардын тYсуi. Екiншiден, топырацтагы элементтердiн цозгалыс-тарынын езгеруiн, онын езгерiстерге тYсуi. Бул енпзыген физиологиялыц жагынан цышцыл немесе физиологиялыц сыт бола турып, ортанын реакциясын езгертедi. Физиологиялыц цышцыл, тынаитцыштардын топырац-тагы кадмиИдiн, никельдщ жэне цинктiн цозгалысын жогарылатады, ал физиологиялыц сыт керiсiнше -темендетедi [4].
Топырацтардын жэне еамдж-тердщ ауыр металдармен ластану мэселесi цазiргi кезде бэрiн адандатуда. Бул, бiр жагынан тYскен енiмдерде ауыр металдардын жогары болуы, адам жэне жануарларга зиянды екендiгiмен
жэне кеп жагдаИда тагам немесе жем ретiнде паидалы немесе паидасыз екендiгi аныцталады. Екiншi жагынан, топырацтын ауыр металдармен ластануы кэсшорындарга паидалы енiмдi жарамсыз ету цаут бар.
Кептеген галымдардын жумы-сына сYИенетiн болсац, есiмдiктердiн химиялыц цурамы мен ортанын элементтер цурамынын баИланысы бар, ал химиялыц непзп массасы есiмдiкке топырацтан тYседi.
0амджтерге ауыр металдардын тYсуi мынадаИ факторларга
баИланысты: есiмдiктер тYрлерiнiн ерекшелiктерi, топырацтын тYрi, концентрациясы, ауыр металдын болу формасы, топырацтын рН жэне онын гранулометриялыц цурамы, органи-калыц заттардын болуы, топырацтардын катионды жуту мелшерi, экожYИенiн ластануынын техногендiк кездершщ болуы [5].
0сiмдiктерге ауыр металдардын тYсуiнiн негiзгi кезi тамыр абсорбциясы жолымен жYзеге асады. Бул YPДiс пассивтi жэне активтi болуы мYмкiн, ал тамыр арцылы ауыр металдарды сiнiру жылдамдыгы олардын топырацтагы болу мYмкiндiгiнiн цорымен езара баиланысады.
Ауыр металдардын белсендi сiнiрiлуi градиент концентрациясына царсы жYредi жэне оган энергия цажет. Топырац ерiтiндiсiнiн цалыпты концентрациясында ауыр металдардын сщiрiлуi тамырдын езiнiн шшдеп метоболиттiк YPДiстерi арцылы бацыланады.
Топырацтагы метал иондарынын концентрациясына тэуелдi аталган механизмдер арасындагы царым-цатынас жэне олардын эрцаИсысына цатысты ролi езгеруi мYмкiн [6].
Металдардын тамыр арцылы сщiрiлуi мынаган эсер ететiндiгi керсетiлген: тамыр жYИесiндегi катиондардын алмасуы, жасушаiшiлiк тасымалдаушылармен тасымалданып,
ризосфералык эсер^ eсiмдiктердiц тамырлык жYИесi, топырактын козгалыс жагдаИына баИланысты эртYрлi компоненттерi бар, ауыр металдардыц белсендi тасымал-дануына эсер етедi. Бул коршаган ортаныц эртYрлi рН децгеИiне баИланысты эркалаИ болып жYредi.
0сiмдiктердiц ауыр металдарды сiцiруi eзгермелi тYPде болады. 0сiмдiктермен шектен тыс жецiл анДрыетшдерг Cd, В, Вг, Cs, Pb. МынадаИ элементтер: барИИ, тИтан, цинк, берИллИИ, кобальт жэне кеИбiр денгеИде темiр жэне цезИИ eсiмдiктерге элаз сiнедi [7].
Ауыр металдардын еамджтерге тYсуiн eсiмдiктердiн элементтiк химиялык курамына саИ, екi басты факторлардын болуымен тYсiндiрiледi: генетИкалык-экологИялык, эр каИсы-сынын Yлестiк катысуы орта жагдаИынын eзгеруiне тэуелдi ауысып отырады. 0сiмдiктердiн трофикалык сураныстары фитоценоздардын геохи-миялык жагдаИы олардын элементтiк курамына катысты, негiзiнен генетикалык бакылаудын непзш калыптастырады. Бул жагдаИларда eсiмдiктiн улпаларынын тандаулы жэне сипатты берiлген тYPдегi металл иондарынын сiнiрiлуi сакталады. Буган экологиялык фактор тек eмiр CYPУ ортасы ауыр металдарынын козгалмалы формаларынын камтылган жагдаИында гана катысады [8].
0амджтердщ жэне онын мYшелерiндегi, улпаларындагы элемен-ттердiн концентрациясынын карым -катынасы eте eзгермелi жэне бул eсiмджтердщ тYрлiк eзгешелiгiмен, сондаИ - ак элементтердiн курылымдарымен баИланысты.
^птеген галымдар ауыр металдардын барынша ^п жинак-талуы eсiмдiктердiн тамырларында деп ^рсетед^ Металл жинакталуынын негiзгi ролi тамыр улпаларына жатады. Кeптеген жагдаИларда кабык
улпаларынын, тамырларынын жалпы массасында, металдардын концен-трациясы eседi [9].
Химиялык элементтердiн eсiмдiк мYшелерiне жинакталуына баИланысты екi топка бeлдi:
- базипетальдi (олардыц жылжуы жапырактан сабакка жэне тамырга караИ тeмендеИдi);
- акропетальдi (олардыц кеп болуы тамырда баИкалып, сабак боИымен тeмендеИдi).
Ластанбаган топыракта ауыр металдардын мeлшерi аз болады, тек кор жинаИтын мYшелерге гана тэн (жемiс, тамыр жэне тYИнек) екендiгi аныкталган. Бул осы мYшелерге аздаган мeлшерде ауыр металл кажет екендiгiн тYсiндiредi.
