CC BY
23УДК 631.416. 8
АЦТ6БЕ КДЛАСЫНЫН, ТОПЫРАГЫНДАГЫ АУЫР МЕТАЛДАРДЬЩ М0ЛШЕР1
Г.Э. Бимагамбетова
(К,азацстан Республикасы, Ацтвбе цаласы, Элия Молдагулова дацгылы, 34, Ацтвбе мемлекеттЫ педагогика институты, факс: (87132) 56-82-80, E-mail: bzamza@mail.ru
Мак;алада Ащтебе к;аласыныц топырак;тарында ауыр металдардьщ жина^талуы жэне ауы-суы женшдеп уш жылдьщ зерттеулердщ нэтижелер1 кел-прьлген жэне олардьщ топырак; кесюншде жинак;талу зацдылыгы аньщталган.
К1Р1СПЕ
Тацырыптыц мацыздылыгы. Тамаша табиги климаттьщжагдай мен бай мине-ралды шиюзат к;оры Ак;тебе eHfliprim куштершщ дамуыньщ Heri3i болады. бцщрпш куштерд1 орналастыру мен дамытуда ж1бер1лген цател1ктер, eHflipicTeri технологияньщ темен дец-reñi табиги цорларды thímcí3 пайдалану-га жэне цоршаган ортаньщ ластануына экелш соцты.
бщрдеп енд1рыетш ауыл шаруашы-лыгы ешмдершщ, ес1мджтердщ, жану-арлар жэне адамньщ eMipi непзшен, топыракда байланысты екеш ce3ci3. Топырак;ты ластайтын Heri3ri антропо-гендж факторларга «Ацтебе хром цосын-дылар» зауытыньщ, Ацтебе жылу энергия орталыгыныц, «Ацтебе феррок;орыт-па» зауытыньщ цалдьщ сацтау орында-ры жатады. Fылыми эдебиетке шолу жасау барысында Ак;тебе топырагына аталган eHflipic ошак;тары типзген эсершщ экологияльщ сипаттамасы жуйел! турде бурын соцды зерттелме-reHi аньщталды.
Ацтебе к;аласы Орал тауларыныц тещз децгейшен бшкпп 217-223 м ара-лыгындагы бектершде, coлтYCтiк батыс жагында тещз децгейшен бшкпп 300350 м болатын тебешжтщ оцтустж шыгыс белшнде орналасщан.
Топырагы к;ызыл-цон,ыр, сазды, кум аралас, Keñ6ip жерлер1 тузды. Цаланыц aya райыньщ e3repyi айцын байцалады. Кала климаты шугыл континентальды, aya температурасыныц тэулжтж жэне жылдьщ амплитудасы жогары болып келедь [1,2]. Абсолкггп минимумы -2,80°С, албсолктч максимумы +23°С.
Жылдьщ орташа aya температурасы 6,0°С. Климаты салцын жэне жылы кезецдерде улкен ауытцушыльщпен сипатталады. Ец суьщ цацтар айыньщ орташа айльщ температурасы -13,9°С Кураса, ал ец жылы иплде айында +23,0°С.
Желдщ орташа жылдьщ жылдамдьны 4,7 м/с.
Алынган керсетюштерден катты жел-дердщ C9yip айында, ал элиз желдердщ к;ыркуйек айында болатынын бглуге болады. Жылдьщ салк;ын кезецшде (к;а-зан-ацпан) желдщ жылдамдыгы жылы уак;ытк;а Караганда жогары.
Кепжылдьщ керсетюштер бойынша цалада желс1з жагдайлар басым. Солтустж-батыс жэне оцтустж-шыгыс желдер сирек бацыланады. Солтустж желдершщ к;айталануы аз. Ауаныц орташа ылгалдылыгы 50 ден 82 % -ге дешн ауытк;ып турады. Ауаньщ орташа жылдьщ салыстырмалы ылгалдылыгы 67%. Ец аз жауын-шашын (10,4 мм) цыркуйек айында, ал максимум мелшер1 мамырда (42 мм) бацыланады.
Калада жылына орта есеппен 300,5 мм жауын-шашын тусед1 [3]. Цаланыц климаттьщ жагдайыныц топыраада да 9cepi барын ескермеске болмайды. Сол ce6enTi ^ала топырагыныц жагдайына да улкен мэн берищь
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1 Ацтебе кдласыныц эртул1 шагын аудан-дарыныц топырагы цурамынан ауыр металдардьщ мелшерш зерттеу кезещ 2007-2009 жылдардыц аралыгында icKe асырылды.
