CC BY
6экология почв
ЭОЖ 631.618
ТЕХНОГЕНДЬБУЛШГЕН ЛАНДШАФТАРДА ЖАС ТОПЫРАЦТАРДЫЦ НДЛЫПТАСУЫ ЖЭНЕ ОЛАРДЫЦ МОРФОЛОГИЯЛЫК ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Г.Б.Бейсеева
б.О.Оспанов атындагы Цазац топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу институты. 050060, Цазацстан, Алматы, эл-Фараби дацгылы, 75'.
Тишинка кен орнында бурынырак; кунарлылыгы к;айта кдлпына келтсрыген уйшдыерге теплген топырак; грунттары топырак; тузупп факторлардьщ (климат, еамдж, топырак; биота-сы) эсершен езгеркке ушырайды. Аймак;тык; топырак;тардыц бастапцы белгшер1мен кдлыц-дыгы аз щабаттарга нацты белшген топырак;тыц юшкене кесюндер1 тузшед!. Кескш бойынша шацды-ылайлы фракциялардьщ ^озгалысы жэне теменп цабатца шайылган иллювиалды «В» к;абатын тузе отырып, олардьщ тыгыздалган теменп к;абаттардажиналуы байк;алады, муньщ ез1 топырак; тузыу удерганщ бастапк;ы белплершщ пайда болуын быд!редь Айма^тык; топы-рак;тар ушш тэн лессиваж урдга болады.
К1Р1СПЕ
Мэселенщ езектшп. Соцгы жылдары Каза^станньщ непзп экономикальщ кер-сеткшггершщ турацты есу! кен ещцру жэне кайта ендеу салаларынын дамуынын арка-сында камтамасыз етшген. Минералды ресурстарды барлаумен, игерумен, кайта ендеумен жэне тасымалдаумен байланысты ¿скерлш белсендшпсгщ эр1 карай артуы атмосферальщ ауага, топыракка, жер уста жэне жер асты суларына, флора мен фаунага жэне тургындардьщ денсаулыгына жагым-сыз эсер eтeдi экеледь Элемде табиги ресурстарга жагымсыз эсер ету купи бойынша тау-кен ещцру енеркэшб1мен салыстыруга болатын б1р-де б1р шаруашы-лык саласы жок екеш белгЫ.
Топырактыц тозуы жэне эрозияга ушы-рауы - тау-кен жумыстарыньщ, ауылшаруа-шылыгы ещцргсшщ, табиги кубылыстар-дыц (сел, су тасу, орман ерттер1, орман алаб-тарын жуйеаз кесу, ещцр1степ апаттьщжаг-дайлар, бурынгы эскери полигондардьщ тас-таган оц-дэршер1 жэне калдьщтарымен лас-тауы) салдары. Республиканыц ресурстарга бай жер койнауы букш аймактарда шахта-лык эд1спен немесе ашык эд1спен журпзшед!. Шыгыс-Казакстан облысы туста металлургия жэне тау-кен ещцру енеркэсштершщ дамуына байланысты Рес-публикадагы ец ластанган аймактардьщ болып табылады [1,2]. Непзп тау-кен металлургиялык; кешендер1 непзшен езен
желшер1 кеп аймактарда орналаскан. Тех-никальщ кажеттшктер салдарынан мунда жылу энергетиканыц 1р1 кэсшорындары да шогырланган. Осыныц нэтижесшде к;орша-ган ортага экологиялык зиян келтаре отырып, кэсшорындардыц газтэр1зд1, катты, суйьщ барльщ ластаушы заттары езен суларына, топыракка тусед1 де биоценоздарга да, сол жерде туратын тургындарга да зиян келтаредь Бул жагдайда аумацтыц топырац-епмдж жамылгысы бузылады, тштен кейде жойылып та кетедь Бул аумацтар кунарсыз, кейде ппт1 уытты, узац уацыт бойы мундай жерлерде еамдж еспейд1, эрозия урдкше ушырайды, тозады, к;оршаган ортаныц жагда-йын нашарлата отырып, тургындардьщ денсаулыгына зиян келт1ред1, ягни бул жагдайда табигаттагы тепе-тецдж бузылады.
