Цызылорда облысынын, булшген жэне м¥наймен ластанган жерлер1н кдлпына келт1ру Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

ЭКОЛОГИЯ ПОЧВ

ЭОЖ 631.

КЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНЫН, БYЛIНГЕН ЖЭНЕ М¥НАЙМЕН ЛАСТАНГАН ЖЕРЛЕР1Н КАЛПЫНА КЕЛТ1РУ

Ф.Е.Козыбаева, Г.Б.Бейсеева.

в.О.ОспановатындагыК^азацтопырактанужэнеагрохимиягылыми-зерттеуинституты,farida_kozybaeva@mail.ru

Тандап алынган негiзгi жерлерде мунаймен ластанган жэне мунаймен ластанбаган табиги ландшафтардын топыра;тарынын морфогенетикалы; ;асиеттерш сипаттай отырып, топыра; кескiндерi ;азылды. Мунай шламдары полигонынын аумагындагы кумбалшык;ты жынысты жасанды жолмен ластаи отырып жэне мунаи eнiмдерi твгiлуi салдарынан мунаи внiмдерiмен ластанган табиги ландшафтарда мелиоранттардын эсерiнен табиги жагдайда мунаи вшмдершщ ыдырауын ба;ылау ма;сатында далалы; тэжiрйбе аландары салынды. Тэжiрйбеге топыра;грунттарын (;умбалшы;ты жыныс) жэне топыра;ты вндеудщ агротехникалы; тэсшдер^ минералды тынайт;ыштарды (М Р) енпзу, мелиоранттар - ^рш ;абыгы мен бентонйттi балшы;ты пайдалану юредь Топыра;грунттары мен топыра;тын далалы; ылгалдылыгы жэне кeлемдiк салмагы, гумустьщ, ;оректж элементтердiн мeлшерi, туздануды аны;тау Yшiн су CYзiндiсi аны;талды. Топыра;тар ылгалдын мeлшерiнiн аздыгымен, тыгыздык;тын жогарылыгымен сипатталады. Мунаймен ластанган топыра;тарда гумустын мeлшерiнiн жогары болуы мунайдын органикалы; курамымен тYсiндiрiледi. Айма;ты; топыра;тар деградация YPДiстерiне ушыраган, гумустын, крректж элементтердщ мeлшерiнiн аздыгымен сипатталады, тузданган, туздардын жиынтыгы >1 ;урайды. Туздану тиш сульфатты, анионды; ;урамы бойынша хлоридт^сульфатты, катионды; курамы бойынша кальцййлi жэне натрийл^кальцийль

К1Р1СПЕ

Мунай жэне мунай eнiмдерi ^оршаган ортаны ластаушылар болып табылады. Табйгй экожYЙелерге тYсе отырып, мунай кeмiрсутектерi уза^ уа^ыт бойы бйологй-ялыщ тепе-тенщктщ бузылуына экелед^ Мунай жэне мунай eнiмдерi ^оршаган ортага тYсе отырып экожYЙенщ табйгй компоненттерiне жагымсыз эсер етедi. Олар канцерогендж жэне мутагендiк лас-танудын тура^ты кeздерi болып табылады . Сондьщтан рекул ьтйвацйял ьщ жумыстарды ЖYргiзу ластанган жер-лердщ бурынга ^унарлылыгын ^алпына келтiруге багытталган манызы зор табй-гат ^оргау iс шараларынын бiрi болып табылады [1].

Зерттелетш нысаннын кептеген эко-логйялыщ проблемаларынын арасында ^оршаган ортанын кeмiрсутектермен лас-

тану проблемасы басты орын алады. Мунай eндiру жабдыщтарынын тозып, ескiруiне байланысты ^оршаган ортага мунайдын, пластыщ жэне бургылау суларынын апатты тасталуы жыл сайын eсiп отыр. Тeтенше техногендiк жагдайлардын экологйялыщ салдары ^оршаган табйгй ортада орны тол-мас eзгерiстерге экеледi жэне елiмiздiн эко-номйкасынын тйiмдiлiгiне елеулi эсерiн тйгiзедi. Сонгы кездерi мунай мен мунай eнiмдерiн eндiру, тасымалдау, ^айта eндеу жэне пайдаланудын артуы салдарынан табйгй ортаны мунай кeмiрсутектерiмен ластаудын кeлемi мен денгеш елеулi мeлшерде eсiп отыр. Топыра^ та ^ар^ынды хймйялыщ ластануга ушырап отыр. Мунай кeмiрсутектерiнiн топыра^та жйна^талуы-нын эсерiнен топыра^ экожYЙесi eзгерiске ушырайды [2].

