Агроландшафттардагы топыра^тардьщ деградацияга ¥шырау кау1пт1л1г1н багалау III. 1ле Алатауыньщ етег1нде жайгасндн с¥ргылт топырацтарды (серозем) кдмтыган агроландшафттардьщ деградацияга ¥шырау сипаттамалары Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

ЭРОЗИЯ почв

УДК 631.459

АГРОЛАНДШАФТТАРДАГЫ ТОПЫРАЦТАРДЬЩ ДЕГРАДАЦИЯГА ¥ШЫРАУ

КАУ1ПТ1Л1Г1Н БАГАЛАУ III. 1ЛЕ АЛАТАУЫНЬЩ ЕТЕГ1НДЕ ЖАЙГАСКДН С¥РГЫЛТ ТОПЫРАЦТАРДЫ (СЕРОЗЕМ) КДМТЫГАН АГРОЛАНДШАФТТАРДЬЩ ДЕГРАДАЦИЯГА ¥ШЫРАУ

СИПАТТАМАЛАРЫ

Д.К;. Шоцпарова, МД. Цудайбергенов

Эл-Фараби атындагы Цазац ¥лттьщ Университету К,азацстан, Алматы, эл-Фараби дацгылы, 71, e-mail: dana_shokparova@maiI.ru

Мацалада 1ле Алатауыньщ етегшдеп сургылт топырацтарды камтыган агроландшафттар-дьщ деградацияга ушырау сипаттамалары нак;тылы анализдж мэл1меттерге суйенш берыген. Булардыц аук;ымында 1:100 ООО масштабтагы жер бедерлершщ ещспктж картасы, сургылт топырацтардан туратын ландшаттардыц Алматы облысындагы Жамбыл ауданыныц шецбе-ршдеп бшктж белдеулершщ арасындагы жайгасулары, топырацтардыц (тыц жэне игерыген) тектж-морфологияльщ сипаттамасы, олардагы жалпы гумустьщ мелшерлер1 мен механика-лык; к;урамдарыньщ жэне карбонаттьщтарыныц салыстырмалы 93repicTepi баяндалган. Нэти-жесшде к;урастырылган ландшафттьщ картаньщ непзшде ещстжтж картасын жасап, ондагы эртурл1 мэндеп градустьщ мэл1меттерд1 топтастырып, су эрозиясына ушырау дэрежелер1 аньщталды. Зерттелген ландшафттардагы сургылт топырацтардыц жайгасцан белдемдж орындары 1ле Алатауыньщ бшктж белдемдерше тэн жайгасцандагы аньщталды. Зерттелетш кесюндж шуцк;ырлар 8°-тьщ беткейде жэне оньщ етегшдеп суайрьщтьщ жазьщтьщтагы тьщ жэне игерыген улесюлерде орналастырып, олардьщ тектж-морфологияларыныц айырмашы-льщтары нацтылы аньщталып, эрцайсысыныц к;абыргаларынан apöip 10 см-лж кабаттары-нан анальщ тау жыныстарына дешн топырак; ynrinepi алынды. Осы улплерден жалпы гумустьщ, карбонаттьщ жэне механикальщ к;урамдарыныц мелшерлер1 аньщталып, тьщ жерлж нуск;аларымен салыстырганда игерыген алцаптардыц деградациям молынан ушырагандары дэлелдендь

К1Р1СПЕ - Алматы облысындагы Жамбыл

Булмацаланы,осыбасылымдыцжур- ауданыныц келемшде жайгасцан налдьщ еткен сандарында [1,2] б1здщ сургылт топырак;тарды к;амтыган агро-жариялаган сериялык; гылыми мэл1мет- ландшафттардыц жер бедерлершщ тердщ жалгасы ретшде усынып отыр- 1:100 ООО масштабтагы ещспктж карта-мыз. Оларда 1ле Алатауыньщ етегшде сын жасап, олардагы су эрозиясына жаигасцан ашьщ жэне куцпрт к;арак;о- эртурл1 дэрежелерде i^ayinTi келемдеп цыр топырак;тарды к;амтыган агролан- жерлерд1аньщтау;

дшафттардагы бетю су агындарыныц . зерттеу нысаныныц аумагында-

эрозияльщ эрекеттерш багалау нзтиже- Fbi жайгаск;ан сургылт топырак;тардыц лер1 баяндалган болатын. Осы мэл1мет- бижтж белдеулер жуйесшдеп жайгасу терд1эр1к;арайдамытумак;сатынкездеп, орыныньщ зацдылыцпен орналасула-Алматы облысындагы Жамбыл ауданы- рын нащтылау;