Ауыр металдарды eсiмджтердщ жер Yстi жэне жер асты мYшелерi боИынша бeлу белгiлi бiр тэуелдiлiкке баИланысты емес. Мысалы, кадмиИдiн биоаккумуляциясы боИынша, онын ауыл шаруашылык eсiмдiктерiнiн тамыры мен жер Yстi мYшелерiнде жинакталуына баИланысты гаптеген ерекшелiктер кeрсетiлген. Бiрнеше eсiмдiктерде кадмиИдiн белсендi жинакталуы тамырда жYргiзiлгендiгi аныкталган. Кeптеген зерттеушiлердiн мэлiметтерi боИынша [10] eсiмдiктер ауыр металдарды тамырына жинактаИды, ал кеИбiр зерттеушiлер [11, 12] ауыр металдар eсiмджтердщ жер Yстi мYшелерiнде жинакталатынын кeрсетедi. Непзшен кeптеген зерттеушiлер кeзкарасы боИынша ауыр металдардын eсiмдiк боИында жинакталуы eсiмдiк тYрiне, сортына, элементтiн физикалык жэне химиялык касиетше баИланысты [13].
Топырак бетiне жауын-шашын аркылы атмосферадан коргасын, кадмиИ, мышьяк, сынап, хром, никель, мырыш жэне баска элементтер тYседi. Мысалы, Бельгияда топыракка атмосферадан жыл саИын 1 га жерге 250 г коргасын, 19 г кадмиИ, 15 г
мышьяк, 54 г кобальт жэне 3750 г мырыш тYседi екен. Эрине ауа аэрозолшен келетiн металдардын тYрлерi жэне мелшерi ендiрiс жэне энергетика орындарынын тYрлерiне баИланысты. Атмосфераны ластаудын 27 % жылу жэне басцадаи электро-станцияларга, 24,3 % цара металлургия кэсшорындарына, 15,5 % мунаИ ендiру жэне ендеу кэсiпорындарына, 13,1 % транспортца, 10,5 % тYстi металлургия кэсшорындарына жэне 8,1 % цурылыс материалдарын ендiретiн жэне жасаИтын кэсшорындарга тиесiлi.
Ауыр кэсiпорын жэне тYстi металлургия кэсiпорындары атмосфералыц ауаны мыс, мырыш, марганец, цоргасын, кобальт жэне басца металл цосындыларымен ластаИды.
Кемiр, мунаИ жэне басца жер цоИнауынан алынатын отындарды жаццанда тYтiнмен бiрге ауага осы оттын шшдеп элементтер тараИды. Тас кемiрдi жаццанда одан цезиИ, хром, цоргасын, сынап, кYмiс, цалаИы, титан, уран, радиИ жэне басца элементтер белшш шыгады.
Крршаган ортаны кYштi ластаИтын фактордын бiрi- аса цуатты жылу станциялары. Мысалы, Конско-Ачинск жылу энергетикалыц кешеннiн жылу электростанциясынын ауага белш шыгаратын цалдыцтарында бiр жылда 300-360 т микроэлементтер болады екен. Глазовская М.А. деректерi боИынша тас кемiр жанганда жыл саИын биогеохимиялыц циклга гасырлар боИы цатысып келе жатцан мелшерiмен салыстырганда сынап 8700 есе, уран 60 есе, кадмии 40 есе иттириИ мен циркониИ 10 есе, цалаИы 3-4 есе кеп белiнедi екен.
Атмосфера ауасын жэне топырацты ластаушы кездiн бiрi автомобиль транспорты. Д.Ж.Бериянын Латвияда жYргiзген зерттеулерiне цараганда, цар ластану жол боИынан жещл еритiн зиянды заттардын массасы бiр шаршы метр жерде 4-40 г
жеткен. Булардын арасынан марганец, мыс, мырыш, цоргасын, кадмиИ, кобальт, никель жэне стронции табылган.
^азацстан аумагында 1 автотран-спорттан жылына орташа есеппен 1,01,5 т ластагыш заттар белiп шыгарады, онын цурамында 200-ге жуыц улы заттар кездеседi [14, 15].
Сонгы жылдары белсендi антропогендiк эсер ету нэтижесiнде жер бетiндегi сулармен цатар жер асты суларынын химиялыц цурамы да елеулi езгерiске ушырады. Ластанудан жер бетшдеп суларга цараганда жер асты суларынын езшде цоргасын, хром, сынап, мырыш жэне тагы да басца элементтер табылган. Эсiресе ауыр металдардын жогары концентрациясы iрi цалалар мен енер кэсштж орталыцтардын аумагынын манында есiп отыр. Белсендi антропогендж эсер ету жагдаИында табиги тущы судын ауыр металдармен ластануы ен езектi мэселелердiн бiрi болып тур. Судагы ауыр металдардан ездiгiнен тазару жYрмейдi; ауыр металдар тек бiр табиги резервуардан басцасына алуан тYрлi тiрi агзалармен эрекет ете отырып жэне барлыц жерде ауыр салдарга ушырата отырып цаИта таралады. Ауыр металдар табиги суларга енеркэсiптiн паИдаланган суларымен гана емес, сондаИ-ац отвалдар арцылы сYзiле отырып, эсiресе цалдыц сацтагыштардан жанбыр суларымен тYседi. Жер асты сулары Yшiн унгылардан, шахталардан жэне шуруфтардан ендiрiстiк цалдыцтардан тазартцан кезде де жагымсыз эсер етедi [16].
Шыгыс ^азацстан облысы Зырян кен орнынын аумагынла жYргiзiлген зерттеу нэтижелершде цалдыцсац-тагыштын жанынан алынган су Yлгiлерi жэне тоцтанды су аИдынынан алынган су Yлгiлерi жэне су тYбiндегi шегiндiлер ауыр металдармен ^шт ластанган. Осы су кездерi тiрi агзалар
Yшiн каушт болып табылады. Сонымен, катар улы элементтердiн бiрi кадмиИ барлык су Yлгiлерiнде де, су тYбiндегi шeгiндiлерде де жогары мeлшерде кездескен. Табиги суларга кадмиИ топырак шаИылганда, полиметалл жэне мыс рудаларын eндiру кезiнде, осы элементтi eз денесiне жинактауга кабiлеттi су агзалары ыдыраган кезде тYседi. КадмиИдiн косындылары жер бетiндегi су кeздерiне коргасын-мырыш зауытта-рынын, кен баИыту фабрикаларынын бiркатар химия кэсiпорындарынын, шахтанын агын суларымен шыгары-лады. Сонымен ауыр металдардын иондарынын тYрлерi су ортасында баска орталармен салыстыр-ганда алуан тYрлi. Сондыктан суды ауыр металдардан тазарту eте кeп кYш, каражат жумсауды жэне уакытты кажет етедi [17].