Топырак касиеттершщ eзгеруi жэне кeмiрсутектердщ тжелей эсер етуi KenT-еген eсiмдiктердiн eсiп-eнуiн тежейдi; топырак eсiмдiк Yшiн уытты болады. 0сiмдiктiн тeзiмдiлiк дэрежесш бiлу бiр жагынан оларды ластанган топырактар-да eсу мYмкiндiгiн, екiншi жагынан бYлiнген топырак кунарлылыгын калпы-на келтiру (фиторемидация) Yшiн паида-лану мэселелерiн шешу Yшiн кажет [3]. Сондыктан топырак пен судын мунаимен ластануларын жою жэне болдырмау про-блемасы eте eзектi мэселелердщ бiрi болып табылады.

Мунаи eнiмдерiмен топырак жабын-дысынын ластануы Кум^л кен орнын иге-ру мен паидалану нэтижесiнде болады.

Зерттеу жумысынын жаналыгы агро-техникалык жэне топырак мелиора-тивтiк технологияларды паидалану жолы-мен мунаимен ластанган топырактардын топыра^-экологиялык функцияларын калпына келтiру болып табылады.

Жумыстын максаты топырактын био-логиялык eнiмдiлiгiн арттыру Yшiн агро-техникалык жэне топырак-мелиоративтiк технологиялар жолымен бYлiнген жэне мунаимен ластанган жер-лердiн топырак-экологиялык функцияларын калпына келтiру болып табылады.

ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕНЗЕРТТЕУ ЭД1СТЕР1

Зерттелетiн нысан Кызылорда облы-сынын онтYCтiк батыс бeлiгiндегi шeлдi жэне шeлдi-далалы аимакта орналаскан, мунда мунаидын, газдын, минералды туздар мен курылыс материалдарынын табиги корлары каркынды паидаланылу-да. Топырак жабындысына антропогендiк ЖYKтеменiн eсуi, онын мунаи eнiмдерiмен жэне акаба минералды сулармен ластануы, мунаи eндiретiн аимактардын эколо-гиялык жагдаиын киындатып жiбердi. Бул аимак казiрri кезде Казакстаннын эко-

логиялык жагынан тураксыздандырыл-ган аимактардын бiрiне жатады. Кум^л кен орнынын топырак жабындысынын бYлiнуi кен орнын паидаланган кезде кeлiктiн ЖYИесiз eтуi, малдын шектен тыс ^п жаиылуы, мунаи eндiру кезiнде кыз-мет кeрсету саласынын кызметкерлерi турган жерде калдыктардын тYзiлуi сал-дарынан болады [4].БYлiнген жэне ластан-ган топырактарды калпына келтiру дала-лык; жэне тэжiрибелiк-далалык зерттеу эдiстерiн колдану аркылы ЖYргiзiледi. Топыра;тардын негiзгi касиеттерш зерттеу топыра;тану жэне агрохимиядагы жалпыга орта; кабылданган эдiстермен (тексерш-зерттеу, топырактын казба-шункырларын казу Yшiн негiзгi нYKте-лердi тандау, топырактын физикалык, физикалык-химиялык, химиялык касиет-терi мен коректiк режимш зерттеуге топы-рак Yлгiлерiн ала отырып, топырактын морфогенетикалык касиеттерiн сипаттау-мен) жэне зертханалык-аналитикалык зерттеу эдiстерiмен ЖYргiзiледi.

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ Топырак жабындысынын бYлiнуi негiзiнен кен орнын паидаланган кезде ЖYИесiз тасымалдау жолдары салдарынан, малды шамадан тыс кeп жаю, мунаиды eндiру кезiнде жумыс iстеИтiн кызметкер-лердiн туратын жерлерiнде кокыстардын жиналуы салдарынан болады. БYлiнген кезде топырак жабындысы бетiнде eсiмдiк жамылгысынан аирылып, ретсiз салынган жолдар паида болады. Мал жаиылган кезде шункырлар паида болып, eсiмдiгiнен аиы-рылып, жаланаштанган топырак бетi шан-данып, усак шандарды жел ушырып, топырак деградацияга ушыраИды.Кумкeл кен орнында кумбалшыкты жыныстарды мунаимен жасанды ластаумен жэне мунаи eнiмдерi тeгiлген жерлерде топырак-мелиоративтiк рекультивациялык жэне агротехникалык технологияларды колда-на отырып мына схема боиынша салынды:

1-нус^а - ба^ылау мелиорантсыз жэне тыцайт^ышсыз.