Коршаган ортаны цоргау жэне биос-фераньщ толык;к;анды жумыс ¡стеу1 мак;-сатында ауылшаруашылыгы айналымы-на булшген жерлерд1 цайтару бойынша басты жэне мак;сатк;а сай к-шаралардыц 61р1 - оларды цайта цунарландыру болып табылады. Булшген жерлердщ экожуйесш жэне топырацтузьлу урдюн зерттеу теориялыц та, практикальщ жагынан алганда да гылыми щызыгушы-льщ тудырады. Микробозоофитоценоз-дардьщ эсершен техногенез жагдайын-да еамдж ушш уытты ушндыерд! цайта
кунарландырган кезде пайдаланылган топырацгрунттары езгеркке ушырайды, алгашцы топырацтуз1лу урдктершщ белплер1 байщалады. Алгаищы топыр-ацтузшу урд1а еамдж ездтнен ескен булшген жерлерде де журед1, алайда бул урд1с ете узак; журедь Ол табиги-климаттьщ факторларга, айналадагы булшбеген ландшафтардыц биология-льщ ешмдипгше, ашылган жыныстар-дьщ минералогиялык, к;урамына жэне кептеген баск;а жагдайларга байланыс-ты. Техногендж булшген жерлерде топы-рацтузшу урдктерш зерттеу топырак; туз ¿л у урдкшщ кейб!р теориялык; мэсе-лелерш, ол ардыц жылдамдыгы мен багы-тын аньщтауда керемет улп болып табы-лады. Тау-кен енд1ру енеркэабшщ эсер ету1 жагдайында топырак; жамылгысы купт ластануга ушырайды [3]. Топырак; жамылгысынын, ластануы топырак; био-тасына жагымсыз эсер етедь Техноге-нездщ эр турл1 жагдайында техногендь булшген жерлерд1 жэне топыра^тузшу урдктерш зерттеу гылыми непзде тау-кен енд1ру жэне к;айта ецдеу аймацта-рындагы булшген топырак;тарга эколо-гияльщ бага беруге жэне булшген жер-лерд1 к;айта кунарландыруженшдегылы-ми непзделген нусцаулар мен усыныс-тарды эз1рлеуге жагдай жасайды.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1 Тишинка руднигшщ ес1мдж ушш уытты уйшдыер1, Риддер мырыш жэне цоргасын зауыттарыныц эсершен эрози-яга ушыраган жер тел!мдер! жэне к;ал-дык;сак;тагыш аумагындагы жерлер зерттеу нысаны болып табылады. Тишинка руднип Риддер цаласынан оцтустжке царай 15 км цашыцтьщта орналаск;ан, автотрасса Эскемен - Риддер автожолы оныц аумагынан етедь Рудник мырыш-тьщ мелшер1 5,3 % жэне мыс пен цорга-сынньщ мелшер11 %-гажуыц, 1,25 млн. т полиметалл рудасы ещцршетш жер асты енд1рга болып табылады [4]. Тишинка кен орныныц уйшдыер1 цурамы бойын-ша 10-15 %-га дейш кесек жыныстардыц цоспасы бар борпылдак; шепщцлерден
туратын, еамдж ушш уытты, уытты емес болып белшедь бамджке ортаньщ уытты эсер ету1 салдарынан осыган ук;сас ушндыерде б!рнеше ондаган жыл-дар бойы еамдж еспейдь бамдж ушш уытты ушндглер теплген топырац-грунттарына уытты элементтердщ капилляр бойынша кетерьлуш болдыр-мау ушш экрандаушы к;абаттармен ок;ша-уланган. Экрандаушы цабаттыц цалыц-дыгы 0,5 м, ал теплген топырацгрунтта-рыныц к;алыцдыгы 0,4-0,5 м. Ушнд1лерд1 цайта цунарландыру ушш аймацтьщ к;ара топырацты, саз балшьщты жэне к;умбалшык;ты жыныстар пайдаланыл-ды. Риддер мырыш зауыты Риддер к;ала-сыныц к;асында орналасцан. Риддер к;ор-гасын зауыты цаланыц шетше таман орналасцан, оныц жанында к;алдык;сак;-тагыш орналасцан.
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ Топырацтыц морфологиялык; к;уры-лысы жэне оныц морфологиялыц белплер1 мен ерекшелжтер1 -бул узаща созылган тарихи топырацтуз1лу урдганщ нэтижеа, бастапцы тау жыны-сыныц жаца физикальщ дене - топырац-ца айналу нэтижесь Табиги болсын неме-се жасанды болсын кез келген топырак; кепфазалы жуйе болып табылады [5]. Жасанды экожуйелердеп немесе техно-генд1к-бул1нген ландшафтарда ес1мд1кт1ц езд1пнен есу1 кезшде к;алпы-на келт1р1лген кез келген топырак;тар, нег1з1нен айма^тьщ топыра^туз1лу типшщ зацына багына отырып дамиды жэне к;алыптасады жэне ерте ме, кеш пе толыкданды топырак;к;а айналады.
бамдж ушш уытты уй1ндще ^айта к;унарландыру урдкш жург1згеннен кей1н топырацтузшу урдга басталады, топырак белшектер1нде гумус мелшер! кебейед1, ес1мд1к тамырлары терецге дейш есед1, органикалык;к;алдык;тардыц тусу1 басым болады. Ширек гасырга жуьщ уак;ыт еткен соц ес1мджтщ дамуы-на байланысты гумустузыуд!ц аккуму-лятивпк к;ураушысы топырак; горизонт-
тарына нактырак белшуге экелетш трансформациялык урд1стермен алмас-кан.