Казакстан Республикасынын Шыгыс-Казакстан обылысынын таби-гат жагдаИында су ресурстарымен ен кeп камтамасыз етiлген аИмак болып табылады. Ертк eзенi бассеИiнiнiн аумагында 15000-нан астам су кeздерi кездесед^ Су кeздерiнiн 80 %-на жуыгы 25-10 км узындыкты кураИды. Осындагы су нысандарынын жагдаИына карасак су кeздерiнiн кeп мeлшерi тарихи ластанган болып саналады. Ластанган аИмактар жарлы, су сактау жолактарында, eзен ангарларында кездеседi. Оларга кен eндiру жэне тау-кен eндiру eндiрiстерi кiредi. Ен катты ластанган су кeздерiне дренажданган жэне жер асты суларынын шахты калдыктарынан толык тазаланбаган жэне тазаланбаган сулары жатады. Осы аИмактагы eзен суларынын ластануы сонгы жылдары жогары дэрежеде сакталуда. Мыс пен цинктын орташа жылдык
концентрациясы орташа шектж мeлшерден асып, Красноярка, Брекса, Глубочанка eзендершщ жогаргы беттерiнде жогары жэне eте жогары ластану денгеИiне жетп.
Риддер каласы тау арасында ынгаИсыз орналаскан, метеоро-логиялык жагдаИы да жаксы емес жэне орташа жылдамдыкпен эрдаИым жел согып туруы аИмактын ауыр металдармен ластануын аИкындаИды.
КолаИсыз ауа раИынын эсерiнен топырактын, судын ауыр металдарды сiнiруi эсiресе мышяк пен кадмиИдiн мeлшерi шектi мeлшерден 3,5 есе артык болды. Сонымен катар Риддер каласындагы су газдершщ кeпшiлiгi химиялык заттардын мeлшерi зерттеулердщ нэтижесi боИынша 3,64,3 есеге жогарылаган [18].
Орталык Казакстанда eзендердщ тYбiндегi шeгiндi балшыктарда неше тYрлi улы ауыр металлдардын косындылары сакталган. Казгид-рометтiн мэлiметтерi боИынша, Темiртау каласынын манында Нура eзенiнiн суында 490 мкг/л сынап табылган, ал бул элементтердщ есептелген болжамы коры су танабындагы шeгiндiлердiн бетк 1,2 м кабатында ондаган тоннага жетедi [19].
Казакстан ауыл шаруашылыгы паИдаланып жYрген жерлерде ен ^п жэне аса кауiптi зиян кел^ретш топырактагы ластандыргаш заттар есебiнде бiрiншi кезекте фтор, бор жэне нитраттар зерттелуi кажет. КеИбiр жерлерде суармалы егiстiкте кeбеИту максатында кeкeнiс бакша
дакылдарын, картоп eсiретiн танаптарда eндiрiс кэсiпорындарынын жэне калалардын калдык суларын паИдаланып жYр. Мунын эсерiнен суармалы жерлер зиянды заттармен ластанып, жарамсыз болып калады. Мысалы, Алматы каласынын лас сулары жиналатын Сорбулак ^лшен 11 жыл суарылган жерде топырактагы фтордын массасы 7,2 мг/кг дешн кeтерiлген (руксат етiлген ен жогары мeлшерi 2,8 мг/кг). Бул жерде eсiрiлген жонышка мен жYгерiнiн курамында кобальт пен хромнын мeлшерi шектж мeлшерден бiраз артык болып шыкты.
Коргасыннын мелшерi жYгерiнiн кек балаусасында 20 мг/кг болды. То-пырацтын енеркэсш цалдыцтарымен ластануыда турган жерлерiне баИланысты ерекшелiктерiмен езге-шеленедi.
Мысалы, 0скемен цаласында цоргасын-мырыш жэне титан-магниИ комбинаты, конденсатор жасаитын завод, ею ТЭЦ бар. Бул кэсшорындардын барлыгы цаланын ауасын, Ертiс пен Yлбi езендерiнiн суын жэне манаИдагы топырацтарды турацты тYPде кеп уацыттан берi ластап келедi. 15-20 км аИмацтагы царатопырац пен цоныр топырац-тардын беткi жырту цабатында цоргасын, мырыш, мышьяк, кадмиИ, сурьма, мыс, ^^рттщ табылган мелшерi ластанбаган топырацпен салыстырганда 10 еседен де артыц болган [20].
Ауыр металды кендердщ цурамы ете кеп болып келед^ Оларды тиiмдi паИдалану Yшiн шигазатты кешендi ендеИтiн комбинаттар цурылган. Шымкентте цоргасыннан басца 14 тYрлi ешм алады.
Ауыр металдарга кYкiрт ыесш жYредi. Онын кендегi мелшерi 40 %-га деИiн жетедi (Шыгыс Казацстандагы Николаев кешеш). Балцыту кезiнде улы газ паИда болады жэне ол цоршаган ортага тигiзетi зияны мол.
Ауыр металдардын тагы бiр ерекшелт-цурамында паИдалы ком-поненттердiн аз болуы. Сол себептен балцыту зауыттары шиюзат кездерiне жацын орналасады.
Казiргi кезде елiмiзде мыс негiзiнен Жезцазган мен Балцаштын кен-металлургиялыц комбинаттарында ендiрiледi.
Республикамызда полиметалл ендiрiсiнiн басты ауданы-Кендi АлтаИ. Мунда 3 iрi орталыц бар - Зырян
ауданы, Риддер жэне 0скемен. Барлыц енеркэсiп орталыцтары ауага зиянды ауыр металдар белiп олар табигат жэне адамдарга керi эсерш тигiзiп жатады.
Fалымдардын мэлiметтерi боИын-ша кадмиИ жэне цоргасын барлыц жерлерде таралган жэне олар улы эсер ету жагынан бiрiншi сыныпца жатады. Бул элементтердiн цандаИ да мелшерi болмасын адам агзасы Yшiн ете цауiптi жэне цалыпты мелшерден жогарылауы тiрi агзаларда зат алмасудын эртYрлi бузылуына экеледi.