2-нус^а - ^умбалшыщ + карбамид + цос суперфосфат Са(Н2Р04)2Н20.

3-нус^а - ^умбалшыщ + KYрiш ^абы^-шасы.

4-нус^а - ^умбалшы^ + бентонит бал-шыгы.

5-нус^а - ^умбалшыщ + KYрiш ^абы^-шасы + бентонит балшыгы+ карбамид + цос суперфосфат Са(Н2Р04)2Н20.

Далалыщ тэжiрйбелер ^умбалшыщты топыра^тYзушi жыныстарда жэне табиги ландшафтардагы мунай eнiмдерiмен лас-танган топыра^тарда салынды. Тэжiрйбе 5 нущадан турады, эр нус^а 4 ^айтала-нымда (1-сурет).

Топыра^ты eцдеудiц агротехникалыщ ЖYЙесi топыра^тыц гранулометриялыщ ^урамына, топыра^ кесюш боиынша терецге ^арай тeгiлген мунаимен ету дэрежесiне баиланысты. Мунаимен лас-танган кезде топыра^ты агротехникалыщ ецдеудщ рeлi аидалатын ^абаттыц бор-пылда^ ^урылымын жасау, жылу, ауа, су режимдерш жа^сарту, топыра^ты эрозия Yрдiстерiнен ^оргау болып табылады. Бул жагдайда фитомелиоранттар Yшiн жэне топыра^ биотасынын, белсендi тiршiлiк эрекетi Yшiн тшсл жагдайлар жасалады. Кешендi iс шараларды (грунт ^урылымын жа^сарту, суару жэне минералды тынай-т^ыштарды енгiзу) ЖYргiзу ластану ден-гейiн елеулi мелшерде жа^сартады [4].

1-сурет - Тэжiрибе телiмдерi: 1 - мунаи eнiмдерiмен жасанды ластандырылган (^умбалшыщты жыныс); 2 - тeгiлген мунаи eнiмдерiмен лас-

танган

Топыра^ты eндеудiн технологиялыщ Yрдiстерiне мыналар жатады: жердi айда-ган жэне iшiнара ^опсыт^ан кезде аудара жырту, ^опсыту, араластыру, топыра^ бетш тепстеу, тыгыздау.

Жа^сылап уса^тау, аудара жырту жэне ^опсыту Yшiн аудара жыртатын со^а-ларды шым аударгыштармен жабды^та-лады. Негiзгi жырту теренщп топыра^та ылгалдын кeп жиналуы мен са^талуына, арам шeптер мен зиянкестердщ жойылу-ына, паидалы микрофлоранын белсендi

тiршiлiк эрекет етуiне кeмектеседi. Жырту теренщп топыра^а жэне онын грану-лометриялы^ ^урамына баиланысты. Топыра^тын механикалыщ ^урамы женiл болган жагдайда Т.С. Мальцевтiн ^урас-тырган со^асын паидалана отырып терен аударусыз ^опсытуды паидалану ^ажет. Жел эрозиясынан са^тандыру Yшiн негiзгi eндеудi культиватор - сыдыра жыр-т^ыш жэне сыдыра жырт^ыш - терен ^оп-сыт^ыштармен топыра^ты 30 см тер-енд^ке дейiн ЖYргiзу керек. Бул эдк топы-

ра^ты сыдыра жырта отырып, eндеу деп аталады. Мунаймен ластанган кезде топы-ра^тын сортандану белгiлерiн eздiгiнен мелйорацйялау Yшiн ганышты ^абатты ^оса терен eндеулерден eткiзедi.

Тырмалау топыра^ бетш ^опсыту, ара-ластыру жэне тегiстеудi ^амтамасыз ететiн топыра^ eндеу тэсШ. Ол топыра^-тын тыгыздалып ^алган ^абатын ^опсы-туга, топыра^тын бетю ^абатында пайда болган ^абыщша мен арам шeптердi жоюга кeмектеседi. ^югеми тырмалау топыра^-тын ауа-су режймш жа^сартуга, ондагы мйкробйологйялыщ YPДiстердi белсендiру-ге кeмектеседi. Ылгалдылыщ жетiспейтiн айма^тарда ^ар то^тату ЖYргiзiледi.