ныц келемшде жайгасцан сургылт топы- - осы зерттеу аумагындагы кэд!мп

рацтар непз болатын агроландшафттар- сургылт топырацтарга (обыкновенный дьщ деградацияга ушырау белплерше серозем) тэн улескще (Таргап ауылы) суйенш, багасын беру жумыстары кесюндж шуццырлар цазып, тыц жер-журпзыдь лер1 мен игерыген алцаптардагы нуск;а-

Бул мак;сатк;а жету ушш келеа мэсе- ларына тектж-морфологиялык; сипатта-лелер nieiuüiin, нэтижелерш тужырым- маберу;

дык; к;орытынды ретшде усынып отыр- - осы нусцалардыц езара к;урам-

мыз:

дык; жэне цасиетпк айырмашыльщта-рын ажыратып, деградацияга ушырау сипаттамасын беру ушш эрб1р 10 см ара-лыгында (анальщ тау жыныстарына дешн) топырак; улплерш алып, олардьщ цурамдарындагы гумустыц жалпы мелшерлерш, карбонаттылыгын жэне механикалык; курамдарын аньщтау.

ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1 ¥сынып отырган жумыстыц мацсаты мен шепплетш мэселелерше сэйкес келетш зерттеу нысаны Алматы облы-сындагы Жамбыл атындагы эюмпнлж ауданыныц peTi келетшше кез жетшздж. Ce6e6i, 1ле Алатауыньщ етегшде орна-ласк;ан осы облысца царасты аудандар-дыц (К^арасай, Талгар, 1ле, Ецбекшщазак;] шшдеп ец кеп келемд! сургылт топы-рацтар осы ауданда жайгасып, 797,2 мыц га жерд1 алып жатыр. Ауданньщ жалпы келем119,3 мьщ км2, орталыгы ¥зынагаш ауылы. Ауылшаруашылыгына жарамды жершщ аумагы 1,8 млн га, оныц шшде жыртылганы 149,1 мыц га, суарылатыны - 21,2 мьщ га, кеп жылдык; ericTiKTepi -0,97 мьщ га, тыцайган жерлер! 90,5 мьщ га, шабындыгы - 12,9 мьщ га, жайылы-мы - 1,54 мьщ га, ал бау-бащналары 0,6 мьщ га болып келедь Жерлерд1 пайдала-нудьщ жогарыда керсетшген турлер1 деш сургылт топырацтардан туратын агроландшафттарга тэн екещцгш айта кеткен жен деп 6ineMi3.

Бул аудан Алматы облысыньщ баты-сындагы К^ыргызстанмен uieKTecin жат-к;ан Жамбыл облысыньщ Кордай ауданы-мен жалгасып жатыр. Ауданныц оцтусттн 1ле Алатауыньщ батыс, оцтустж батысын Шу-1ле тауларыньщ шыгыс с i л е м д е р i алып жатыр. Солтуспкке карай ауданньщ жер! жазьщ-тывда уласып, Бозой ycTipTi мен Караой ацгары, ал одан эрщарай Ацырацай, Жусандалажазьщтарымен жалгасып, Тау-кумныц Сарытаукум кум-даласы жэне Корганцум кумды алк;аптарымен шекте-лед1

Климаты континенттж, оцтуспгшде к;ысы б1ршама жумсак; жэне кыск;а. Цац-тар айыныц жылдьщ орташа температу-расы оцтуспгшде -8°С, солтусттнде -12°С, пплдеде оцтуспгшде 20°С, солтустМнде 25°С. Tay етегшде жауын-шашыннын, жылдык; орташа мелшер! 500 мм, солтуспгшде 200-300 мм шама-сында. Таулардан KypTi езеншщ алабына юретш 6ipHeuie езен бастау алады (Кар-галы, ¥зынагаш, Царак;астек, Цастек, Жаманты, Балажан, Ацтерек, Ыргайты, ¥зын Царгалы, Шолак; Царгалы, Ацсецпр, Карасу, Жиренайгыр, Самсы, Таргап, Копа). Булардьщ Kefiöipi жазда тарты-лып цалады. бзендершщ eriH сугару, шабындьщты суландыру жэне электр куатын енд1ру ушш мацызы зор.