Ауыр металдардын арасында «улы» сезiнiн тYсiнiгi тек ауыр металдардын жеке тYрiне гана цатысты емес, олардын шогырланау ортасына да баИланысты. Ауыр металдар арасында аз мелшерде еамдж тiршiлiгi Yшiн ете цажеттi микроэлемент, ал ортадагы шогырлануы жогары болганда улы ауыр металл болып есептелетш тYрлерi бар. Ауыр металдардын улы шогырлану шеп есiмдiк тYрiне жекелеген тYрлердiн тезiмдiлiгi мен химиялыц элементтiн есiмдiк тршШгшде алар орнына баИланысты. 0сiмдiк тршШгшде кеп кездесетiн кеИбiр химиялыц элементердi Кабата-Пендиас, Пендиас Х. тапшы, цалыпты жэне жогары болуына баИланысты темендегщеИ керсеткiштермен кел-тiрген. Сонымен цатар ауыр металдардын цоректж ортадагы еамджтерге улы эсер ету концентрациясына баиланысты темен-дегiдеИ цатарга жiктелген жэне есiмдiк тiршiлiгiне маныздылыгы кесте 1-де керсетiлген [21].
1. 0те улы - 1 мг/л-ден темен жинацталуында Ag, Ве, Hg Sn, Cd, Ni, РЬ;
2. Орташа улы - 1 мг/л-ден 100 мг/л аралыцтагы жинацталуы As, Se, Al, Ba, Cо, Cr, Fе, Mn, 2п;
3. Улы эсерi темен - 100 мг/л Ca, Mg, Sr Li;
Кесте 1 - бамдштер т1ршшгше ауыр металдардьщ эсер етуi жинакталуы (к¥ргак салмавда шакканда, мг/кг)
Элементтер Тапшы Калыпты Жогары
Со -- 0,002-1 15-20
Си 2-5 5-10 20-100
Мп 15-25 20-300 300-500
Ni -- 0,1-5 10-100
РЬ -- 5-10 30-300
Ауыр металдардын судагы концентрациялары эдетте миллионнан аспаИды, ал кeп жагдаИларда 10 моль/л дешн немесе одан кiшi микро жэне субмикроконцентрациялар аИмагында болады. Осыган карамастан, олар химиялык белсендiлiгiнiн аркасында сулы жYИелердiн химиясында, басты рeл аткарады. Кeбiнесе eте аз мeлшерде болатын мыс, мырыш, кадмиИ жэне никель сиякты металлдардын биологиялык жYИеде тiршiлiк Yшiн манызы зор жэне олар коректж микроэлементтер ретiнде
карастырылады. Бiрак жогары концентрацияларда, осы металдар энзимдермен жYретiн реакциялардын ингибиторы ретiнде эсер етедi жэне кеИбiр жагдаИларда белгiлi бiр организмдер Yшiн жогары уыттылык кeрсетедi. Химия гылымынын академигi А. Баешов ауыр металдардын жогары концентрацияларынын адам денсаулыгына эсерiн былаИ кeрсеттi. 2-шi кестеде ауыр металдардын адам организмше калаИ эсер етекендiгi жэне залал кeздерi сипатталган.
Элементтер Элементтердщ эсерiнен кешн Залалкeздер
Сынап ЖYЙке жYЙесiнiц бузылуы (минамат ауруы); шек-карын жолыныц жэне бYЙрек функцияларыныц ауыткуы; Хромосомды eзгерiстер Жер Yстi, жер асты суларыныц жэне топырактыц ластануы
Коргасын Тершщ оба аурулары, йнтоксйкацйя, перифириялык неврит Ластанган топырак, уланган дэндер
Мыс ¥лпадагы органикалык eзгерiстер, CYЙек улпаларыныц ыдырауы, гепатит Жер Yстi, жер асты суларыныц жэне топырактыц ластануы.
Кадмий Бауыр циррозы, бYЙрек функциясыныц ауыткуы, протенурия. Топырактыц ластануы
Кесте 2 - Ауыр металдардын адам денсаулыгына эсерi
Топыракта жиналатын метал-дардын ауыры бар, баскалары бар, тYрлерi кeп, мысалы, темiр, коргасын, сынап, мыс, т.б. осылардын iшiнде ен кауiптiсi сынап болса, сонын жыл саИын топыракка 4,0-5,0 мын тоннасы тYсетiн гаршед^ ал eндiрiлетiн коргасыннын эр тоннасынан коршаган ортага 25,0 кг тYседi. Эдетте ауыл шаруашылыгы аудандармен салыстыр-ганда eнеркэсiп eндiрiсi дамыган аИмактарда топыракка 25-27 есе кeп коргасын тYседi екен. Жыл саИын эр шаршы метр жер бетiне техногендж жолмен 35,0 кг мыс тYседi. Осы аталган металдардын концентрациясы корша-ган ортада кeбеИген саИын eсiмджтщ eсуi баяулаИды, eнiм мeлшерi тeмендейдi.
Колда бар мэлiметтерге караганда, топырак бетiнiн ауыр металдармен ластануы, кeбiнесе метал eндiрiсi мен химия eнеркэсiп салаларына карасты iрi нысандар шогырланган калалардын тeнiрегiнде болады. Табигат коргау министрлiгiнде арнайы зерттеудiн нэтижесшде жиналган мэлiметтер топыракта коргасын, мыс, мырыш, кадмий металдары мен баска ауыр металдардын косылыстары жэне тYCтi металдардын кeбеИiп кеткенiн кeрсетiп отыр.
Ауыр металдарды топыракка бiрге ала келетш, сол ортада олардын кeбiрек жиналуына себепкер болатын басты кeзiнiн бiрi минерал, ен алдымен фосфор тынайткыштары. Олардын ондагы мeлшерi сол тынайткыштарды алатын iшкi заттар мен eндеу технологиясына байланысты болады [22].
Бiзге деИiнгi зерттеулердiн нэтижесiне CYИенетiн болсак, Шымкент каласынын топырагында ауыр металдардын мeлшерi eте жогары.