Зерттеу жумыстарын журпзуге цала-ныц терт шагын ауданы тацдап алынды.
Тацдап алынган терт жердщ бес нуктес-шен сыналар жеке-жеке алынды, алын-ган бес нуктенш арасынын жацындыгы ЮОмцурайды.
Зерттеу журпзглген б1ршпп нукте цаланыц солтустж белшнде зауыттар мен ЖЭО орналасцан ауданыньщ бес жер1 жэне 1р1 автомагистралдармен шек-телген жолдардьщ кездесуш ескере оты-рып улплер алынды.
Зерттеу журпзшген екшпн нукте тем1р жол вокзалы аумагы мен сол багытта журетш автомагистраль жолы тацдалды.
Ушшпп алынган нукте цаланьщ Нургасыр мештне царама-царсы орна-ласцан Абай атындагы саябак; орталыгы. Тертшпп алынган нукте Ак;тебе цаласы-нын, шыгысында орналаск;ан Жилянка елд1 мекеш (Ба^ылауга алынган жер). Эрб1р нуктелердщ к;ала шшдеп арасы шамамен 1,5-2 км кураса, ал Жилянка елд1 мекеш кдладан 7 км цашьщтьщта орналасцан.
Ацтебе цаласыныц белпленген зерттеу орнынан топырац сынамасын бес цабаттан, ягни, 0-20 см, 20-40 см, 40-60 см, 60-80 см жэне 80-100 см теревджтер-ден алынды. Алынган топырац сынама-ларынан ауыр металдарды аныцтау ушш, кургатып цурамындагы шыны, тас, еамджтерден жэне олардыц тамырла-рынан тазартылды [4]. Топырацты эбден араластырып, орташа мелшер1 сараптау-га алынды.
Топырак; курамындагы ауыр метал-дар атомды-эмиссияльщ спектрометрия эдга бойынша аньщталды [5,6].
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Зертханальщ мэл1меттерден алынган топырак сынамаларындагы ауыр метал-дардьщ мелшер! 1-кестеде керсетыген. Дуние жуз1 топырацтарында мырыш-тыц мелшер1 10-300 мг/кг арасында ауытк;иды. В.А. Ковда ж.б [7] деректер1 бойынша бурынгы ТМД елдершщ батыс жагыныц топырагындагы мырыш 20-90 мг/кг аралыгында кездеседь В.А. Алексенконьщ [8] айтуынша мырыш
топырак; кесюншде б!рк;алыпты тарала-ды жэне кейб1р ауыткулар топырацтьщ органикальщ затыныц, балшьщ фракци-яларыньщ молшерше, карбонаттардьщ шогырлануына байланысты болуы ык;ти-мал.
В.Т. Минаев жэне басцалардьщ [9] есептеуер1 бойынша, экожуйеге цорга-сынньщ 98 % авто жэне басца моторлы келжтердщ жанармайды жагуы нэтиже-сшде жинакталады.
Топырацтагы цоргасынньщ антропо-генд1 цоспаларынын, жагдайына кейшп жылдары улкен назар аударылуда, себеб1 адамдар мен жануарлар уипн бул элемент цоректж т1збек арцылы жэне шацды тутк;ан жагдайда ете цаушть Тусп металлургия ещцрк орындары-нан белшген цоргасынньщ цосылыста-ры туршдеп ластагыштар заттардьщ басым белт минералды формада (мыса-лы, РЬБ, РЬО, РЬБО^), ал автомобильдер-ден белшетш газдарда галогенд1 туздар туршде [мысалы, РЬВг2, РЬВгС1, РЬ(ОН)Вг, (РЬО)2, РЬВг2) болады. Бундай газдарда-гы цоргасын белшектершщ цурамы туракты емес жэне тотьщтарга, карбо-наттар мен сул ьфаттарга тез айналады. Топырацтагы к;оргасынныц жинацталу децгеш топырац туз1цп жыныстыц цура-мына, жер бедерше, климатца жэне енмдж жамылгысына байланысты. Кешнп жылдары аталган факторлармен катар антропогендж фактор улкен эсер ететш болды [10].
Б1здщ деректер1м1з бойынша топырак; цурамындагы ауыр металдардыц ец жогаргы керсетюштерш топырак;тыц бети (0-40 см) кабаттарынан керуге болады, ал темендеген сайын керсеткш азаяды.