Сонымен, кайта цунарландырылган еамдж ушш уытты ушнд1лерде непзп диагностикалаушы фактор топырактыц морфологиялык кесюш болып табыла-ды. Топырактыц морфологиялык; кесюнш сипаттау кайта к;унарланды-рылган еамдж ушш уытты ушндшер-деп тэж1рибе алацшаларында, Риддер мырыш жэне к;оргасын зауыттарыньщ эсершен эрозияга ушыраган жер тел1мдершде жэне калдыксактагыш мацындагы аумактарда, сондай-ак; булшбеген ландшафтарда аймактык топырацтарда журпзыдь
Алтай ботаникальщ багыныц аума-гындагы аймактык топырактагы топырак кесюншщ морфологиялык сипатта-масына топтал амыз.
Аймактык топырак - гумустыц мелшер! орташа терец алтшзденген Кара топыра^. Топырак кесюнш сипаттау ушш топырак казбасы аласа таулы кыраттыц батыс баурайында, Алтай бота-никалык; багыныц метеостансасынан солтустж-батыска карай 200 метр жерде казылды. Шалгынды-орман еамдт непзшен астьщ тукымдас ес1мджтерден турады, кейб1р жерлерде итмурын бута-лары кездеседь 0ймдж жамылгысы 100 %-ды к¥Райды. Аласа таулы кыраттыц батыс баурайы. Топырак казбасыныц терецщп 170 см, бетю жагынан 10 % НС1 кайнайды. Терец сглт1азденген кара топырак
А 0-28 см. К|ара, дымкыл кесекть тушршжт1, тамырлар бар, борпылдак, Киыршьщ тас коспасы бар, орташа кумбалшык, шубалшацныц капролит-тер1 ете кеп, курттатрдыц жолдары кеп, кертышкан шщер1 кеп, ету1 б!ртшдеп, курылымы бойынша жаксы байкалады-,аздап тыгыздалган.
А1 28-60 см. Кара, сур рецкть тушршжтькесек, дымкыл, тамырлар кеп, борпылдак, усак тамырлар кеп, орташа кумбалшьщты, шубалшац капролит-тер1 бар шдер кеп, киыршык тасты, НС1
кайнамайды, курылымы мен туа бойынша келеа кабатка ету1 байкалады.
АВ 60-100. см Куцпрт-сур, темен жагы коцыркай рецкт1, дымкыл, кесект1-тушршжт1, тыгыз. 0амдж тамырлары бар, киыршык тас кездесед1, кумбал-шыкты, шубалшацныц капролиттер! кеп шдер кездесед1, НС1 кайнайды, курылымы мен туа бойынша келеа кабатка ету1 байкалады.
В 100-120 см. Шубар, куба, куцпрт дактары бар, тыгыз, ес1мдж тамырлары кездесед1, кумбалшык, буюл кесюн бойынша капролитке толы диаметр! 1 см болатын шубалшацныц шшщ ¿здер! байкалады, келеа кабатка ету1 ашык, ылгалды.
Вк 120-170 см. Куба - сур, 150 см тер-ецджте акшыл дакты карбонатты белшдшер кездеседь ауыр кумбалшык, дымкыл, кабат шубар-ала, 1пн капролит-терге толы шубалшацныц шшщ ¡здер! кеп, шубалшацныц ¡здер1 ернек тэр1зд1, 150 см бастап НС1 катты кайнайды, еамдж тамырлары кездеседь Тишинка кен орныныц №2 ушнд1сшдеп кайта кунарландырылган алацшалардагы топырак шуцкырындагы топырак кесюншщ сипаттамасы.
Эр мелтектщ ауданы 210 м2 курайды. 3 алацша, Р - 4 А (кара топырак 40 см + ушндЦ. Топырак казбасы жолдан 250 м солтустж-батыска карай орналаскан. Жер бедер1 кед1р-будыр, тепе емес. 0амджтер1: туйежоцышка, еркекшеп, агаштардан кайыц, уйецю, караган есед1. 0амдж жамылгысы 80 %-ды курайды. Кесюн бойынша туз кыпщылында кайнамайды. Шымнан турады, 0-2см куцпрт-сур туст^ текшелеп жаксы кес-¡лед!, дымкыл, кесек-тушршжт1, борпылдак, еюнпп кабатпен шектескен жершде шубалшац кездеседь Куцпрт-сур, аздап тыгыздалган, ылгалды, кесекть
2 - 9 см тушршжт1 агрегаттары бар, сындырган кезде уплу1 киын, ауыр кумбалшыкты, еамдж тамырлары кеп, еамджтщ ппр1ген тамырларыныц ¿здер! Калган. Келеа кабатка ету1 айкын байка-
лады.