Коршаган ортанын кен кeлемде ластануы эсiресе калалар мен eнеркэсiп аумагынын орталыктарында кушт сезiледi. Топырактагы ауыр метал-
дардын таралу мeлшерiн аныктау Yшiн зерттеу орындары белгiленген, онын iшiнде Шымкент каласынын топырагына бакылау жYргiзу Yшiн 4 зерттеу орнын белгiленген. №1 зерттеу орны- каланын онтYCтiк-батыс багытында орналаскан "Южполи-металл" 0К АК- нын ауданы, ягни eндiрiстiк аймак. №2 зерттеу орны-каланын орталык ауданы, коргасын eндiрiсiнен 3 км кашыктыкта орналаскан орталык саябак. №3 зерттеу орны ретшде - каланын онтYCтж-шыFыс багытында орналаскан "Жещс " саябагы белгiлендi. Саябак "Южполиметалл" 0К ЖАК - нан 8 км кашыктыкта орналаскан. №4 зерттеу орны - бакылау ауданы, каладан 25 км кашыктыктагы «Ак-су» елдi мекеш. Осы зерттеу орындарынан топырак сынамалары алынды. Ол Yшiн 1 шаршы метр жерден 30-35 см теренджтен топырак алынды. Топырак бетк, ортангы жэне тeменгi кабаттардан алынып, толык арластырылады. Кeленкеде кептiрiлiп, содан сон химиялык эдiспен eнделдi. Шымкент каласынын топырагы кара-коныр топырак. Ауа мен сумен салыстырганда топырактын eздiгiнен тазалануы eте нашар жYредi. Сонымен катар, топырак ауыр металдар Yшiн берiк акцептор болып табылады. Олар топырак кабатында химиялык заттармен эрекеттесш, киын еритiн заттар тYзедi [4]. Топырактагы ауыр металдардын мeлшерi тeменде кeрсетiлген.
Топырактагы ауыр металдардын мeлшерi, (мг/кг). Зерттеу орындары Топырак ортасынын реакциясы Коргасын, Мыс, Мырыш, Кадмий: 32 мг/кг, 33 мг/кг, 55 мг/кг, 1,0 мг/кг 1-зерттеу орны (eндiрiс ауданы); рН-8,2, 445,72; 6,74, 136,45; 4,64, 169,26; 4,85, 10,71; 1,42, 2-зерттеу орны (Орталык саябак); рН-8,3, 318,16; 5,23, 110,35; 3,92, 90,96; 4,10, 2,88; 0,86 3-зертеу орны (Жещс саябагы); рН-8,3, 186,63;
4,86, 86,63; 3,56, 74,36; 3,28, 1,82, 0,78 4-зертеу («Ацсу» елдь мекеш); рН-8,0, 27,66; 2,45, 23,15; 2,32, 26,54; 2,80 -Зерттеу нэтижеа боИынша топырац-тагы цоргасыннын мелшерi 1-зерттеу орнында баИцалды, ол 445,72 мг/кг тен. Топырац Yшiн белгiленген шектi концентрациямен салыстыртанда 14 есе жотары. 2-зерттеу орнында 318,16 мг/кг аныцталды, бул шама ШРК-дан 10 есе артып отыр. 3-зерттеу орнында 186,63 мг/кг керсеттi, онын мелшерi 5,9 есе жогары болып отыр. 6-зерттеу орнында 27,66 мг/кг керсетп, онын мелшерi белгiленген шект концен-трациядан артпаИды. Топырац-тагы мыстын мелшерi 1-зеттеу орнында жотары. Онын мелшерi 136,45 мг/кг тен. Топырацтагы мыстын белгiленген шектi концентрациясы 33,0 мг/кг екенш ескерсек, мыстын мелшерi белгiленген шектi концентрациямен салыстырганда 4,2 есе жогары. 2-зертеу орнында 110,35 мг/кг аныцталды, бул шама ШРК-дан 3,3 есе артып отыр. 3-зертеу орнында 86,63 мг/кг керсетп, онын мелшерi ШРК-дан 2,6 есе жогары болып отыр. 6-зерттеу орнында 23,15 мг/кг керсетп, онын мелшерi белгiленген шект концентрациядан артпаИды. Мырыштын да концентрациясы ендiрiс ауданы мен цала орталыгындагы 2-зерттеу орнындагы топырацта кеп жиналган, басца зерттеу орындарында ендiрiс орнынан алшацтаган саИын ауыр металдардын топырацтагы мелшерi азаИган. Бунын езi Шымкент цаласында топырацтын ауыр металдармен ластануына цоргасын ендiрiсi тiкелеИ эсер ететшш керсетедi. Мырыштын мелшерi 4-зертеу орнында ШРК-дан темен. КадмиИдiн мелшерi 1-зерттеу орнында ШРК-дан 9 есе жогары, ал 2-зерттеу орнындагы мелшерi 2,5 есе жогары керсетгаште болды [23].
Минералды тынаИтцыштардагы ауыр металдар агрорудалар цурамында болгандыцтан табиги цоспа болып
табылады. Сондыцтан тынаИтцыш цурамындагы олардын мелшерi негiзгi шикiзаттан жэне оны ендеу технологиясына баИланысты.
Фосфор тынаИтцыштары
цурамында бiраз ауыр металдар кездесед^
КеИбiр гылыми енбектерге цараганда Америкада шыгатын суперфосфат цурамында кадмиИ кеп кездеседi екен. Бiр килограмм жаИ суперфосфат цурамында 50-170 мг кадмии, 66-243 мг хром, 0-90 мг кобальт, 4-79 мг мыс, 7-92 мг цоргасын, 7-32 мг никель, 70-180 мг ваннадиИ жэне 50-1430 мг мырыш аныцталган. Кольск жарты аралынын аппатитшде кадмиИ 0,4-0,6 мг/кг болса, онда цалатын суперфосфатта 0,2-0,7 мг/кг кадмии болган. Бiздiн ауыл шаруашылыгында цолданылатын Хибин аппатитiнен алынатын суперфосфат цауiптi болып саналмаИды, себебi топырацты ластаИтын улы кадмиИ элементшщ америка суперфосфатынан жYздеген есе темен.
Австралияда жыл саиын суперфосфат арцылы топырацца 160 т-га жуыц кадмиИ кiредi екен. Себебi тынаИтцыштагы кадмиИ мелшерi 32-42 мг/кг. Алжир циыршыц тасты фосфатында 13 мг/кг болса, Морокко жэне Израиль фосфаттарында 25 мг/кг, Тунис жэне Батыс Африка кендершде 50 мг/кг-га жуыц кадмиИ кiредi екен. КадмиИ ен кеп (70 мг/кг артыц) кездесетiн кенi Сенегал фосфаты.
Фосфор тынаИтцыштары топырацты уран, ториИ, радиИ тэрiздi табиги радиоактивтi ауыр металдармен де ластандырудын кезi болып табылады.