Ауданньщ жер öeflepi 6ip-6ipiHeH айырмашыльщтары бар геоморфология-льщ б1рлжтер - таулы, тауалды жэне жазьщтык; болып келедь 1ле Алатауы TeMeHri батыстагы шетш цамтиды. Осы-ньщ нэтижесшде орталык; белжпен салыстырганда батыс белжтеп тау жота-лары элдецайда кургац климаттьщ зона-да жатыр. Мунда кыс айларында темпе-ратуральщ инверсиялар болып турады. Жаз айларында кекорай шалгын куцпрт туст1 таулы-орманды зоналармен аралас кездеседь Ал Кастек езеншщ жагалауын-да ксероморфты шабындык; жайылым-дар бар. Таудьщ ец биж HyKTeci - 3266,9 метргежетедь

Сонымен, сургылт топырацтардагы салыстырмалы деградациялык; процес-тердь зерттеу мацсатында, Алматы-Бшкек тас жолыньщ 100 км-де орналас-к;ан Таргап ауылыньщ оцтустж батысы-нан ба^ылау улесшлерш тиянактадьщ. Олардыц координаттарын GPS кабылда-гыш хуралы арк;ылы аньщтадьщ. Ол кер-сетюштерд1 темендег1 сипатталатын 9p6ip кесюндж шуцк;ырларга сэйкес-TeHflipin келт1рем1з. Бул кескшдж

шуццырларды орналастыру келес1 нусцаларда icKe асырылады:

1. Кэд1мп сургылт топырацтагы ещспп 8°-к;а тец оцтустж беткейде жай-гаск;ан тыц жер мен оньщ жанында орна-ласк;ан салыстырмалы аналог ретшде тацдалган кеп жылдар бойы eriH еплетш айдалмалы жер.

2. Осы беткейдщ етепнде жайгас-цан суайрьщтык; жазьщтьщта жайгаск;ан (кэд1мг1 сургылт) топырацтагы тьщ жер-iMeH, оньщ аналогтьщ нусцасы eriH егшетш айдалмалы жер.

Сонымен, анальщ тау жыныстьщ ^абат^а дешн цазылган 4 кескшдж шуцк;ырлардыц эрцайсысыныц тектж-морфологиялык; сипаттамаларын 6epin, ap6ip 10 см-лж аральщтарынан топырак; улплерш алып, олардьщ курамдарында-гы жалпы гумустыц мелшерлерш Тюриннщ эдюмен, карбонаттыгын С02 газыньщ шыгымдылыгымен, механика-льщ цурамдары Качинскийдщ эдгамен аньщталды.

Бул KecKiHfliK шуццырлар 1ле Алатауыньщ «Жет1жол» деп аталатын жотасыньщ беткешндеп Цозыбасы тауы-ньщ Басбатыр асуыньщ шыгысы мен «KypKipeyiK» сайыньщ солтуспгшдежай-гаск;ан.

8°-тык беткейде казылган (18.09.11ж.) кескшдж шуццырды GPS-тщ керсету1 бойынша (алынган мэл1мет-тердщ дэлд!Н ±6 метрге тец), 75°49'308"ш.б. мен 43°19'515"с.е. 756 м-ri абсолюттж бижтжте орналастырдьщ. Табиги eciMfliKTepi цоцырбас шеппен жусан жэне эфемерлерден турып, 6ipeH-саран бетегелердщ кедел1 жиынтьщта-ры араласцан. Булардыц жер бетш жабу (жамылгысы) дэрежеа - 50-60 % болып, кешшлтнщ бшкпп 5-10 см, ал Kefi6ipi 40 см-ге дешн жетедь Бул ес1мджтерд1 нацтылап айтсак^ жусан, изен, к;ияк;шеп, бетеге жэне ебелектен туратын кешенд1 жамылгы. Булардыц шшдепп доминант-

ты (басым) турлерше жусан мен к;оцыр-бас me6i жатады. Осы аталган еамджтердщ кузде шскен тукымдары-ныц жер бетшде шашылып жатцанда-рын байцадьщ.

Тыц жерде цазылган осы кескшдж шуццырдыц тектж-морфологияльщ сипаттамасы 0.0. Оспанов атындагы топырак;тану жэне агрохимия институ-тыныц агагылыми к;ызметкер1 P.M. Насы-ровтыц басцаруымен орындалды.

0-16 см - сургылт туст1, аздап ылгал-данган, сэл ныгыздалган, кесектеу-унтак;ты-шацдак;ты механикальщ курам-да. вамдж тамырлары молынан кезде-сет1н, орташа саздацты топырак;.

6-16 см - сургылт туст1, к;ургак^ тыгыз, кесектеу. бамдж тамырлары молынан кездесетш орташа саздацты механикальщ курамдагы топырак;.

16-32 см - сургылттау-куба туст1, кургак^ ныгыздалган, сынгыш кесект1, ес1мджтердщ усак; тамырлары кезде-сетш, орташа саздацты топырак;.