9-30 см. Куцпрт-сур, тыгыз, ылгалды, кесектерге белшедь Кесектер тушршжта белшектерден турады. Ауыр цумбал-шьщты, усак; тамырлар кеп кездеседь эр жерде капролиттер кездеседь Келеа к;абатк;а ету1 топырацтыц цалыптасуы мен ылгалдыгы бойынша айк;ын байк;а-лады. Куцпрт-сур, дымк;ыл.
30-40 см б1ркелю емес. Тамыр тукше-лер1 кездеседь Ауыр цумбалшьщты. Капролиттер, жацгак; тэр1зд1 агрегаттар кеп. Одан темен тасты-циыршьщ тасты жыныстан туратын уйшдь Мунда да тамыр тукшелер1 кездеседь 60 см + к;иыр-шьщ тас + уйшд1). Алацша.
5-алацша Р-7 (цумбалшык; жолдан шыгыск;а царай 120 м к;ашык;тык;та орна-ласцан. Жер бедер1 келбеу, ещстап алацшаныц бета тепе емес, топырацжану-арлары -дала тыпщандары, кертыпща-ндардьщ цызмета нэтижесшде пайда бол-ран ушндшер есебшен кед1р-будыр болып келедШамдж жамылгысы: агаш цараганныц жас ескшдер! кеп, цараган-ньщ бижтап 2,5-3 м, гулдеп тур, кэд1мп царагайдыц б1рл1 жарым есюндер1 кез-десед1; астык; туцымдастардан - жима таргак^ далалык; цоцырбас кездеседь астык; туцымдастар масацтану сатысын-да. Эамджтщ бижтап 30 см-ден 80 см-ге дешн жетедь Тел1мнщ бетю цабатында-гы ес1мд!к жамылгысы 100 %. Алацшаныц бетю цабатында ес1мдж тус1м1 к;алыц. Топырацтыц бетю цабаты-нан бастап 10 % туз цыпщылынан элс1з цайнау байцалады, 10 см темен - к;ар-цынды цайнау байцалады.
Ад. 0-2-3 см. Жогаргы цабат куцпрт-сур, шымды, шаршыланып кесгледь Тамырлар кеп, борпылдак;. Бетю к;аба-тында ес!мдж тус1м1 к;алыц, кескен кезде туй1рппкт1-шацдац белшектерге белшедь 3 см цабаттан бастап НС1 элс1з цайнауы байцалады. Сштааздену урд1а журедь Келеа к;абатк;а ету топырак;тыц тус1 мен кдлыптасуы бойынша айк;ын байцалады.
В 2-12 см. Сур-цуба жеке куцпрт дак;-тармен (шубалшацныц капролиттер^
дымк;ыл, ауыр к;умбалшык;ты, цолгауста-ганда жумсак;. ¥сак; к;иыршьщты саргыш тузШмдер кездеседь кей жерлерде унтак;талады. Тушршжта-кесек белшектерге ыдырайды. Кабатта еамдж тамырлары ете кеп. Келей к;абатк;а ету тус1 бойынша айцын.
ВС 14-30 см. Сур-к;уба, саргыш дак;та-ры бар. Шубалшацдардыц куцпрт туста капролиттер тузгл1м1 кеп, оныц ез1 топырак; кесюншщ туеш ала к;ула етш керс-етед1, ылгалды. ¥сак; к;иыршык; тастар кездеседь Тамыр туктер! кездеседь тыгыздау. Сур рецкта, к;уба, шубалшацдардыц куцпрт туста капролиттер! кез-деседь
30-60 см. НС1 жацеы цайнайды, аздап тыгыздау, дымцыл, ауыр саз балшык^ цунарлы, жумсак^ кесекта, белшектерге ыдырамайды. Тамыр туктер1 кездеседь Ылгалдылыгы арта туседь
58-60 см терецджте шубалшацныц капролиттер1н1ц куцг1рт туст! туз1л1мдер1 кездеседь карбонат себшд1лер1 кездесед! (теменп цабатта гумустыц туз1лу1 шубалшацныц капролиттер! есебшен журед!). Кум балшыц басца жацтан экелшген. Алацша тепе емес. Бул жерде бастапк;ы топырак; туз ¿л у урд1с1 журуде. Тамырлар кезде-седь лессиваж, еамдж тус1мдер1 кеп, усак фракциялардыц шайылуы (фрак-циялардыц жылжуы) журедь Тыгызы-рак; к;абат туз1лед1. Бул белплер топырак; тузшу урд!с!н1ц айма^тьщ тип бойынша журетшш куэландырады. Келес1 к;еаба-тк;а ету1 б1ркелю емес. Б1рльжарымды тамырлар кездеседь унтак; топырак;ты, тыгыз, буюл кесюн бойынша НС1 элс!з к;айнайды.
