Агроландшафттардагы топырацтардыц деградацияга ¥шырау кау1пт1л1г1н багалау II. 1ле алатауыньщ етег1нде жайгаскдн куцпрт кдрацоцыр топырацтарды кдмтыган агроландшафттардагы бетк1 су агындарыныц эрозиялык; эрекеттер1н багалау Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

ЭРОЗИЯ почв

УДК 631.459

АГРОЛАНДШАФТТАРДАГЫ ТОПЫРАЦТАРДЫЦ ДЕГРАДАЦИЯГА ¥ШЫРАУ

КАУ1ПТ1Л1Г1Н БАГАЛАУ

II. 1ЛЕ АЛАТАУЫНЬЩ ЕТЕГ1НДЕ ЖАЙГАСКДН КУЦПРТ КДРАЦОЦЫР ТОПЫРАЦТАРДЫ КДМТЫГАН АГРОЛАНДШАФТТАРДАГЫ БЕТК1 СУ АГЫНДАРЫНЫЦ ЭРОЗИЯЛЫК; ЭРЕКЕТТЕР1Н БАГАЛАУ

ДД. Шоцпарова, Е.Х. Кэюмжанов

Эл-Фараби атындагы И^азац ¥лттыц Университету Цазацстан, Алматы, эл-Фараби дацгылы, 71, e-mail: dana_shokparova@maiI.ru

Мацалада 1ле Алатауыньщ етегшде жайгасып, куцпрт к;ара^он,ыр топырацтарды к;амты-ган 1:25 ООО масштабтагы цоныстьщ децгейдеп агроландшафттардьщ картасы к;урастыры-лып, ондагы бедерлердщ ещспктерше арналган картасы к;осымша берыген. Мундагы бет-кейл1к экспозицияларда орналаск;ан ещстжтердщ дэрежелж керсетюштерш градус арк;ылы аныцтап, олардагы бетк1 агын мен су эрозиясыньщ к;ар^ындылык;тары зерттелген. Дацылдар еплген жерлермен салыстырганда, бетю агыннын, аз мелшерлер1 мен топыра^тыц шайылуы-ньщ теменп керсетгаштер1 айдалмаган тьщ жерлерде байцалады. Суармалы жерлердеп агроландшафттардьщ морфологияльщ-аналитикальщ цасиеттершде ерекшелжтер бар екендт аньщталды. 9cipece, гумустьщ мелшер1 топырацтьщ кескшдж бойымен терецдеген сайын б1ртшдеп азаяды. Кем1ртегшщ азотпен ара к;атынасыньщ мэндер1 айтарльщтай жогары кер-сетюшке ие болып, ал гумин цыпщылдары мен фульвоцыпщылдарыньщ ара цатынастыц мелшерлер1 «1» деген мэннен жогарыны керсетедь Бул керсетюш, зерттелш отырган топы-рактардьщ далалык; биоклиматтык; жагдайда дамып, к;алыптаск;андарына айгак; екендтн дэлелдейдь

К1Р1СПЕ

Бул макала, осы журналдыц-басылымньщ 2012 жылгы №1-санында жарияланган «Дифференциацияланган агроландшафттардьщ деградацияга ушырау к;ауштшшн багалау карталарын цурастыру» атты ортак; тацырыптьщ [1] келеа топтмасы ретшде усынып отыр-ган жалгасы болып табылады. Эткенде жарияланган мацалада Алматы облы-сындагы Жамбыл ауданыньщ келемшде жайгасцан ашьщ к;арак;он,ыр топырак;-тарды цамтыган агроландшафттардьщ су эрозиясына ушырау дэрежелершщ децгейлж елшем-керсетюштерш нацты-лы эксперименталдьщ бацылау арцылы алынган нэтижелершщ к;орытындыла-ры бершсе, бул мак;алада, Царасай ауда-нындагы куцпрт к;арак;оцыр топыра^-тардан туратын агроландшафттардагы бетш су агындарынын, эрозияльщ цар-цындыльщтарын жэне морфологияльщ-

аналитикальщ мэл1меттерш баяндай-тын тужырымдар бершген.