32-52 см - куба тусп, дымцылдау, ныгыздалган, сынгыш кесектеу, шацдак;-ты. Оамдж тамырлары 6ipeH-capaH кездесетш, орташа саздацты топырак;.

52-70 см - ацтацдацты куба туст1, цургак;, ныгыздалган, карбонатты, кесектеу, орташа лесс Tapi3fli саздацты, ал 60 см терецджке дешн саздацты меха-никал ьщ цурамда болады.

Кескшдж шуцк;ырдыц жогарыдагы тектж-морфологияльщ сипаттамасына суйенш, муны солтустжтж кэд1мп сургылт топыравдажатцызуга болады.

Осы кескшдж шуццырдыц тусында-гы кеп жылдар бойы ericTiKKe пайдала-нып, ал биыл eHiMiH жинап алган уле-скще, топырацтыц топырацтыц тектж-морфологияльщ сипаттамасын 6epin, ap6ip 10 см кабаттан улплер алу ушш шуццыр (разрез) цазылды. Бул GPS-тщ KepceTKimi бойынша (алынган мэл1мет-терд1ц дэлд!г1 ±6 метрге тец),

75°49'321"ш.б. мен 43°19'496"с.е. абсо-люттж бшкпп -755 м-ге тец, ещстш 8°-та орналасцан. Тектж-морологияльщ сипаттамасы келесщей.

О - 10 см - соцамен жыртцан к;абат. Туи сургылт, аздап ылгалданган, сэл ныгыздалган. Жинап алган ешмнщ сирек тамырлары бар. Сынгыш-кесекть шацдак;ты, жещл саздацты топырак;.

10 - 25 см - бул да айдалган к;абатк;а жатады. Кубалау келген сургылт туст1, цургац, ныгыздалган, кесектеу келген шацдацты. 9с1мдж тамырлары сирек кез-десетш, орташа саздацты топырак;.

25 - 40 см - сокамен жыртылган Кабаттыц астыцгы табаны. Сургылттау келген цуба тусп. Кургак^ тыгыз, кесектеу. Оамдж тамырлары сиректеу кезде-седь орташа саздацты.

40 - 55 см - к;уба туст1, к;ургак^ ныгыз-далган, шацдак;ты-сынгыш кесекп, шац-дак;ты. 0с1мдж тамырлары б1рен-саран кездеседь

55 - 90 см - карбонатты, иллюви-альд1, сургылт туст1 цабат. Сэл ылгалды, элаз ныгыздалган, шацдацты-кесектеу, жещлденген орташа саздак;.

Жогарыдагы сипаттамалардьщ непзшде бул топырак;ты, тьщ жердщ айдалган епстж нусцасына жатцызуга кумэн болмайтынына кез жетюзуге бола-ды. Сондьщтан бул топырацтарда лесс тэр1зд1 саздацта дамыган солтустжтж кэд1мп сургылт топыракда жатцызуга болады. Муны дэлелдей тусетш тагы белгш б!р шарт, алкапта коцырбастыц есш, топырак;тыц ец бетю к;абатында онша цалыц емес шымньщ (дерн) тузьлуь Зерттеп отырган 1ле Алатауыныц солтустж беткешне ете тэн геоморфоло-гияльщ цурылым - онын, тшмделген ойлы-цырлы жондардан туратындыгы. Осы жагдай, бул нысандарды игеру нэти-жесшде, ландшафттардьщ деградация-лык; процесстерге ушырауларыныц ец непзп факторын туындатады. Сондьщ-

тан, жогарыда сипатталган кесюндж шуцк;ырлардыц салыстырмалы аналоги ретшде, соларды цазган беткейдщ ещстенш барып, шектелген суайрьщтьщ жазьщтыгындагы жэне игершген уле-сюде кесюндж шуццырлар к;азып, физи-калык;-химиялык; анализдерге топырак; улплерш мшдеп туындады. Сондьщтан, бул жерде де ею кесюндж шуццыр к;азы-лып, тектж-морфологиялык; сипаттары жасалды.

Суайрьщтагы тыц жерде к;азылган кесюндж шуцк;ырдыц орны вРБ цуралы-ныц керсету1 бойынша алынган мэл1мет-тердщ дэлдШп ±6-ге тец болды. Абсолюттж бшкпп - 753 м. 75°49'447 шыгыс бойлыгы мен 43°19'538 солтустж ендж аралыгында жайгасцан.

0-6 см -сургылт туст^ аздап ылгал-данган, сэл ныгыздалган, кесектеу-унтак;ты-шацтак;ты. 0с1мдж тамырлары молынан кездеседь орташа саздакты топырац.