6-алацша, Р-8. (к;ара топырак; 70 см + уйшдЦ. Рудникке к;арай солтуст1к батыс-та жолдан 500 м жерде орналас^ан. Жер бедер1 тег!с емес, децест1-кед1р-будырлы, кей жерлер1 ец1с, к;умырск;а-ныц илеу1 кеп, кед!р-будыр жерлер дала тыпщандары мен кертыш^андардыц 1н к;азуы нэтижесшде тузыген. 0с1мд1к жамылгысы 100 %. Уйецю, итмурын, а к; цайыц есед1, шептес1н ес1мд1ктер к;алыц
ескен, непзшен жима таргак, коцырбас, мыцжапырак; жэне буршактукымдастар кездеседь Казба-шуцкыр ашьщ алацша-да орналаскан тел1мде казылган. Буюл кесюн бойынша туз кыпщылында кайна-майды. Ад
0-6 см. Борпылдак шым мен еамдж калдыктарынан турады. KeceKTi-тушрппкт1, ауыр кум балшьщ. Дымцыл еамдж тамырлары кеп.Куцпрт-сур TycTi. GciMfliK калдьщтары кеп. Келеа кабатка eTyi курылымы бойынша бшшедь
6-13 см. Куцпрт-сур, ылгалданган, KeceKTi-TyftipiiiiKTi курылым тузетш шубалшацныц капролиттершен турады, ауыр кум балшыкты. Тамыр TyKTepi кеп,тыгыз. Келей кабатка eTyi б!ртшдеп, курылымы мен ылгалдылыгы бойынша айкын бшнедь
13-40 см. Куцпрт-сур, ылгалды, онша тыгыз емес, ауыр кум балшыкты, тамыр туктер1 кеп, ылгалды болгандьщтан белшектешп кетпейтш, KeceKTi-тушрпикп курылым тузетш шубалшацныц капролиттер1 кеп. Келеа кабатка eTyi б1ртшдеп, курылымы мен ылгалдылыгы бойынша айкын бипнедь
40-70 см. Куцпрт-сур, алдыцгы кабатка Караганда ылгалдырак.Ауыр кумбалшыкты, шубалшацныц капролит-Tepi кеп, TyftipmiKTi курылым тузедь бамджтщ тамыр TyKTepi кездеседь Келес1 кабатка eTyi Tyci бойынша айкын-.Ниже 70смУйшд1 саргыш-ашьщ коцыр TycTi, тасты-киыршьщ тасты, дымкыл, еамджтщ тамыр TyKTepi кездеседь
9-алацша, Р-9 (саз балшьщ 40 см + киыршык Tac+yftiHfli). Алацныц бетю жагы Teric емес, кед1р-будырлы. GciMfliK жамылгысы 100%. Астык тукымдастар кеп кездеседь Буталы еамджтерден караган кеп, сондай-ак караганныц жэне карагайдыц балак шыбьщтары кезде-сед1
4-10 см бастап туз кыпщылына баяу кайнайды, 30 см бастап кайнайды, ал теменп кабатындажаксы кайнайды.Ад
0-4 см. Куцпрт-сур, еамдж тамырлары кеп, борпылдак, шипш бузылмай тек-
шелерге жаксы кес1лед1, кесекть тушрппкп-унтакты курылым, дымкыл Кум балшьщ темен жаткан кабаттардан шым кабаты жаксы белшедь 4-10см. Куба сур туст1 саргыш - куба дактары бар, курылымы жаксы байкалады, белшектер1 шубалшацныц капролит-тер1нен тузыген, тамыр TyKTepi кеп, ылгалды, ауыр кумбалшьщты, тыгыз, кей жерлершде усак киыршык тастар кездесед1, келеа кабатка eTyi айкын байкалады.
0-40 см. Ала, жалпы фоны куба тусп, саргыш-куцпрт дактар кездесед1, дымкыл, тыгыздалган, шубалшацныц кап-ролиттер1 кездесед1, ауыр кум балшьщ-ты, усак киыршык тастар жэне еамджтщ тамыр тукшелер1 кездеседь дымкыл болгандьщтан белшектерге ыдырамайды, майлы жабьщак балшьщ. ниже 40 см Сур-кегиццр киыршьщ тас, б1рл! жарым еамдж тамырларыныц туктер1 кездеседь киыршьщ тастыц астында ушцщ басталады. Морфология-льщ сипаттамасыныц керсету1 бойынша, теселген топырак грунттары топыр-актуз1лу факторларыныц (климат, еамдж, топырак биотасы) эсершен езг-epicKe ушыраган. Тэж1рибе алацыныц барльщ нускаларында эр тур л! калыц-дьщтагы шым кабатыныц тузшу1 аньщ байкалатын морфологияльщ белп болып табылады. Топыракгрунттары-ныц морфологияльщ курылысында шекаралары непзшен курылымы мен Tyci бойынша байкалатын кабаттар немесе «генетикальщ кабаттар» ретшде шартты турде кабылданатын тузШмдер байкалады. А гумус кабаты жэне В етпел! Кабатыныц туз1лу1 жэне дамуына непзделген С.А. Захаров бойынша топырак TipuiiniriH кезецге белуге сэйкес 6i3flin зерттеп отырган топырактары-мыз дамудыц 6ipiHini кезецшде болып отыр.