Адамнын eндiрiстiк ^ызмет - топы-ра^ты eндеу, тынайт^ыштар енгiзу, эр тYрлi мелйоратйвтш iс шаралардын тYрлерi жасанды топыра^ ^унарлылы-гын жасайды. Топыра^ жабындысы бYлiнген жэне ластанган кезде топыра^ eзiнiн табйгй ^унарлылыгын жогалтады. Бул жагдайда жагымсыз факторларды жою жэне экожYЙедегi топыра^-экологйялы^ функцйяларды ^алпына келтiру бойынша iс шаралар ^абылдануга тйiс.

БYлiнген жэне ластанган топыра^-тарда ^оректж элементтердi ^алпына кел^ру эдiстерiнiн бiрi - eсiмдiк Yшiн ^ол жетiмдi элементтердiн мeлшерiн артты-руга багытталган хймйялыщ эдiс болып табылады. Ондай элементтерге азот пен фосфор жатады.

КYрiш ^абы^шасы мен бентонйттi балшыщ мелйоранттар ретiнде пайдала-нылды.

БYлiнген жэне мунаймен ластанган жерлердi ^алпына кел^ру бойынша дала-лы^ тэжiрйбелер ^ою Yiн мелйоранттар мен тыгайт^ыштар сатып алынып, топы-ра^а енгiзiлдi жэне эр тYрлi агротехнй-калы^ тэсшдер (топыра^ты жырту, тырмалау) ЖYргiзiлдi.

Мйнералды тынайщыштар мыналар

болып табылады: KYPделi азотты тынай-т^ыш мочевйна (карбамйд) - СО^Н2)2, онын ^урамында 46 %-га дейiн азот бар, цос суперфосфат Са(Н2Р04)2Н20, ол жай суперфосфаттан ^урамындагы фосфор кон-центрацйясынын жогарлыгымен - 45 % жэне одан жогарылыгымен eзгешеленедi.

Мелйорант ретшде KYрiш ^абыщшасы жэне бентонйт балшыгы пайдаланылды.

КYрiш ^абыщшасы кен тYPде ^олда-нылады. Бiздiн жагдайымызда ол топы-ра^та ылгал сiнiргiш болып табылады, топыра^ ^урылымын жэне топыра^тын сiнiргiштiк цабыетш жа^сартады, eсiмдiк тектеп шйкiзат ретiнде топыра^тагы мйк-роагзалардын тiршiлiк эрекетi Yшiн шйк-iзат болып табылады.

Бентонйт балшыгынын ащрпштж ^ а б i л е т i ж о г а р ы. Оны топыра^-мелйоратйвтж ма^сатта женiл топыра^-тарда фйльтрацйялыщ ^асйетш ^ыс^арту жэне топыра^тын сщрпштж ^асйеттерш жа^сарту Yшiн пайдаланады.

Далалы^-экспедйцйялы^ кезенде тэжiрйбе аланшаларынын мунаймен лас-танган топыра^тарынын су-фйзйкалы^ ^aсйеттерi зерттелдь 4 ^азба-шун^ыр ^азылып оларга морфогенетйкалыщ сйпаттама ЖYргiзiлдi жэне мунаймен лас-танган топыра^тардын фйзйкалы^, фйзй-калы^-хймйялыщ ^асйеттерше аналйтй-калы^ зерттеулер ЖYргiзу Yшiн топыра^ Yлгiлерi алынды.

1-^азба-шун^ыр топырагы мен eсiмдiгiнен айрылган ^умбалшы^ты жыныста тэжiрйбе телiмiнен 7 метр ^ашы^ты^та солтYCтiк батыс багытта шламблокта ^азылды (2-сурет). Беткi ^абаты ^атты ^ургау салдарынан 1,5 см ^абыщшамен жабылган, ^йыршыц тастар кездеседi, тeмен ^арай кесектЬ тYЙiршiктi-унтa^ты ^умбалшы^ты ^абат орналас^ан.

0-22 см. Сур-куба TYCтi (кeгiлдiр-жасыл жыныстардан ала), кургак женiл кумбалшык, кескiн боиынша HCl-дан кeпiршидi, 22 см бастап кескш боиынша шiрiген жэне жартылаи шiрiген тамыр калдыктары кeп, барлык кабаттар боиынша теренге караи жуан тамыр eтедi, келеС кабатка eту курылымы мен тYсi боиынша анык кeрiнедi.