6 - 17 см -к;убалау сургылт тусп. Кургац, ныгыздалган, кесектеу-шацдацты. Оамдж тамырлары молынан кездесетш, орташа саздацты.

17 - 32 см - сургылттау-куба тусп. Дымк;ыл, ныгыздалган, сынгыш-кесекть Оамдж тамырлары азая бастаган, орташа саздак;ты.

32 - 55 см - куба туст!, цургак, аздап ылгалданган, кесекть Карбонатты цосындылар кездесетш орташа саздац-ты.

55 - 70 см - ащыл куба тусп кабат. Курга^, ныгыздалган, карбонатты, кесекп, орташа саздацты.

Жогарыдагы сипаттамага суйенш, бул кесюндж шуцкырды орташа саздак-ты кэд1мп солтуст1кт1к сургылт топы-рак;к;ажатк;ызуга болады.

Осы тыц жерде казылган кесюнд1к шуцк;ырдыц аналогы ретшде катарласа жайгас^ан, кеп жылдары епстжке пай-даланатын ал^абында топыра^

улплерш алдык;. GPS цуралыныц керс-eTyi бойынша (алынган мэл1меттердщ дэлдипп ±6-ге тец] муньщ абсолюттж ÔHiKTiri - 753 м. 75°49'427 шыгыс бойлы-гы мен 43°19'543 солтустж ендшнде орналасцан. Кесюндж шундырды цазган жер жазьщ жэне Teric болып, суайрык;-тыц табанында жайгасцан. Тектж-морфологиялыцсипаттамасыкелесщей: 0-10 см -сургылт TycTi, сэл ньныз-далгандьщтан уысталып алынган топы-рак; ynrici борпылдак; куйде болады. Ылгалды, сынгыш кесекть eciMfliK тамырлары бар, орташа саздак;ты топы-рак;.

10 - 25 см -кубалау сургылт TycTi. Kyprarç, ныгыз, KeceKTi, шацдак;. 0с1мдж тамырлары аздап кездесед1, орташа саз-дак;ты.

25 - 40 см - кубалау-сургылт TycTi. Дымцылдау, ныгыз, KeceKTi. Оамдж тамырлары аздап кездесед1, орташа саз-дак;ты.

40 - 60 см - куба тусп. Кургак, ныгыз-далган сынгыш-кесект1-шацдак;ты. ¥сак; eciMfliK тамырлары сиреккездеседь Орташа сазд акты.

60 - 90 см - Tyci куба, ал цалган сипат-тьщ бeлгiлepi осыган дешнп цабатпен б1рдей.

Сурет 1 -

Алматы облысындагы Жамбыл ауданыньщ ландшафттык; картасы

■.Wh!

I'tlwf

UlLí ■

ЫЧч II

ii.l ..»■(■ I

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ Зерттеу нысаныдагы сургылт топы-рацтарды цамтыган 1:100 ООО масштаб-тагы ландшафттык; карта цурастырыл-ды. Муны кке асыру ушш ауданньщ гео-морфологиялыц, топырацтыц, геобота-никальщ жэне жер бетшщ суларыньщ карталары жасалып, олар езара бет-теспршп, ГАЖ технологиясыныц уста-нымдарына сэйкес тэсшдер к;олданыл-ды. Нэтижесшде, к;урастырылган ландшафттык; картада сургылт топырак;тьщ келеа типшелер1 цамтылган: тау алды куцпрт (темный) тусп сургылт, кэд1мп

сургылт, солтустж сургылт жэне ашык; туст1 сургылт топырак;тар (1-сурет).

Булар 1ле Алатауыныц тжелей етег-шен басталып, солтустжке царай куцпрт тустер1 ацшылданып, Ацырак;ай алк;ап-тарында ашьж тусп сургылт (светлый серозем) топыракда ауысады. Ал 6\зрщ зерттеу нысанына жататын Таргап ауы-лыньщ аумагындагы ландшафттардьщ геоморфологияльщ цурылымыньщ курделШгч К^озыбасы жотасыныц сшем-¿мен аньщталады. Б1рак^ бул ландшафттардьщ барлыгы солтустжтж сургылт топырацтарды к;амтыган.

Сурет 2 - Алматы облысындагы Жамбыл ауданыньщ беткей ещспгшщ картасы

Жамбыл ауданындагы сургылттопы-рак;тард жайгаск;ан аумацтыц жер бедер-лер1 к;ырк;алар мен суайрьщтыц жазьщ-тардан турады (2-сурет). Олар 2°-тьщ ещстжтерден басталып, 45°-ка дешн жетедь Сондьщтан бул ландшафттардьщ су эрозиясына душар болуы басым жаг-дайда деп тужырымдауга болады.