Бул топырак;тар ауданньщ оцтусттн кемкерш жатцан таулардьщ тжелей етек-тершде жайгасып, ашьщ к;арак;оцыр топырацтардьщ бижтж белдеудеп жал-гасы болып табылады да, жайылымдьщ жэне егшшыжтеп релдер1 ерекше орын алады. 9cipece, осы аумацтагы ermmi-лжке тэл1м1 жэне суармалы жерлер к;атарласа пайдаланылып, шаруалардьщ Heri3ri табыс кездерше айналгандарын айта кеткен жен. Сондьщтан, аудан келемш ландшафтца бешмделген епнпплж жуйесшщ жобасына копиру ушш журпзыетш территорияльщ тал-дау барысында, бул топырак;тарды зерт-теу нысандарыньщ непзплер катарына жатк;ызуга болады.

Сонымен, бул жумыстьщ мацсаты -1ле алатауыньщ етегшде жайгасып, куцпрт к;арак;оцыр топырак;тарды к;ам-

тыган агроландшафттардагы бетю су агындарыньщ эрозияльщ эрекеттерш багалау жэне морфологияльщ-анали-тикальщ сипаттамасын беру

Бул мак;сатк;а жету уппн келеа мэсе-лелер шеиилд!:

- 1ле Алатауыньщ етепнде орнала-сып, Алматы облысыныц Царасай ауда-нында жайгас^ан кунпрт к;арак;он,ыр топырацтарды цамтыган территория-ларды физикальщ-география тургысы-нан талдап, коныстьщ децгейдеп агро-ландшафттардьщ 1:25 ООО масштабтагы карталарын курастыру;

аныцталган цоныстыц ланд-шафттардьщ солтустжжэне оцтустж экс-позицияларындагы беткейлж кещс-тжтершщ градустьщ керсетюштерше царайжжтеу;

- осы децгейдеп агроландшафт-тардьщ бетю су агындарыныц эрозия-лык; эрекеттершщ курамды белжтерше жататын жацбыр мен к;ар суларыныц экс-позициялык; беткейлердеп ещстжтж керсетюшетерше байланысты туында-ган агын мелшерлерш, олардьщ коэфи-циенттерш, топырацтардыц шайылу молшерлерш жэне су эрозиясыньщ цар-Кындыльщтарын аньщтау;

- жайылымдьщ жерлер мен епстж алк;аптарда еплетш дацылдардыц тур-лерше байланысты туындаган бетю агындардыц эрозиялык; эрекеттершщ елшемдж-керсетюштерш аньщтау;

- куцпр царацоцыр топырацтар-дьщ морфологияльщ-аналитикальщ мэл!меттерше сипаттама беру

ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1

Зерттеу нысандары ретшде 1ле Алатауыньщ етегшде орналасцан Алматы облысындагы Царасай атында-гы эюмнплж ауданында жайгасып, куцпрт к;арак;оцыр топырацтарды к;ам-тыган цоныстьщ децгейдеп агролан-дшафттар тацдалды. Бул топырацтарда-гы бацылау улесюлер1 осы аудандагы

Шамалган селосыныц батысындагы Фабричный поселкесше (Жамбыл ауданы) жетпей, орта шeнiндe тацдалып алынды. Оларды осы топырацтарга ете тэн тел!мдерге орналастырып, солтустж жэне оцтустж экспозицияларында кесюндж шуцк;ырлар цазылып, тектж-морфологияльщ курылымдары сипат-талды. Кесюндж шуццырларды осы экс-позициялардыц 50-тьщ ещсттнде орна-ластырдьщ. Теменде оныц тольщ сипаттамасын баяндауды жен кердж.

Кесюндж шуцк;ырды орналастырган абсолюттж бижтж - 830 м тец. Ай-далмаган тыц жер. бимджтер цурамы ак; селеул1, бетегел1 боздан, жусаннан жэне тау алдына тэн аз мелшердеп ция-щпептерден турады. 10 %-дьщ туз к;ыш-цылыныц эсершен топырацтыц цайна-уы жогаргы цабаттан басталып, анальщ тау жынысына дешн жетедь Бул кубы-лыс топырак; кесюншщ 67 см-шен терец-ге царай дацтана кездесетш карбонат-тардыц мелшерлершщ молдыгынан болады.