Зерттеуге алынган Зауыт мацыныц (1-зерттеу орны) топырагыньщ к;урамын-да: 0-20 см к;абатында мырыш 96,74 мг/кг, кадмий 2,06 мг/кг, цоргасын 22,22 мг/кг, мыс 25,32 мг/кг кездесед1, будан мырыш улесшщ шектеул1 жол берыген шогырланудан (ШЖШ) 1,7 есе, ал бацы-лау орнымен салыстырганда 0,6 есежога-
1-кесте - Ацтебе к;аласыныц зерттеуге алынган жерлерцндеп топырацтагы ауыр
металдардьщ мелшер1 (мг/кг]
р/с Зерттеу нысандары Ара к,ашьщтык„ см Ауыр металдардьщ белгшенген шеки мелшер концентрация»! мг/кг
Мырыш Кадмий Коргасын Мыс
ШЖШ-55 ШЖШ- 0,5 ШЖШ-32 ШЖШ-33
1 Жилянка 0-20 63,25 1,53 7,49 14,24
20-40 48,23 1,11 5,78 10,30
40-60 38,51 0,88 4,78 8,83
60-80 34,52 0,54 3,70 7,71
80-100 33,43 0,55 3,49 7,55
2 Саябац 0-20 73,71 1,30 17,41 16,71
20-40 63,73 1,11 14,05 13,73
40-60 54,20 0,98 11,86 9,72
60-80 39,34 0,67 10,47 8,66
80-100 34,31 0,57 9,60 8,05
3 Зауыт 0-20 96,74 2,06 22,22 25,32
20-40 79,78 1,42 17,14 16,98
40-60 64,24 1,19 10,63 11,47
60-80 44,24 0,70 9,31 9,24
80-100 35,24 0,56 7,98 8,20
4 ТЖВ 0-20 124,45 3,26 39,30 35,67
20-40 97,81 2,12 31,57 25,29
40-60 79,35 1,36 24,37 22,58
60-80 75,94 0,87 21,85 13,84
80-100 52,25 0,71 16,70 11,13
ры, ал кадмий болса ШЖШ-дан 4,1 есе, бацылау орнымен салыстырганда 1,3 есеге артьщ болса, цоргасын мен мыс ШМК- нан аспагандыгын, б1рак^ бацылау орнымен салыстырганда цоргасын 3 есе, мыс 2 есеге кеп екеш аньщталды. Екшпи зерттеу орны тем1р жол вокзалы мацынан (ТЖВ) алынган (0-20 см) топы-раццурамында мырыш 124,45 мг/кг, кадмий 3,26 мг/кг, цоргасын 39,30 мг/кг, мыс 35,67мг/кг кездеседь Бул кер-сеткштен мырыштыц ШМК-нан 2,2 есе, ал бак;ылау орнымен салыстырганда да 2 есеге, кадмидщ ШЖШ-дан 6,5 есе, ал
бацылау орнынан 2 есе, к;оргасын ШЖШ-дан 1,2 есе, мыс 1,1 есе жогары болса, бакылау орнымен салыстырганда к;орга-сын 5 есе, мыс 2,5 есе коп болып табыл-ды.
Саяба^тан (3-зерттеу орны) алынган (020 см) топырацта мырыштыц молшер! 73,71 мг/кг, кадмий 1,30 мг/кг, к;оргасын 17,41 мг/кг, мыс 16,71 мг/кг кездеседь Бул корсетюштен мырыштьщ ШЖШ-дан 1,3 есе, ал бацылау орнымен салыстырганда 1,2 есе, кадмидщ ШЖШ-дан 2,6 есе, ал цоргасын мен мыстыц улестер1 ШЖШ-дан аспады, 6ipa^, бацылау орны-
1 сурет - Зерттеу аймак;тары бойынша топырацтыц 0-20 см цабатындагы ауыр
металдардьщ yneci, мг/кг
мен салыстырганда цоргасын 2,3 есе, мыс 1,2 есеге кеп екеш аньщталды (1 сурет].
Ал бацылау аймагы Жилянка елд1 мекенше келеек (0-20 см цабатында) мырыш 63,25 мг/кг, кадмий 1,53 мг/кг, цоргасын 7,49 мг/кг, мыс 14,24 мг/кг мелшершде кездеседь
Сонымен цатар, Ак;тебе к;аласыныц зерттеу орындарынан алынган топырак;
^урамындагы 20-40 см цабатында мырыш мелшер1 1-3 зерттеу орында-рында 63,73-97,81 мг/кг аральнында болса, кадмий улес11,11- 2,12 мг/кг, к;ор-гасын 14,05- 31,57 мг/кг, мыс 13,7325,29 мг/кг мелшершде кездеседь
Зерттелшген жерлердщ барлыгыныц топырагыныц 20-40 см цабатында ауыр металдардыц улес1 бацылаумен салыс-тырганда кеп мелшерде болатыны бай-к;алды (2-сурет).