Жогарыда зерттелген топырацтыц жалпы атауын «солтустжтж кэд1мп

сургылт топырак;» дедж. Осы типтж топырак;тар аумагында, тацдап алынган улескшщ деградацияга ушырауын сипаттау уипн 4 цима шуцк;ырларын цазып, тектж-морфологияльщ ерекше-лжтерш аньщтаумен цатар, эрб1р 10 сан-тиметрлж терецджтер аралыцтарынан топырацулплерш алып, одан б1ршпп рет-те гумустыц мелшерш аныцтадьщ (3-сурет).

Сурет 3 - Солтустж сургылт топырак;

суреттеп мэл1меттерге жугшсек, б!рден байк;алатыны, гумустыц жалпы мелшер1 к;ималык; шуццырлардыц бетю цабатта-рынан бастап терецше к;арай азаюы. Бул зацдылык; -айдалмаган тыц жерлердеп нуск;алардыц барлыгында гумус мелше-рлер1, айдалып, егшиплжке кеп жылдар бойы пайдаланган нускдларга Караганда артьщ (мол) болатындыгы. Бул кубылыс, егшпплж технологиясына сэйкес, жылы-на ею рет (кектемп, куздеп) соцамен жырту жэне еплген дак;ылдардыц тамырларыныц эсерлершен гумустык; заттардыц тотыгу процестерше тап болып, минералдану урдгсше ушырауы-на байланысты екендтн ерекше керсетш, айцындаган жен деп б1лем1з.

Сол сияцты, гумустыц мелшер1 бойынша, беткейдеп улесюлермен салыстырганда, суайрьщтагы жайгаск;ан жазык; жердеп нуск;алардыц езара айыр-

курамындагы гумустыц мелшерш %

мышыльщтары аньщ байк;алады. Бул айырмашылыц, зерттелген органика-льщ заттардыц беткейдеп нусцаларга Караганда, сол беткейдщ етегшде жай-дак; жерлердеплерде мол болуында. Муныц непзп себеб1 улеск1лердщ эртурл1 дэрежедеп су эрозиясына ушы-рау децгейлерше байланысты екенш кумэнйз айтуга болады. Екшип себеип, беткейден темен карай жуылган гумустыц суда еритш белжтер! мен эрозияны тудыратын судыц агынына жуыла 1ле-сетш шац мен лай фракцияларындагы органикальщ заттардыц аккумуляция-лык; шогырлануларымен тусшд1руге болады.

Гумустыц заттардыц жогарыда баян-далган езгер1стж зацдыльщтарыныц непзшде жасалынатын к;орытындылар: беткейде жайгаск;ан солтуст1кт!к сургылт топырацтыц барльщ нускдла-

рында деградациялык; удктер журед1; бул цубылыс эаресе айдалып, епн еплетш жерлерде к;арк;ынды байкдлады; булармен салыстырганда суайрьщтьщ жазьщтьщтагы улесюлердщ тьщ жерлж нуск;асында органиканыц аккумуляцисы журш, айдалган жерде салыстырмалы деградация аз болады.

Топырацтыц цунарлылыгыныц непзп белплершщ оныц гранулометрияльщ к;урамы болгандьщтан, зерт-телетш нысанныц деградациялык, жаг-дайын аньщтау ушш, топыра^тыц осы цурамды белМн аньщтадык; (2-кесте).

Кесте 2 - Солтустжтж сургылт топырацтыц гранулометрияльщ (механикальщ) к;ура-мы (Таргап ауылдьщмекеш)

Казба Кималарындагы нус^алар Казба шуцкырыныц терецщп Судыц мелшер1 % Суррылт топырацтардагы фракцияныц мелшершщ % керсеткпш

Фракциялардыц м влшерлер1, мм

1,0-0,25 да 0,25-0,05 0,05-0,01 Щ 0,01-0,005 0,005-0,001 0,001 фракциялар <0,01

Ещспктеп айдалмаган тьщ жер 0-10 1,66 0,671 16,759 50,030 9,762 11,439 11,339 32,540