А^ 0-8 см - царацоцыр рещц (каштановый оттенок) куцпрт-сур туст1. Кургак^ борпылдак;, уплмел1-кесект1, орташа к;абыршак;танган, орташа саздак;-ты механикалык; курамда. Келес1 к;абат-к;а-ету1, бояуына [тусше] карай аньщбай-Калады.

А2 8-30 см - куцпрттеу-куба тусп. Элаз ныгыздалган, дымцыл, кесектеу-уплмель орташа саздакты механикальщ Курамда.

В^ 30-45 см - к;аракон,ыр рецд1 ^уба туст1 к;абат. Дымк;ыл, ныгыздалган, кесект1, орташа саздак;ты механикалык курамда.

В2 45-63 см - сурлау-куба туст1 к;абат. Ылгалды, жогаргы цабатпен салыстыр-ганда 61ршама ныгыздала тускен, ке-сект1, орташа саздак;ты механикалык; цурамда.

ВС 63-102 см - ашьщ-куба туей к;абат. Дым^ыл, ныгыздалган, карбонаттар жеке дак жэне томпак тушрлер туршде кездеседь Кесектьжацгак; тэр1зд1, ауыр саздацты механикальщ курамда.

С1к 102-140 см - куац-сарылау-куба туей к;абат. Дымк;ыл, карбонаттар ете мол мицелиялды жшшелерден жэне аз мелшерде «шепр кездЬ (белоглазка) тушрипктерден турады. Ныгыздалган, шыбын-ипркейден (насекомдардан) пай-да болып, кешннен карбонаттармен цементтелген капшьщтар кездеседь Механикальщкурамы ауыр саздацты.

С2 140-210 см - сарылау-куба тусп к;абат. Лесс тэр1здь ныгыздалган жук;а кеуект1 саздак;. Шыбын-ппркейден пайда болган, ал кешннен карбонаттармен цементтелген капшьщтар мунда да кез-деседь Механикальщ курамы ауыр саз-дак;ты.

Жогарыда сипатталган тыц жердеп топырацтыц тектж-морфологияльщ курылымы сиякты, осы нысандарда жай-гаскан тэл1м1 жэне суармалы жерлердеп

топырацтарда далальщ эд1спен зерт-телдь Бул мэл1меттер осы мацаланьщ «нэтижелер жэне оларды талцылау» бел1мшде берыдь

Енд1 зерттеу эдктерше келетш бол-сак, шеиилетш мэселелерге сэйкес, алы-натын нэтижелердщ керсетюштер! мен мэндерш езара салыстыруга болатын-дай устанымды пайдаланып, еткен мак;а-лада [1] жарияланган эдктерд1 толыгы-нан к;олдандьщ. Сондьщтан, бул мак;ала-да, олардыц басынан аягына дешн т1збектеп келт1рущжен кермедж.

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ Жогарыда кецшен баяндалган карта Курастыру эдктершщ непзшде, 4 361 га жерд1 алып жаткан куцпрт каракоцыр топыра^тарды цамтыган агролан-дшафттардыц 1:25 000 масштабтагы ещетжтж картасыныц сандьщ улпп жасалды (сурет 1). Бул карта горизон-тальдарды цифрлау арцылы курастыры-лып, эрб1р ецктж керсетюштер1 гради-енттж тустермен боялды.

Сурет 1 - Куцпрт к;арак;оцыр топырацтарды цамтыган агроландшафттардыц

ецктжтж картасы

Курастырылган картадагы эртурл1 ещспктж децгейлердеп беткейлердщ келемдерше талдау жасау аркылы келеа нэтижелер алынды: 285 га немесе зерт-телетш нысаннын, жалпы келемшщ 6,6 пайызы 1-30-тыц ещспкп алып жатыр. Сол сияцты 3-50-тыц ещспп бар жер 775 га келемде болып, 18 %-ды курайды, ал 2870 га (66 %) жер 5-70-тьщ ещстжтерп ие болса, 431 га (9,4 %) жер! 70-тык; ещспп бар жерге жататыны белгШ бол-ды.