22-63 см. Ашык-коныр, кеи жерлерi тыгыздалган жэне тыгыз, кумдалган женiл кумбалшык, кургак, унтак TYрiнде карбонаттар бар, усак куысты, тамыр тYKшелерi кездеседi, келеС кабатка eтуi курылымы боиынша аикын.

2-сурет -1-казба-шункыр

0-1 см. Жанар-жагармаИ коспасынын иiсi бар мунаи кабыкшасы, катпарлы, KYИген eсiмдiктер, кара тYCтi кабыкша, борпылдак, кумаИт, келесi кабатка eтуi TYсi мен курылымы боИынша аИкын.

1-8 см. Крныр, сщген мунаИдан ылгал-ды, борпылдак, катпарлы, кумаитты, усак куысты, тамыр тYKшелерi кeп, келесi кабатка eтуi тYсi мен курылымы боИынша аИкын.

8-15 см. Ашык-коныр, дымкылдан-ган, аздап тыгыздау, кесектьжангакты, усак куысты, тамырлар сирек кездеседi, шiрiген тамыр калдыктары, iрi жэне усак кварц кристалдары кездеседi, унтак, дак, актангыл тYрiнде карбонат-ты жана тYзiлiмдер бар, келесi кабатка eтуi TYсi мен курылымы боИынша аикын.

63-73 см. Ашык-коныр, тыгыз, дым-кыл, кумды кумбалшык, такташалы-есектi-шандак, усак куысты, карбонаттар унтак тYрiнде, тамыр тYKшелерi кезде-седi.

2-казба-шункырды полигоннан онтYCтiк-батыс багытта жолдан 25-30 м кашыктыкта казылды (3-сурет). Топы-рактын бетю кабатында eсiмдiктер жок, кеИбiр жерде гана бiрлi-жарымды eсiмдiктер кездеседi. Топырак кескiнi боИынша 10 % туз кышкылынан кeпiршидi.

3-сурет -2-казба-шункыр

15-46 см. Куба TYCтi коныр, дымкыл, аздап тыгыздау, женiл кумбалшык, ксак куысты, бос кесектi-унтакты, тамыр калдыктары, шiрiген тамыр тYKшелерi кезде-седi, унтак, дак, актангыл тYрiнде карбо-натты жана тYзiлiмдер бар, келеС кабатка eтуi tycí мен курылымы боИынша аИкын, карбонаттыгы боИынша бiркелкi емес.

46-68 см. Куба, дымкыл, тыгыз, кесект^ жангакты, кумдак кумбалшык, унтак, дак, актан^ыл тYрiнде карбонатты жана тYзiлiмдер кeп, анда-санда тамыр тYKше-лерi кездеседi.

3-казба-шункыр полигоннан батыска караи 500-600 м жерде казылды (4-сурет). Жер бедерi тегiс, аИналасы тeбелi-адырлы, eсiмдiгi - жусан мен соран. Аумак деградаци-яга ушыраган. Антропогендiк фактордын

топырaк-eсiмдiк жaмылFысынын, 6узылу^1-Ha эсер еткеш бaйкaлaды. Ретсiз сaлынFaн кeлiк жолдaры eте Ken. Кей жерлерде мэлды Ken жaюдын эсерiнен eсiмдiксiз бос жерлер кездеседь MYнaй тeгiлген топырaк бетi тaкыр сйякты жaрылFaн.

0-13 см. Коныр тYCтi Kapa, борпылдaк, мYнaй бiркелкi сiнген, топырaктын бетшде жэне топырaк кескiнi бойыншa кйыршык тaстaр кездеседi, женiл KYмбaл-шьщ, дымкылдaнFaн, м¥нaй eнiмдерiнiн йiсi бaр, курылымсыз, Yнтaкты, eсiмдiк тaмырлaры кездесед^ YCaK куысты, келесi Ka6aTKa eTyi aйкын, тYсi бойыншa бiркелкi емес.