10-20 1,74 0,773 19,439 46,407 10,991 10,584 11,806 33,381

20-30 1,72 0,570 17,623 50,061 9,768 10,175 11,803 31,746

30-40 1,62 0,488 20,227 45,945 10,978 11,384 10,978 33,340

40-50 1,68 0,366 16,640 45,566 13,428 11,798 12,205 37,428

Ецклчктеп айдалганжер 0-10 1,52 0,873 20,329 45,897 9,749 12,997 10,155 32,901

10-20 1,44 0,609 20,657 45,861 11,363 10,147 11,363 32,873

20-30 1,60 0,630 20,102 44,715 12,195 9,756 12,602 34,553

30-40 1,50 0,629 20,995 44,294 10,528 10,559 12,995 34,082

40-50 1,56 0,305 15,583 45,510 11,378 13,815 13,409 38,602

Суайрыцтагы айдалмаган жазык; жер 0-10 1,52 0,528 18,643 45,898 7,311 15,434 12,186 34,931

10-20 1,60 0,427 19,085 45,529 11,382 10,975 12,602 34,959

20-30 1,64 0,447 13,745 48,394 10,167 13,827 13,420 37,414

30-40 1,62 0,264 15,979 46,138 10,377 14,231 13,011 37,619

40-50 1,62 0,366 19,130 43,911 11,384 12,605 12,604 36,593

Суайрьщтагы айдалган жазьщ жер 0-10 1,90 1,244 17,206 46,483 12,640 11,417 11,010 35,067

10-20 1,56 0,996 20,175 45,916 10,565 10,564 11,784 32,913

20-30 1,58 0,630 18,086 47,551 8,535 15,038 10,160 33,733

30-40 1,52 0,731 23,314 42,242 8,936 12,998 11,779 33,713

40-50 1,62 0,549 22,606 41,472 9,351 14,231 11,791 35,373

Кестеден кершгендей, муныц к;ура-мынан к;умды, шацды, лайды жэне фрак-циялардыц жалпы мелшер1 аньщталды. Бул мэл1меттерге жугшсек, зерттелген топыра^тыц барльщ нусцалары орташа механикальщ цурамдагы саздацты, солтустжтж сургылт топыравда жатк;ы-зуга болады. Фракциялардыц мелшерше к;арай басымы шац (0,05-0,01 мм), одан кейш цум (0,05-0,01 мм) жэне лайлы фракция орын алады.

Айдалмаган тыц жерлж нусцалар мен епстжке пайдалантын улесюлерд1 езара салыстыра зерттесек, агротехни-кальщ эрекеттердщ эсершен шац мен лай фракцияларыныц мелшер1 азайып, к;умныц улесшщ артцанын байцаймыз. Осы цубылыс беткейде жайгасцан нусца-ларда айцын кершш, суайрьщтык; жазьщтьщтагы топырацтарда бэсец журепш аньщталды.

Сонымен, зерттелген сургылт топы-рацтыц гранулометрияльщ К¥Рамына кер1 эсер ететш факторлар - жер бедер-лершщ ещстжтж беткейлер1 мен жерд! унем!жыртып, епстжке пайдаланужата-ды.

К|азак;станныц тау етектершде жай-гасцан сургылт топырацтардыц тагы б1р непзп тектж (генетикальщ) цасиеттер-ше жататыны, оныц царбонаттыгы. Б1здщ бул параметрге кецы аударуы-мыздыц себеб1, су эрозиясына жш ушы-райтын сургылт топырацтардыц карбо-наттарыныц мелшерлершщ езгерулер! деградацияльщ процестщ б1р белпа болып табылады. Сондьщтан, зерттелген топырак;тыц барльщ нусцаларыныц эрб1р 10 см-лж аральщтарынан 50 см тер-ецджке дейш улгглершен алынып, кар-бонаттыц мелшер1 аньщталды (4-сурет).

Сурет 4 - Солтустжтж сургылт топырак; курамындагы карбонаттьщ (С02) мелшер1,

Келтчршген суреттеп зацдыльщк;а кез жупртсек, карбонаттьщ мелшер1 бар-льщ нусцаныц бетю цабатынан тер-ецщгше царай артады. Бул кубылыс сургыль топырацтыц табиги жолмен кар-бонаттылыгы мен анальщтаужынысын-да пайда болып, дамуы мен к;алыптасу процестершдеп юпп биологияльщ айна-лымньщ аук;ымында, жогаргы цабатта-рына багытталган миграцияльщ ауысу-дьщ нэтижесшде журедь Б1ра^, бул заттыц мол мелшер1 теменп цабаттарда сацталып, жогарылаган сайын азаятын-дыгы келтрьлген суретте айк;ын байк;а-лады. Сол сияцты беткейде цазылган кескшдж шуццырлардыц цимасынан алынган топырак; улгглершде карбонат-тардьщ мол болып, айдалган нусцалары мен суайрьщтьщ жазьщтьщтарда азаюы байцалады.