Каратау фосфоритiнен алынган цазац фосфор тынаИтцыштарынын цурамында уран мен ториИ мелшер-лерi кеп емес 2-8 %. Олар Хибин аппатитшен шыгатын тынаИтцыштар цурамындагы уран мен ториИдщ мелшерiмен салыстырмалы турде болады.
Фосфор тынайткыштарымен бiрге топыракка туракты тYPДе стронций де тYседi. Хибин аппатитшде онын мeлшерi 2 % жэне ол кальцийдщ аналогы, сондыктан eндеу кезiнде одан кутылу сирек кездесетш элементтер де болады.
КеИбiр пестицидтер eз курамында сынап, мырыш, мыс, темiр сиякты ауыр металдарды пайдаланады. Мысалы, тукымды улап, тазалайтын гранозан фунгицидi 75,6 % улы металл-сынап алады. Ауыл шаруашылыгында гранозаннын 2 % дуст колданады. Егер дэндi дакылдарды тукыммен бiрге 1,5-2 кг/т мeлшерiнде гранозанмен ауруларга карсы уласа, онда епстщ 1 га тукыммен бiрге 3-6 г сынап тYседi екен.
Дегенмен де, епстж коргау жумыстарында пайдаланылатын пес-тицидтердiн мeлшерi аз болгандыктан, олардан топыракты ауыр металдармен ластандыруга келетiн кауiп кeп емес.
Мыстын Yш хлорфенолятi, купрозан, мыс хлорлы тотыгы, цинеб, тотияйын, цирам тэрiздес фунгицидтер курамында мыс пен мырыш болады. Кемiргiштерге карсы мырыш фосфидi колданылады.
ЖYзiмдiктер мен жылыжайларда eсiмдiк коргау iсiнде мыс коспалары бар препараттар алады. Бул препараттарды туракты пайдаланудын салдарынан топырактын бетк кабатында мыстын шамадан артык мeлшерi жиналып, ол жерлердегi eсiмдiктер хлороз ауруымен ауырады.
Ауыл шаруашылыгында мелиорант тYрiнде колданылатын eндiрiс калдыктарына эр тYрлi шлактар, тас кeмiр, сланец кYлдерi, фосфогипс, цемент шаны жатады.
Фосфогипс тынайткыш жасайтын кэсшорындарынын калдыгы. Ол ортофосфор кышкылын алу Yшiн аппатит концентратына коюланган ^крт кышкылымен эрекет етуден тYзiледi.
Фосфогипс курамында 2 % артык стронций кездесед^ ол eсiмдiк пен
жануарлар организмшде кальциИдi алмастырып, калыптаскан зат алмасу Yрдiсiн бузады. Стронций ^п геохимиялык аймактарда адамдар мен жануарларда ерекше ауру пайда болып, олардын CYИектерi майысып, кисайып, сынгыштыгы артады, буындар ганш-кабынып, козгалгыштыгын жогалтады. Бул ауру CYИектiн кальциИдiн орнына стронций кiрiп, ол жерде турактамау салдарынан CYИектердi жумсартып, сынгыштыгы артады.
Жамбыл зауыты шыгаратын фос-фогипсте суга еритiн фтор 57-75 мг/кг мeлшерiнде, ал жалпы коргасын 39-40 жэне жалпы кадмий 2,2-4 мг/кг галемшде кездесед^ Сол сиякты, 3^ кесте бойынша ауыл шаруашылыгында колданылаты н тынайткыштардын курамындагы ауыр металдардын мeлшерiн кeруге болады.
Ауыр металдар тсршШк пропаплазмасынын уы болып табылады, олардын улагыштык кабыет металдардын салыстырмалык атомдык массасынын eсуiне байланысты eсе тYседi [24].
Ауыл шаруашылыгындагы топырактын, eсiмдiктiн ауыр металдармен ластануынын шектiк мeлшерiн б!лу манызды. Ауыр металдардын залалсыз шектi мeлшерi тeмендегiше (мг/кг): коргасын-20, сынап-2, мыс-410, марганец-1500, мышьяк-2, никель-45, мырыш-150, кадмий-5, сурьма-5, бор-25, кобальт-50, калайы-50, селен-10, молибден-5, фтор-200 (МЕМСТ. 17.4.3.04.-85) [25].
Сонымен, коршаган ортага косылып жаткан кeптеген химиялык заттардын iшiндегi ен зиянды-лыларынын бiрi ауыр металдар болып табылады. Биосферанын жылдан-жылга артык ластануымен байланысты ауыр металдардын таралу себептерш бiлiп, олардын мeлшерiн аныктап, токтату жолдарын бiлген жeн. Энеркэсштщ, ауыл шаруашылыгыньщ жэне квтктщ дамуы, калалардыц шогырлануы, жер бетiндегi геотехникалык
Кесте 3 - ТынаИтцыштар цурамындагы ауыр металдардын мелшерi, мг/кг
ТынаИтцыштар РЬ 7п Си Cd № Сг
Аммиак селитрасы 0,25 0,5 1,0 0,3 0,9 0,6
Аммонии сульфаты 0,6 0,4 1,0 0,9 4,3 0,6
Мочевина 1,3 6,0 0,8 0,25 7,5 -
КостYйiршiктi суперфосфат 38,0 14,2 13,0 3,5 17,0 41,0
Суперфосфат пр.гран 42,5 19,3 14,3 3,5 24,8 10,0
Хлорлы калии 12,5 12,3 4,5 4,3 19,3 0,5
Калии тузы (40 %) 6,0 30,0 10,0 2,5 19,3 0,5
Калии сульфаты 6,0 18,0 1,0 1,0 - -
Нитрофоска 5,0 7,6 10,8 1,0 4,3 3,2
Аммофос 7,0 34,2 30,0 0,6 4,4 3,2
Нитроаммофос 4,7 20,0 11,4 0,4 4,7 4,4
Суиыц кец, 75 % 2,9 12,1 2,4 1,1 8,8 9,3
Фосфогипс 42,0 67,0 49,0 5,0 9,0 69,0
^л 77,0 342,0 60,0 16,0 320,0 31,0
взгерiстер, гарыштьщ жэне элемдiк м^хитты игеру осы аталгандардыц бэрi жергiлiктi, аймацтыщ жэне жЛандыщ квлемде табиги жагдайлардыц взгерютерше экеледi. Коршаган ортанын ауыр металдармен ластануымен есiмдiктердiн енiмi темендеИдi. Калыптасцан фитоценоз бузылады. Адамнын тiршiлiк ортасынын сапасы темендеИдi. КеИ жагдаИларда еамджтердщ енiмi жогары болганымен (онын шшдеп
ацуыз, маИ, витаминдер жеткiлiктi болса да) еамджтерде ауыр металдар жиналып, адам емiрiмен жануарларга цауiп тендiредi жэне олар бiрден баИцалмаИды. Сол себепт егiс алцабынын топырац жагдаИын зерттеп, егетiн туцым жагдаИын жацсылап зерттеп алу керек. Егер ауыр металдардын мелшерi кенiлге цонымсыз болса, тез арада к-шара цолдану жагын уИымдастырган жен.