Мырыш зауытыныц мацындагы эро-зияга ушыраган тeлiмдepдe казылган казба-шуцкырдыц морфологияльщ сипаттамасы. Tay - кен eHflipy енеркэс1бшщ Риддер каласыныц топы-
рак; жабынына эсерш зерттеу мак;сатын-да мырыш зауытыныц аумагына жак;ын жерлер зерттелдь Тексерудщ нэтиже-сшде к;ара топырацтыц улкен ауданы эрозия YPfliciHe ушыраганы аньщталды. Эро-зияга ушыраган жерлерде цазба-шуцк;ырлар цазылып, зауыттьщ шыга-рылымдарымен к;оршаган ортага таста-лып, топырацтыц бетк1 цабаттарына аэрозольдар туршде шегетш ауыр металдарды зерттеу мацсатында топы-ра^жэнееамджулплер1алынды..
Р-1 цазба-шуццыр мырыш зауыты-нан 250 м цашьщтьщта, шыгыс багытк;а царай KymTi эрозияга ушыраган беткей-де, езеннщ сол жак; жагалауында цазыл-ды. Жер тел1мшщ кей жерлершде б1рль жарымды талдар ескен, сонымен к;атар купт су эрозиясына ушыраган, еимдж жамылгысы мулде жок; жерлер де кезде-сед1.
Р-1. Казба шуццыр цазылган жерде еамдж мулдем жок;. Беткейдщ бетшде езенге карай 15-200 ещсте терец шуцк;ырлар мен атыздар пайда болган.
Р-1 к;азба-шуцк;ыр мырыш зауыты-нан 200 м цашьщтьщта, аймацтьщ топы-рацтыц эрозияга ушыраган жер тел1мшде к;азылды.
А 0-20 см. Куцпр-сур, ылгалды, тыгыздалган, кесекта-тушршжи к;уры-лымды, топырак; куыстарында ылгал бар, к;атпаршацтану байкдлады, ес1мдж тамырлары сирек кездесед1, келес1 цабатца eTyi 6ipTÍHflen, цурылымы бойынша айцын байцалады.
В 20-58 см. Куцпрт-сур, кей жерлер1 алащула к;оцыр дак;тары бар (к;абаттыц алащулалыгы эр терецджтен экелшген топырак;пен толтырылган, шубалшац-ньщ щазган iHflepi есебшен), ылгалды, топырак; куы стары ылгалга толы, тыгыз, ауыр цум балшьщты, усац цуысты, KeceKTi-TyñipuiiKTi цурылымды, тамыр TyKTepi кеп, буюл кескш бойынша ociMfliK тамырлары кездеседь 45-56 см терецджте Д-5 см кертыпщанньщ íhí, келес1 цабатца eTyi Tyci бойынша айцын.
ВС 58-93 см. Сур, кей жерлершде цоцыр дак;тар кездеседь ылгалды, тыгыз, кесек-тушршжп цурылымды,
ауыр к;ум балшьщты, тамырлар кеп, келес1 к;абатк;а OTyi Tyci бойынша айк;ын.
С 93-115 см. Коцыр, дымк;ыл, тыгыз, усак; куысты, ауыр к;ум балшьщты, кесек цурылымды, 97 см терецджте керты-пщан íhí, жогаргы цабаттардыц куцпрт-сур топырагына толтырылган, шубал-шацныц цазган Í3Í кеп.Шубалшацныц к;азган шдершщ жэне олардыц капро-литтершщ KonTiriHe царамастан, топырак; KecKÍHÍH сипаттаган кезде 6ipfle-6ip шубалшацныц кездеспегенш ерекше атап ету керек. Мезофауна ешлдершен к;умырск;алар кездеседь Мырыш зауы-тыньщ шыгарылымдарымен топырак;-тьщ ластануы шубалшацныц болмауы-ныц себеп болган деп санаймыз.
Р-2 Teric жерде мырыш зауытынан 500 м цашьщтьщта к;азылган. Осы аумак; та эрозия урдгсше ушыраган. Кей жерлерде астьщ туцымдастарга жататын еамдж топтары эр жерге топтала орна-лас^ан. HerÍ3ÍHeH бул тел1мде де eciMfliK ecnneñfli, куши эрозияга ушыраган. Топырацтыц бетшде терец шуццырлар тузшген.
Al 0-25 см. Куцпрт-сур цоцыр дак;та-рымен, дымцыл, ылгалды, тыгыздалган, жук;а цабыршацты, кесекта, тушршжтъ жартылай ыдыраган жщшке тамырлар, к;абыршак;ты-к;атпарлы, келес1 к;абатк;а OTyi ылгалдылыгы жэне Tyci бойынша аньщ.