Сонымен, ашык; царацоцыр топырак;-тар к;амтылган ландшафттардагы бетю агынныц эрозияга эсерш зерттеу нэти-жесшде, айдалмалы жерлердщ цунарлы-лыгы мен егшнплжке пайдалануына су

эрозиясы айтарлык;тай эсер ететшдт айк;ындалды. Эс1ресе, коктем мезплшде, к;ардын, к;арк;ынды еру1 мен жацбырдыц аса кеп молшерде жауатындыгы кеп улесш досады екен. Эрозияньщ к;арцын-дыльгеы беткей экспозициясы мен ке-щспп, жиналган цар цорындагы су келем1, эаресе, ко ктемп жацбырдыц цар-цындылыгы менмелшерше тжелей бай-ланысты болатындыгы айцындалды. Осы зацдылык;тар К^арасай ауданыныц шецбершде жайгасып, куцпрт царацо-цыр топырацтарды камтыган ланд-шафттардагы жер бетшдеп су агында-рыныц эрозиялык; процестерге эсер-лерш зерттегенде ук;састык;тары табыл-ды (1-кесте).

Бетю агын мен су эрозиясыньщ керсетгаштер! Беткейлж ещстжтерп градус

1-3 3-5 5-7 >7

Солтустж экспозиция

К^ардагы судыц коры, мм 99 96 91 86

Ер1ген к;ар суларыньщ агыны, мм 18 22 26 32

Агынныц коэффициент! 0,18 0,24 0,29 0,33

Топырактардьщ шайылуы, т/га 1,2 1,5 1,9 2,8

Эрозияньщ царцындылыцтары, г/л 6,7 6,8 7,3 8,7

Жацбырдыц топырацца сщген цалыцдыгы, мм 128 128 128 128

Жацбыр суыныц агындык; мелшер1, мм 14 28 38 45,9

Агынныц коэффициент! 0,11 0,22 0,33 0,34

Топырактардыц шайылуы, т/га 2,4 4,9 12.3 23,4

Эрозияньщ каркындылыктары, г/л 17,1 17,5 32.4 50,9

Агынныц жалпы мелшеръ мм 32 52 64 77,9

Топырак шайылуыныц жалпы мелшерь т/га 3,6 5,8 14,2 26,2

Оцтустж экспозиция

Кдрдагы судыц коры, мм 80 76 75 72

Ер1ген кар суларыньщ агыны, мм 20 22 24 28

Агынныц коэффициент! 0,25 0,29 0,32 0,39

Топырацтардыц шайылуы, т/га 1,5 1,7 2,4 3,5

Эрозияньщ царцындылыцтары, г/л 7,5 7,7 10,0 12,5

Жацбырдыц топырацца сщген цалыцдыгы, мм 128 128 128 128

Жацбыр суыныц агындык; мелшер1, мм 20 29 46 50,0

Агынныц коэффициент! 0,16 0,23 0,36 0,39

Топырактардыц шайылуы, т/га 4,0 6,5 17,3 27,6

Эрозияньщ кар^ындыльщтары, г/л 20,0 22,4 37,6 35,2

Агынныц жалпы мелшеръ мм 40,0 51,0 62,0 78,0

Топырак; шайылуыныц жалпы мелшер!, т/га 5,5 8,2 19,9 31,1

Кесте 1 - 1ле Алатауыныц солтустж беткейшде жайгасып, куцгчрт к;арак;оцыр топы-рацтарды к;амтыган агроландшафттардагы бетю агын мен су эрозиясы-ныц к;арк;ындылыгы

Кестеде корсетглген мэл1меттерге жугшсек, кардьщ epyi мен кектемп жац-бырдьщ эсершен пайда болатын топы-рацтыц шайылу керсетюпп турл1 дэре-желердеп tík беткейлер мен экспозиция-ларында 3,6-31,1 т/га аралыгында ауыт-к;ып отырды.