13-32 см. Коныр тYCтi CYPFылт, тaмыр

4-сурет -3-Ka36a шункыр

4-кaзбa-шYHKыр тeбелi-aдырлы жaзыктык aрaсындa ^зылды (5-сурет). Жaзыктыктын беткi Ka6a^i дегрaдaцйя-Fa YшырaFaн (жaйылымдык дегрессйя, кeлiк жолдaры, кокысгар тaстaлFaн жерлер жэне т.б.). 0сiмдiктер кеyiп кеткен сорaннaн, жyсaнннaн тYрaды, эр жерлерде олaрдын жaс eскiншелерi де кездеседь

0-12 см. CYp-KY6a, KYPFaK, кaбыршaк-ты-Yнтaкты-шaндaк, борпылдaк, жоFaры беткi жaFындa тaкыр сйякты жaрылFaн ЖYKa кaбьщшa бaр, KYмдaк KYмбaлшык, YCaK ЖYмыр тaстaр мен кйыршык тaстaр кездесед^ KYнге жaркырaйтын крйстaл-дaр ^ршед^ келесi кaбaткa eTyi бiрiтiндеп.

51-63 см. KY6a TYCтi aшык CYP, KYPFaк,

жолдaры бойыншa ылFaлды, KYPaмындa KYHгiр мYнaй CYЙыктыFымен ылFaл бaр, женiл KYмбaлшык, кесектерге тез бeлiнедi, кйыршык тaс, Yсaк ЖYмыр тaс-тaр, шiрiген тaмырлaр кездеседi, келес кaбaткa eтyi KYPылымы мен тYсi бойын-шa aйкын.

32-50 см. Коныр TYCтi aшык-CYP, ылFaлды, ты^ыз, Yсaк жэне ípí тYЙiршiктi, кесектi-тaктaшaлы, Yнтaк, дaк, aктaнFыл тYрiнде гарбо^тты жaнa тYзiлiмдер 6ap, шiрiген тaмырлaр мен тaмыр тYKшелерi кездеседi, тaмыр жолдaры бойыншa KYHгiрт TYCтi ылFaлдын eтyi бaйкaлaды, ортaшa KYмбaлшык.

5-сурет -4-кaзбa-шYHKыр

женiл KYмбaлшык, тaктaшaлы-кесектi-шaндaк, YCaK куысты, жолaк TYрiнде гар-бонaттaр кездеседi, тaмыр тYKшелерi, шiрiген тaмыр кaлдыктaры кeп, келесi Ka6a^a eтyi KYPылымы бойыншa aйкын.

63-90 см. CYp-KY6a, дымкыл, кесектi, ты^ыз - тыFыздыFы тeменгi кaбaткa Kaрaй aртaды (кaрбонaтты кaбaт), жолaк, жймлым, дaк тYрiнде кaрбонaттaр кезде-сед^ тaмыр тYKшелерi кездеседi, KYмдaк KYмбaлшык (жещл).

MYнaймен лaстaнFaн топырaктaрдын дaлaлык ылFaлдылыFы тэжiрйбе aлaншa-лaрындa топырaктын 0-20 см кaбaтындa eте тeмен, ол топырaктын женiл KYмaйт-ты грaнyлометрйялык KYPaмымен тYсiндiрiледi. Yш aныктaлымнын ортaшa

шамасы 6-аланшада 0,92-3,70 % курайды. Мунаймен ластанган телiмдерде казыл-ган казба-шункыр топырактарынын жогаргы кабаттарында далалык ылгал-дылык 1,00-1,10 %-ды курайды. 2-казба-шункырдын мунаймен ластанган жэне тыгыздалган тeменгi кабаттарында дала-лык; ылгалдыльщ 3,21-3,64 %-ды курай-ды. 3-казба-шункырдын тeменгi кабат топыра;тары (13-32;32-50 см) ылгалды болып келедi жэне 10,80-11,60 % шепнде ауыткйды.

Мунаймен ластанган тэжiрйбе алан-дарынын топыра;тарынын келемдж сал-магы 1,60-1,70 г/см3;урайды. Мунаймен ластанган топырактарда казылган 2 жэне 3-казба-шункырлардын топырактары-нын кeлемдiк салмагы жогары жэне 1,461,76 г/см3 курайды. Мунаймен ластанган телiмде казылган 4-казба-шункырдын топыра;тарынын кeлемдiк салмагы жога-

ОГ-1М1С

ры 1,44-1,65 г/см3;урайды. Топырактын кeлемдiк салмагынын жогарылыгы непзшен кварц мйнералдарынан тура-тын топырактын женiл кумайтты грану-лометрйялы; курамымен тYсiндiрiледi.