В 25-56 см. Куцпрт-сур к;арак;ошк;ыл, KeceK-TyñipiuiKTi белшектер, сындыр-ганда ылгалды, ауыр цум балшьщ, бунакденелыерд1ц iHflepi мен шубалшацныц капролиттер1 кездеседь теменп ^абатпен шектескен жер1нде ^оцыр да^-тар пайда болады, жартылай inipireH тамырлар мен тамыр TyKTepi кездеседь келес1 к;абатк;а eTyi к;урылымы мен Tyci бойынша аньщ.
В1 56-81 см. Сур к;оцырк;ай рецкть дымк;ыл, тыгызырак^ KeceKTi-TyñipmiKTi белшектерге ыдырайды, бунакденел-ыерд1ц уялары мен imi капролиттерге толы шубалшацныц цазган iHflepi, жщ1шке тамыр туктер1 кездесед1. келес1 цабатца OTyi Tyci мен ылгалдылыгы бойынша аньщ.
ВС 81-96 см. Сурщоцыр, дымцыл, ipi жзне усак кесектер белшектерге ыды-райды, бунавденелшердщ жэне шубалшацныц iHflepi, iini капролиттерге толы бунак;денел1лердщ уялары, тамыр туктер1 кездеседь Келеа рабатка eTyi Tyci мен курылымы бойынша аньщ.
С 96-115 см Цоцыр TycTi, тыгыз, дым-к;ыл, кед1р-будырлы-так;ташалы, сондай-ац шубалшацныц жэне бунавденел-ыердщ iHflepi, шубалшацныц капролит-Tepi кездеседь Р-3 к;азба-шуцк;ыр. Кал-дьщсацтагыштан солтустжке карай 1 м, жогары вольтты электр желганщ астын-да кенттен 100 м цашьщтьщта к;азылган. бамдтн мал жеп тастаган, жер бедер1 оцтуст1 к-шыгыс багытца карай ещс.А шымды
А 0-7 см. Куцпртщоцыр тусп, еамдж тамырлары кеп, борпылдак^ ылгалды,ке-ceKTi - тушрппкпдумбалшьщты.
А1 0-26 смКуцпрт-сур TycTi, тыгыз, жщ1шке тамыр TyKTepi жэне еамдж тамырлары кеп. Тушрцпюч-кесешч, булшбеген цурылымында белшектер жук;а цабырашацты, дымк;ыл, к;умбал-шьщты, осы терецджте кертыищанныц iHflepi кездеседь Келеа к;абатк;а eTyi цурылымы бойынша аньщ.
В 26-56 см. Куцпрт-сур TycTi, астыцг ы жагынан алащула туе беретш цоцыр дак;-тар бар, тыгызданган, ылгалды, тамыр туктер1 ж1ц1шке, кесектЬ тушр1шкт1белшектер, бержщумбал-шьщты. Келеа к;абатк;а eTyi б1ргпндеп.
ВС 56-95 см. Сур цоцыр рецкть Кабат бойынша темен царай кебейе тусетш цоцыр дацтар бар, тыгыздалган, imi капролиттерге толы шубалшацныц жолда-ры, ылгалды орташа кумбалшьщ. Keлeci к;абатк;а eTyi Tyci мен цурылымы бойынша аньщ.
С1 95-117 см. Куцпрт дацтары бар к;оцырк;ай, онша тыгыз емес, тацташалы-кесек-жацгацты к;урылымдьщ белшектерге белшед1, тамыр туктер1 сирек кез-десед1, imi капролиттерге толы шубалшацныц i3flepi кездесед1, буюл кескш бойынша дымцыл. 27 см терецджтен бас-тап элс1з цайнайды, 95 см терецджтен
бастап туз цыпщылында жацеы к;айнай-ды.
Р-6 цазба шуццыр цоргасын зауыты-нан 150-200 м цашьщтьщта, 40-50 жыл-дьщ eciMfliK ездтнен ескен жер тел1мшде цазылган. eciMfliK жамылгысы 100%.
0-5 см. Шым цабаты куцпрт-сур TycTi, еамджтщ Tipi жэне ел1 тамырлары шогырланган шым цабат, усац тамырлармен шырмалган, цумдак;-кумбалшьщ (кумдак; цумбалшьщ 6eTKi жагында mipireH eciMfliK цалдьщтары кездесед^ куцпрттеу) дымцыл, к;урылы-мы бойынша борпылдак^ к;урылымсыз, теректщ жартылай mipireH туцымдары кездеседь келеа к;абатк;а eTyi аньщ HCl цайнайды.