ПАИДАЛАНЬ^АН ЭДЕБИЕТТЕР
1 Растения в экстремальных условиях минерального питания: под.ред. Школьника Н. Я. - Л.: Наука, 1983.- 176с.
2 Израэль Ю. А. Экология и контроль состоянии природноИ среды и пути их решение. - Л., 1984. - 560с.
3 Минеев В. Р.Экологические проблемы агрохимии.- М.: изд. МГУ 1988. -
285с.
4 Кошелова К. Е. Прогнозная модель миграции ТМ в агроландшафтах // ТМ в окр. ср. тезис докл. межд. Симпоз. - Пущино, 1996. - С. 146,147.
5 Алексеева Ю.В. Тяжелые металлы в почвах растении. - Л.: Агропромиздат, 1987. - 141 с.
6 АИси^2А, BoguspaevK.fr Thephytomediatюnofsoilspollutedwithtoxicmet-alsinKazakhstan //Биотехнологиятеорияипрактика.- 2000. -№ 1-2.(13).-С.5-11.
I Кузина К. О. О распределении бора и других элементов в растениях // Биохимия растении. - Бурят, 1969. - С. 16-81.
8 Багдановскии Г. А. Химическая экология. - М.: изд. МГУ; 1994.- 231с.
9 Тяжелыеметалы в окружающеи среде. - М., 1980. - 112с.
10 Павлов Б.К., Беим А.М. Оценка уровнеи техногенного накопления ТМ компонентами растительности лесных экосистем, существенно различающихся биохимическим фоном // Проблемы экологического мониторинга и моделирование экосистем. - 1998.- Т. 12. - С. 204-210.
II Ильин Б. В. Биохимия и агрохимия микроэлементов в Южнои части Западнои Сибири. - Новосибирск: Наука, 1913.- 389с.
12 ДобровольскииВ. В. Географиямикроэлементов. -М.:Мысль, 1983. - 218с.
13 Godzik B. Accumulation of heavy metals in BiscutellaLaevingata (Cruciferae) as a function concentration in substrate // Pol. Bot.Stud. - 1991. - V.2.-P. 241-246.
14 О.А.Алипбеки. Научные основы регулирование миграции искуственных радионуклидов в системе почва-растение: автореф. д.б.наук. - Алматы,2005.
- С. 61-11.
15 Зейдельман Ф.Р. Мелиорация почв. - М.: МГУ: 2003. - С. 116-119.
16 Давыдова С.Л., Тагасов В.И. Ауыр металдар ХХ1 гасырдын, супертоксиканттары ретшде. - М., 2002. - 140б.
11 Беисеева Г.Б. Шыгыс ^аза;стан облысы Зырян кен орны манындагы сулардын ауыр металдармен ластануы // Доклады V Международнои научно-практическои конференции. - Семеи, 2008. -Б.161-114.
18 Крзыбаева Ф.Е., Беисеева Г.Б., Журавлева Л.И. Загрязнение воды тяжелыми металлами и их влияние на здоровье население города Риддера // Доклады V Международнои научно-практическои конференции. - Семеи, 2008. - С. 294-303.
19 ^аженбаев С., Махмутов С. Табигат ;оргау. - Алматы: Ана тШ, 1992.
- С. 65-69.
20 Кененбаев С.Б. Зональные основы повышения плодородия пахотных почв Казахстана. - Алматы, 2000. - С. 81-89.
21 Джунусбекова А.М.Кентау ;аласы ещршдеп мYктердi крршаган орта ластануынын биоиндикаторлары ретiнде паидалану [Электронды ресурс] // Adisteme.kz журналы, 2016 ж. - Режим доступа: http://adisteme.kz/kentau-kalasyi-ongirindegi-mukterdi-korshagan-orta-lastanuyinying-bioindikatorlaryi-retinde-paydalanu.html.
22 Казюта Я.Р. Загрязнение тяжелыми металлами разнотравья и сельскохозяиственных культур, произрастающих вдоль автотрасс// Тяжелые металлы в окружающеи среде и охрана природы: материалы 2-и Всесоюз.конф., 28-30 дек. 1981г. - Ч.2. - М.,1988. - С. 91-101.
23 С.С.Усербаева, З.Ж. Сакиева Шымкент цоргасын зауытынан шыгарылган зиянды заттектер ;ала территориясынын топырыгын ауыр металлдармен ластануы[Электронды ресурс]. - Режим доступа:http://vestnik.kazntu.kz/files/ newspapers/56/1793/1793.pdf Б 11-24.
24 Черных Н.А. Изменение содержания ряда химических элементов в растениях под деиствием различных количеств тяжелых металлов в почве // Агрохимия. - 1991. - №3.- С. 86-93.
25 ГОСТ 17.4.3.03-85.0храна природы. Почвы. Общие требования к методам определения загрязняющих веществ. Межгосударственный стандарт.
REFERENCES
1 Rasteniya v ekstremalnykh usloviyakh mineralnogo pitaniya: pod.red. Shkolnika N. Ya. - L.: Nauka, 1983.- 176s.
2 Izrael Yu. A. Ekologiya i kontrol sostoyanii prirodnoy sredy i puti ikh resheniye. -L., 1984. - 560s.
3 Mineyev V. R.Ekologicheskiye problemy agrokhimii.- M.: izd. MGU, 1988. - 285s.
4 Koshelova K. Ye. Prognoznaya model migratsii TM v agrolandshaftakh // TM v okr. sr. tezis dokl. mezhd. Simpoz. - Pushchino, 1996. - S. 146,147.