Топыра;грунттары (кумбалшыкты жы н ы с ) о р г а н й кал ы к з ат т а рд ы н мeлшерiнiн тeмендiгiмен сйпатталады. 1-казба-шункырдын топырактарында гумус 0,3-0,5 %-ды курайды. Гумустын мундай мeлшерi топырактYзушi кумбал-шыктарга тэн. 6-суретте эр тYрлi аумак-тарда: шлам полйгоны, 1-казба-шункыр кумбалшыкты жыныс, 2-3-казба шундыр-лардын мунай тeгiлуден мунай eнiмде-рiмен ластанган сур-куба топырактар жэне 4-казба-шункырдын мал жаю жэне автокeлiк жолдар желiсi салдарынан бYлiнген сур-куба топырактардагы гумустын мeлшерi берiлген.

6-сурет - Цум^л кен орнынын топырактарындагы гумустын

мeлшерi, %

6-суретте мунаймен ластанган топы-рактар гумус мелшершщ жогарыльиы-мен езгешеленетiнi кершш тур. Ол мунай ешмдершщ мелшерiмен тYсiндiрiледi. Топырактын 15 см-ден 50 см-ге дешнп кабаттары мунай енiмдерiмен ластанган. 4-казба-шункыр казылган сур-куба топырактарда гумус мелшерi темен. Жогаргы 12 см кабатта гумус мелшерi 0,5 %-ды курайды, теменгi кабаттарына карай бiртiндеп темендейд^4-казба-шункыр казылган аумактын топырак жабындысы бYлiнген жэне деградацйяга ушыраган.

Аумактын топырактары эр тYрлi дэре-жеде тузданган. Аналйтйкалык зерттеу-лердiн нэтйжелерiнiн керсетуi бойынша

аймактык топырактарда туздану теменгi кабаттарында байкалады. Полйгоннын кумбалшыкты жынысы кешендi антропо-гендiк (тепстеу) эрекет ету жэне жел эро-зйясы эсерiнен туз жэне шан тасымалдау Yрдiсi салдарынан беткi кабаты тузданган (1-казба-шункыр). Жана теплген мунай-мен ластанган аймактык топырактын туз жэне шан тасымалдануы нэтйжесiнде беткi кабаттары тузданган (2-казба-ш^нкыр). Топырактарда жэне кумбалшыкты жыныстарда анйондык курамы бойынша сульфатты жэне хлорйдтi-сульфатты туздану, ал катйондык курамы бойынша кальцййлi, натрийлi-кальцийлi

?1Г J < I

=

___- — ■

ма ■22-63 1 Î3-73 Тшра L

I gl^OJ ч:'. g^tM □ ■:= »IL

-1 -1-

Ф

г _ -U :- ï . . ■ ■ —■ 1-1 r-n — П Г-1-. ■ a-Li 1 e« 1 -t-ûj

|рц:ол Ш Dsoj Ос= И:'д »>~|

L+

11 ]

dî dfi

di

m

jzy

i

Ре™ i

[□доз иа Dao4 usi Pik; иьл ик|

Li" L4-

u

1 ■ Qfl

Ü6-14" üi-0"

Щ

hm

л:

G-D

11-52

5-51

;l-3

SJO

■ n □ ?Г4'п rI □ у, ■ д "Ц

7-сурет - 1-4-казба-шункырлардын кескiнi бойынша жещл ерйтiн туздардын

мелшерi, мг/экв

ЦОРЫТЫНДЫ дыктардын тYзiлуi салдарынан болады.

Цумкел кен орнынын топырак Шлам полйгонынын аумагында жэне жабындысынын бYлiнуi кен орнын пай- табйгй ландшафтардын мунаймен лас-даланган кезде келжтщ ЖYЙесiз етуi, мал- танган топырактарында мунай дын шектен тыс кеп жайылуы, мунай енiмдерiнiн ыдырауын жеделдету Yшiн ендiру кезiнде кызмет керсету саласы- агротехнйка мен мелйоранттарды колда-нын кызметкерлерi турган жерде кал- на отырып далалык тэжiрйбе аландары

салынды.