КОРЫТЫНДЫ 1. Алматы облысындагы Жамбыл ауданыньщ ландшафттары цамтыган сургылт топырацтардыц жайгасулары бижтж белдемдерге тэуелд1 болып, тау етегшдеп куцпрт туст1 сургылт топырак типшесшен басталып, солтустжке карай баск;а типшелермен жалгасып, ашьщ туст1 сургылт топырак;пен аяк;талады.

2. Осы ауданньщ геоморфология-льщ цурылымыныц ете курдел! болуына байланысты беткей ещстжтершщ кар-тасы жасалды. Мунда 2°-тьщ ещстжтен бастап, 45°-тьщ беткейлер кездесед1 де, су эрозиясыньщ журуше эртурл1 дэре-жедежол бередь

3. Сургылт топырацтарды к;амты-ган ландшафттардагы гумустыц мелшершщ азайып, деградацияга ушы-рауыньщ непзп себеб1жер бедершщ бет-кейшде жайгасцан барльщ нусцалардыц (тыц жэне айдалган) су эрозиясыньщ эсершен потенциалдьщ кунарлыльщта-рынын, кемуь Бул кубылыс эаресе айда-лып, егш еплетш жерлерде к;арк;ынды журетш1 байцалды. Булармен салыстыр-ганда суайрьщтьщ жазьщтьщтагы тьщ жерлж нуск;аларда органикальщ заттар-дьщ аккумуляциясы журш, айдалган жерлерде аздаган деградация агротехника-ныц эсершен болады.

4. Жогарыда керсетыген деграда-цияга ушырату факторлары зерттелген ландшафттардагы топырацтардыц гра-нулометрияльщ (механикальщ цурамы-на) да ортак; эсерш типзетш1 аньщталды. Нацтылап айтсак, жер бедершщ ещстж беткейлер1 мен жерд1 унем1 жыртып,

ericTiKKe пайдалану ypflicrepi, олардьщ i3efli. Бул эсерлер сургылт топырацтьщ Кунарлыльщтарына Kepi эсерлерш тиг- карбонаттылыгына да осы зацдыльщ-

пен ьщпалын типзедь

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI

1. Шок;парова ДД., Кэшмжанов Е.Х. Агроландшафттардагы топырактардыц дег-радацияга ушырау цауштшшн багалау. 1.1ле алатауыньщ етепнде жайгаск;ан ашьщ царацоцыр топырацтарды цамтыган агроландшафттардагы 6eTKi су агындарыныц эрозияльщ эрекеттерш багалау // Почвоведение и агрохимия. №1.2012.80-92 б.

2. Шоцпарова Д.Ц., Кэюмжанов Е.Х. Агроландшафттардагы топырацтардыц дег-радацияга ушырау KayinTUiriH багалау. II. 1ле Алатауыньщ етепнде жайгасцан куцг1рт ^аракоцыр топыра^тарды цамтыган агроландшафттардагы 6eTKi су агындарыныц эрозияльщ эрекеттер1н багалау // Почвоведение и агрохимия. №2.2012.50-58 б.

РЕЗЮМЕ

В статье использованы точные аналитические данные агроландшафтов расположенные на сероземных почвах. По этим данным были составлена карта уклона местности и карта ландшафтов расположенных на сероземных почвах в предгорий Заилийского Алатау. Проведено генетико-морфологическое описание почв, определены общее содержание состав гумуса, механический состав и сравнительные изменения карбонатов. Была составлена карта уклона местности и даны степени эродированности. Почвенные разрезы были отобраны из участков на склонах 8° и из водораздельных равнин, были уточнены и определены генетико-морфологические изменения, взяты почвенные образцы до материальной породы. Из этих образцов были определены содержание общего гумуса, карбонатность и механический состав. Также было определено, что эрозия почв более интенсивно происходит в пашне по сравнению с целиной.

SUMMARY

The article contains the precise analytical data of landscapes located on gray soils. According to these data have been mapped terrain slope of 1:100 000 scale map landscapes located in the gray soils in the foothills of the Trans-Ili Alatau, genetic and morphological description of the soil, the overall composition of humus and texture and relative changes of carbonates. Has been created a map of the terrain and slope and also given the degree of erosion. Soil profiles were collected from areas on the 8° slopes and watershed plains, have been refined and defined genetic and morphological changes, soil samples were taken from 10 cm to the material of the breed. For these samples were calculated overall composition of humus, carbonate and texture. It was also determined that the soil erosion is more intense in comparison with plowing virgin soil.