5-19 см. Саргышщоцыр, KecKiH бойынша тасты-циыршьщ тасты-кумдак, еймдж тамырлары кеп. Келей к;абатк;а eTyi аньщ HCl элйз цайнай-ды.19-37 см. Сур, дымк;ыл, тасты-циыршьщтасты, еамдж тамырлары еткен. Келес1 цабатца eTyi аньщ байкдла-ды, HCl эл0з к;айнайды.37-54 см. Кекпнл-кеплд1р, тастыщиыршьщтасты, кейжер-лер1 ала - цула, саргышщоцыр, ipi жэне усак; тамырлар кездеседь Курылымы бойынша тыгыз. Кескш бойынша HCl элс1з кайнайды.
КОРЫТЫНДЫ
Топырак; кескшшщ морфологияльщ сипаттамасы бойынша ушндшщ ycTiHe теселген топыра^грунттары топыр-а^туз1лу факторларыныц (климат, eciMfliK, топырак; биотасы) эсер1нен езг-epicKe ушыраган. Тэж1рибе алацыныц барльщ нуск;аларында эр турл1 калыц-дьщтагы шым цабатыныц туз1лу1 аньщ KepiHeTiH морфологияльщ белп болып табылады. Тэж1рибе алацыныц барльщ нуекдларында эр турл1 ^алыцдьщтагы шым ^абатыныц тузыу1 аньщ байк;ала-тын морфологияльщ белп болып табылады. Топырацгрунттарыныц морфологияльщ ^урылысында шекаралары непз1нен к;урылымы мен Tyci бойынша байк;алатын к;абаттар немесе «тект1к
цабаттар» ретшде шартты турде к;абыл-данатын тузш1мдер байцалады. А гумус цабаты жэне В етпел1 к;абатыныц туз1лу1 жэне дамуына непзделген СА. Захаров бойыншатопырацтчрвплтн кезецге белуге сэйкес б1здщ зерттеп отырган топы-рацтарымыз дамудьщ 6ipiHini кезецшде болып отыр. Аймацтьщ топырацтардыц бастапк;ы белплер!мен цалыцдыгы аз цабаттарга нацты белшген топырацтыц юшкене кескшдер1 тузгледь Кесюн бойынша шацды-ылайлы фракциялар-дьщ цозгалысы жэне жуылган иллюви-алды «В» цабатын тузе отырып, олардыц тыгыздалган теменп цабаттарда жина-
луы байцалады, муныц e3i топырац тузшу удерюнщ бастагщы белплершщ пайда болуын быд1редь Аймак;тьщтопы-рацтар ушш тэн лессиваж yflepici бола-ды.
Шубалшацныц цазган шдершщжэне олардьщ капролиттершщ KenTiriHe к;ара-мастан, топырак; кескшш сипаттаган кезде 6ipfle-6ip шубалшацныц кездеспе-ген1н ерекше атап ету керек. Мезофауна екглдершен цумырск;алар кездесед!. Мырыш зауытыньщ шыгарылымдары-мен топырацтыц ластануы шубалшацныц болмауыныц себеп болган деп санаймыз.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Левченко ГА. Особенности формирования промышленных узлов Восточно-Казахстанской области // Усть-Каменогорск. ВКГУ № 1.1999. С.336-340.
2. Оценка загрязнения территории Восточно-Казахстанской области промышленными предприятиями и транспортом. Информационный отчет по итогам полевых работ отдела охраны окружающей среды НИИ гигиены и профзаболеваний // Усть-Каменогорск. 1991. С.81-85.
3. Накаряков А.В., Трофимов С.С. О молодых почвах, формирующихся на отвалах отработанных россыпей в подзоне южной тайги Среднего Урала // Почвообразование в техногенных ландшафтах. Новосибирск. Наука. Сиб. Отд. 1979. С. 57-106.
4. Попов В.В, Стучевский Н.И, Демин Ю.И., Полиметаллические месторождения Рудного Алтая. М.: ИГЕМ РАН. 1995.414 с.
5. Соколов А.А. Общие особенности почвообразования и почв Восточного Казахстана. Алма-Ата. Наука Каз ССР, 1977.232с.
РЕЗЮМЕ
На ранее рекультивированных отвалах Тишинского месторождения насыпные почвогрунты под влиянием факторов почвообразования (климат, растительность, почвенная биота) трансформируются. В почвогрунтах формируются почвенные минипрофили с дифференцированными карликовыми горизонтами с первичными некоторыми характерными признаками зональных почв. Наблюдаются передвижения пылевато - илистых фракций по профилю и скоплению их в нижнем горизонте, создавая уплотненный, вмывной иллювиальный горизонт «В», что говорит о начальных признаках процессов почвообразования. Происходит процесс лессевирования характерноа для зональных почв.
RESUME
In earlier reclaimed dumps Tishinsky field bulk soils under the influence of soil-forming factors (climate, vegetation, soil biota) are transformed.In soils formed soil miniprofili differentiated dwarf horizons with primary, some characteristics of zonal soils.Observed the movement of silt-clay fractions of the profile and accumulation of them in the lower horizon, creating a compact, illuvial horizon "B", indicating that the initial symptoms of soil-forming processes. A process for lessevation typical zonal soils.