Топырактар жэне топыракгрунттары (полйгоннын кумбалшыкты жыныста-ры) ылгалдын аздыгымен, тыгыздыгы-нын жогарылыгымен сйпатталады

Мунаймен ластанган топырактар мунайдын органйкалык курамына байла-нысты гумус мeлшерiнiн жогарылыгы-мен eзгешеленедi, коректiк элементтер азот, фосфордын жалпы жэне жылжыма-лы формалары аз, калйймен камтамасыз етiлген. Аймактык топырактар деграда-цйя YPДiсiне ушыраган, гумустын жэне Kоректiк элементтердiн аздыгымен сйпатталады.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1 Шйлова Й.Й. Бйологйческая рекультйвацйя нефтезагрязненных земель в усло-вйях таежной зоны // Восстановленйе нефтезагрязненных экосйстем. М.: Наука. 1988. - С. 159-168.

2 Ларйонова Н.Л. Устойчйвость растенйй к загрязненйю почвы углеводородамй й эффект фйторемедйацйй: Дйс. канд. бйол. наук: 03.00.16. Казань. 2005. - 153 с.

3 Промышленная экологйя. М.: 2009. - 325 с.

4 Почвы Казахской ССР. Выпуск 14. Почвы Кзыл-Ордйнской областй. Алма-Ата: Наука. 1983. - 304 с.

5 Сатубалдйн А.Н., Салангйнас Л.А. Бйологйческйй этап рекультйвацйй нефтезаг-рязненного грунта на полйгонах АК «Транснефть» // Матерйалы Международного совещанйя , 3-7йюня 2002г. Екатерйнбург: УроРАН. 2003. - С.440-445.

РЕЗЮМЕ

На выбранных ключевых точках былй заложены почвенные разрезы с опйсанйем морфогенетйческйх свойств почвы нефтезагрязненных й почв незагрязненных естественных ландшафтов. На террйторйй полйгона нефтешламов на суглйнйстой породе с йскусственным загрязненйем нефтью й почвах естественных ландшафтов загрязненных нефтепродуктамй вследствйе разлйвов былй заложены полевые опыты на предмет деструкцйй нефтепродуктов в прйродных условйях под влйянйем мелйорантов. Опыты включалй агротехнйческйе прйемы обработкй почвогрунта (суглйнйстая порода) й почву, внесенйе мйнеральных удобренйй (Д Р), йспользова-нйе мелйорантов - рйсовую шелуху й бентонйтовую глйну. Былй определены полевая влажность й объемная масса почвогрунтов й почв, содержанйе гумуса, пйтательных элементов, водная вытяжка на предмет засоленйя. Почвы характерйзуются нйзкйм содержанйем влагй, повышенной плотностью. Высокое содержанйе гумуса в нефтезагрязненных почвах объясняется органйческйм составом нефтй. Зональные почвы, подвергнуты процессам деградацйй, характерйзуются нйзкйм содержанйем гумуса, элементов пйтанйя, засолены, сумма солей составляет >1. Тйп засоленйя сульфатный, хлорйдно-сульфатный по анйонному составу, по катйонному составу кальцйевый й натрйево-кальцйевый.

Шлам полйгонынын кумбалшыкты жыныстары тузданган. Туздану дэрежес бойынша мунаймен ластанган топырактар туздану бiр жагынан туз тасымалдану Yрдiсi нэтйжесiнде беткi кабатында бай-калса, екiншi жагынан тeменгi кабатта-рында байкалатындыгымен eзгешел-енедi, туздар жйынтыгы >1 курайды. Туздану тйш анйондык курамы бойынша сульфатты, хлорйдтьсульфатты, катйон-дык курамы бойынша кальцийлi жэне натрййлi-кальцййлi.

SUMMARY

The selected key points were laid soil sections with a description of the morphogenetic properties of soil oil-polluted soil and unspoiled natural landscapes. On the site oil-slime on loamy breed with artificial oil pollution and soils, natural landscapes of the oil-contaminated due to spills were laid field experiments on the subject of the destruction of oil products in natural conditions under the influence of ameliorants. The experiments included agronomic techniques of the processing of ground (loamy breed) and the soil, application of mineral fertilizers (N, P), the use of ameliorants - rice husks and bentonite clay. Were defined the field of humidity and the volumetric mass of soil and soil, humus content, nutrients, water extractor hood on the subject of salinization. The soils are characterized by low moisture content, high density. High humus content in oil-contaminated soils is explained by the organic composition of the oil. Zonal soils, subjected to degradation processes, characterized by a low content of humus, elements of power, saline, sum of salts is >1. Type of salinity sulphate, chloride-sulphate on anionic composition, on the cationic composition of calcium and sodium-calcium.