5 Alekseyeva Yu.V. Tyazhelye metally v pochvakh rastenii. - L.: Agropromizdat, 1987. - 141 s.
6 Aliculov Z.A., Boguspaev K.K. The phytomediation of soils polluted with toxic metals in Kazakhstan //Biotekhnologiya teoriya i praktika.- 2000. -№ 1-2.(13).-S.5-11.
7 Kuzina K. O. O raspredelenii bora i drugikh elementov v rasteniyakh // Biokhimiya rasteny. - Buryat, 1969. - S. 76-81.
8 Bagdanovsky G. A. Khimicheskaya ekologiya. - M.: izd. MGU, 1994.- 237s.
9 Tyazhelye metaly v okruzhayushchey srede. - M., 1980. - 112s.
10 Pavlov B.K., Beym A.M. Otsenka urovney tekhnogennogo nakopleniya TM komponentami rastitelnosti lesnykh ekosistem, sushchestvenno razlichayushchikhsya biokhimicheskim fonom // Problemy ekologicheskogo monitoringa i modelirovaniye ekosistem. - 1998.- T. 12. - S. 204-210.
11 Ilyin B. V. Biokhimiya i agrokhimiya mikroelementov v Yuzhnoy chasti Zapadnoy Sibiri. - Novosibirsk: Nauka, 1973.- 389s.
12 DobrovolskyV. V. Geografiyamikroelementov. -M.:Mysl, 1983. - 278s.
13 Godzik B. Accumulation of heavy metals in Biscutella Laevingata (Cruciferae) as a function concentration in substrate // Pol. Bot.Stud. - 1991. - V.2.-P. 241-246.
14 O.A.Alipbeki. Nauchnye osnovy regulirovaniye migratsii iskustvennykh radionuklidov v sisteme pochva-rasteniye: avtoref. d.b.nauk. - Almaty,2005.- S. 67-71.
15 Zeydelman F.R. Melioratsiya pochv. - M.: MGU, 2003. - S. 116-119.
16 Davydova S.L., Tagasov V.I. Auyr metaldar KhKhl FasyrdyH supertoksikanttary retinde. - M., 2002. - 140b.
17 Beyseyeva G.B. ShyFys ^aza^stan oblysy Zyryan ken orny maHyndary sulardyH auyr metaldarmen lastanuy // Doklady V Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii. - Semey, 2008. -B.167-174.
18 ^ozybayeva F.E., Beiseyeva G.B., Zhuravleva L.I. Zagryazneniye vody tyazhelymi metallami i ikh vliyaniye na zdorovye naseleniye goroda Riddera //Doklady V Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii. - Semey, 2008. - S. 294-303.
19 ^azhenbayev S., Makhmutov S. TabiFat Kprrau. - Almaty: Ana tili, 1992. - S. 65-69.
20 Kenenbayev S.B. Zonalnye osnovy povysheniya plodorodiya pakhotnykh pochv Kazakhstana. - Almaty, 2000. - S. 87-89.
21 Dzhunusbekova A.M.Kentau ^alasy eHirindegi mykterdi ^orsharan orta lastanuynyH bioindikatorlary retinde paydalanu [Elektrondy resurs] // Adisteme.kz zhurnaly, 2016 zh. - Rezhim dostupa: http://adisteme.kz/kentau-kalasyi-ongirindegi-mukterdi-korshagan-orta-lastanuyinying-bioindikatorlaryi-retinde-paydalanu.html.
22 Kazyuta Ya.R. Zagryazneniye tyazhelymi metallami raznotravya i selskokhozyaystvennykh kultur, proizrastayushchikh vdol avtotrass// Tyazhelye metally
v okruzhayushchey srede i okhrana prirody: materialy 2-y Vsesoyuz.konf., 28-30 dek. 1987g. - Ch.2. - M.,1988. - S. 97-101.
23 S.S.Userbayeva, Z.Zh. Sakiyeva Shymkent K;orrasyn zauytynan shyrarylran ziyandy zattekter K;ala territoriyasynyH topyryryn auyr metalldarmen lastanuy [Elektrondy resurs]. - Rezhim dostupa: http://vestnik.kazntu.kz/files/ newspapers/56/1793/1793.pdf B 17-24.
24 Chernykh N.A. Izmeneniye soderzhaniya ryada khimicheskikh elementov v rasteniyakh pod deystviyem razlichnykh kolichestv tyazhelykh metallov v pochve // Agrokhimiya. - 1991. - №3.- S. 86-93.
25 GOST 17.4.3.03-85.0khrana prirody. Pochvy. Obshchiye trebovaniya k metodam opredeleniya zagryaznyayushchikh veshchestv. Mezhgosudarstvenny standart.
РЕЗЮМЕ Кенжебаева Г.И.
НЕГАТИВНОЕ ВЛИЯНИЕ ТЯЖЕЛЫХ МЕТАЛЛОВ В СЕЛЬСКОМ ХОЗЯЙСТВЕ
Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У.Успанова, 050060 Алматы, проспект аль-Фараби, 75 В, Казахстан, e-mail: gulzhaina-kenzhebayeva@mail.ru
Одной из актуальных проблем в сельском хозяйстве являются загрязненные почвы тяжелыми металлами. В статье рассматриваются проблемы загрязнения почв и водных ресурсов тяжелыми металлами, а также результаты научно-исследовательских работ, и значимость тяжелых металлов в сельском хозяистве. Концентрация тяжелых металлов в окружающеи среде (почва, вода) негативно влияет на рост развития растения и снижает продуктивность культуры. Поэтому изучение негативного влияния тяжелых металлов на сельское хозяиство является значимым.
Ключевые слова:свинец, кадмии, медь, цинк, ртуть, удобрение, фосфор, почва.
SUMMARY Kenzhebayeva G.I.
THE NEGATIVE IMPACT OF HEAVY METALS ON AGRICULTURE Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry after U.U. Uspanov, 050060 Almaty, 75 B al-Farabi avenue, Kazakhstan, e-mail: gulzhaina-kenzhebayeva @mail. ru
Contaminated soils by heavy metals are relevance issue in agriculture. Problems on contamination of soil and water by heavy metals, as well as the results of research studies and significance of heavy metals in agriculture are considered in this paper. Concentration of heavy metals in soil and water negative influence to the plant development and reduce the productivity of culture. Therefore, the study of a negative impact of heavy metals on agriculture is significant.
Key words: plumbum, cadmium, cuprum, zinc, hydrargyrum, fertilizer, phosphorus, soil.