2 сурет - Зерттеу аймак;тары бойынша топырак;тыц 20-40 см цабатындагы ауыр
металдардыц улеет мг/кг
Б1з зерттеуге алган жерлерде ТЖВ мен зауыт мацындагы кешенщ мацынан алынган топырак;улплершщ к;урамында ауыр металдар мелшерден артьщ болуы, осы ауданда жендеу курылыс мекеме-лершщ, техникальщ цызмет керсету станцияларыныц, кэсшорындардыц кеп шогырлануы жэне автокелж турацтары-ныц болуымен байланысты. Сонымен к;атар, жогарыда аталган ауданда терец жыралар, эрозияныц эсер-шен пайда болган сайлар жэне езен алцаптары кеп кездесед1 жэне осы мацда тем!р жол вокзалы орналасцан.
А.Х. Остромогильский жэне басцалар-дыц [11] журпзген есептеулер1 бойынша кадмийдщ ауадагы антропогендж улес1 54-95 %. В.А. Петрухиннщ дереп бойынша ТМД елдершщ Азия белшндеп топы-рацтардыц к;урамындагы кадмий 0,0283,20 мг/кг. Дуние жуз1 елдершщ денсау-лык; сацтау мекемелершщ рук;сат етшген топырак;тагы кадмийдщ керсетшпп 3-8 мг/кг.
Ацтебе цаласыныц зерттелшген аудандарыныц топырацтарындагы кадмийдщ мелшер1 0-20 см к;аба 1,53 жэне 3,26 мг/кг, ал 20 -40 см цабатта 1,11 жэне 2,12 мг/кг аральнында кездеседь
Топырацтыц кесюш бойында кадмийдщ концентрациясы мырыш пен к;ор-гасынныц шогырлануына сэйкес жинак;-талып, ауданныц экологияльщжагдайы-на байланысты езгеретш1 аньщталды. Б1здщ зерттеулер!м1здщ нэтижесшде жыл сайын топырак цурамында ауыр металдардыц мелшершщ артуы байкдл-ды.
ЦОРЫТЫНДЫ Корыта келе, Ак;тебе цаласыныц топы-рак;тарында ауыр металдардыц ец аз шогырлануы бацылау ретшде алынып, зерттелген Жилянка елд1 мекеншде, орташа л астану кал ал ьщ саябацта, ал л астану децгеш зауыт жэне тем1р жол вокзалы аймагында жогары болатыны аньщталды.
ПАЙ ДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
I .Актебе энцеклопедиясы. Актебе. 2001.480 б.
2.Казакстан Республиксы.Республика Казахстана. Republic of Kazakhstan. Актебе. Актюбинск. Agtobe. 199.7
3 .Актебе каласындагы РГП «Казгидромет» орталыгы мэл1меттер1 №0115-6107.04.10
4.Жунусова К.Х. Методы оценки загрязнения окружающей среды // Метод, разработка по большому практикуму для студентов биол. факультета. Алма-Ата. 1984.19 с.
5.0бухов А.И. и др. Атомно-абсорбционный анализ в почвенно-биологических исследованиях. М. 1991.250 с.
6..Современные методы химического анализа почв и растений // Методические указания. Киев. 1984. С. 141 -142.
7.Ковда В.А., Янушевская А.Н., Тюрюшмов В.В. Микроэлементы в почвах Советского союза. М.: МГУ. 1959. 67 с.
8.Алексеенко В.А., Алещукин Л.В.,Бутелько Л.Е. и др. Цинк и кадмий в окружающей среде. М. 1992.200 с.
9.Минаев В.Г., Алексеев А.А., Тришин Т.А. Тяжелые металы и окружающая среда в условиях современной интенсивной химизации. Агрохимия. 1982 № 9. С. 126-140.
Ю.Оксенгендлер Г.И. Яды и организмы: Проблемы химической опасности. СПБ.: Наука. 1991. С. 320.
II .Остромогильский А.Х., Петрухин В.А., Кокорин А.О. Свинец, кадмий, мышьяк и ртуть в окружающей среде. Л.:Гидрометеоиздат. 1987. Вып. 4. С. 122.
РЕЗЮМЕ
В статье приведены результаты трехлетних исследований по накоплению и миграции тяжелых металлов в почвах города Актобе и установлена закономерность аккумуляции их почвенном профиле.
RESUME
The article deoled with the results of three years of research on the accumulation and migration of heavy metals in soils of Aktobe and established pattern of accumulation of the soil profile.