Эрозияльщ процестердщ каркынды-лыгы, цардыц времен салыстырганда, кектемп жауган жацбыр суыньщ мел-iuepi мен ^арцындылыгына, сонымен к;атар, солтустж экпозициямен салыс-тырг анда оцтсустж экспозицияда басым журед1 екен. Мысалы, солтустж экспози-цияньщ эр турл1 ещстжтж керсетюшт-ершде кардьщ еру нэтижесшде топырац-тыц шайылуы 1,2-2,8 т/га болса, жацбыр жауганда - 2,4-23,4 т/га, ал осындай ецктжтер1 бар оцтустж экспозициялар-да - 1,5-3,5 т/га болды. 9cipece беткей-лердщ ещстж керсетгаштершщ артуы-мен жэне де жацбыр жауган кездерде айтарльщтай артатыны байк;алады. Осындай жагдайларда, tík беткейлердеп эрозиялык процестер каркындап, олар-дыц децгеш артады. Мундай жерлерде топырактыц басым бел1п шайылып кетедь

Беткейдщ ещстжтж керсетюштер1 eKi есе артцан жагдайда цардыц еру кезшдеп бетю агын каркындылыгы 1,11,2 есеге, ал уш есе кебейген жагдайда -1,6-2,3 есеге, ал булармен салыстырганда жацбырдыц эсершен 2 жэне 5-10 есеге артатындыгы дэлелдендь

Жогарыда алынган мэл1меттерд1 ескере отырып, солтустж беткейдщ эро-зияга к;арсы туруы оцтустж беткеймен салыстырганда жогары екендшн байк;а-уга болады. Бул жагдай цардыц epyi мен жацбырдыц жауу к;арк;ындылыгына да байланысты болып, сэйкесшше, эрозия-ныц каркындылыгы 6,5-8,7; 17,1-50,9 жэне 7,5-12,5; 20-55,2 г/л болады екен.

Бетю агын керсетюштерш багалауда топырактыц типтж ерекшелжтерше,

жерд1 игеру тэалдер1 мен еплетш дацылдардыц турлерше, жауын-шашын-ныц каркындылыгына байланысты эро-зияга царсы туру касиетш де ескерген жен. Тур л i агроландшафттардыц топы-рацтарындагы журетш су эрозиясын багалау, аймак;тык; немесе жер-rúriktí дец-гейде олармен куресу шараларын бел-гыеу yiiiiH эрозияны тудырушы, оган эсер етупп факторларды аньщтау цажет. Бул процестж непздер жер бетшдеп

агындардыц кдлыптасуы, оныц пайда болуы жэне каркындылыгы эрозияльщ процестердщ курамды беляше жатады. BeTKi су агыныныц калыптасуындагы басты фактор топыра^тыц су етюзпштж цасиетше байланысты болып, ал ол ез кезегшде, жер бедершщ enicTiri, epireH к;ар суыныц к;оры, жацбыр суыныц мелшер1 мен к;арк;ындылыгы, топырак;-тыц бетю цабатыныц к;ыста тоцып-цату терецщп, жайылымдьщ жерлердщ тур-лер1, ондагы еамджтердщ калыцдыгы мен CHpeKTiri немесе бар-жоктыгы, микро- жэне нанобедер шшшдершщ ай^ын байк;алуы жэне т.б. жагдайларга тжелей байланысты болатыны белпль

Осыган байланысты карастырылып отырган куцпрт царак;оцыр топырацтар-да, ашьщ к;арак;оцыр топырацтардагы сияк;ты, турл1 дацылдар еплетш алк;ап-тар мен айдалмаган жерлердщ эрозияга цаншальщты царсы туратынына салыс-тырмалы бага беру мумюнд1п туындады (2-кесте].

Кестедеп келт1р1лген керсетюштер солтустж беткейдеп 7-80-тьщ ещстжте орналасцан терт элементарлы уле-сюл ерде ЖYpгiзiл ген зерттеулердщ нэти-жес1нде алынды. Бул жумыс 2011 жыл-дыц 10 мамыр айында журпзш1п, 30 минуттьщ бак;ылау аралыгында 17 мм жацбыр жауып, минутына 0,57 мм цурап, будан туындаган агыстыц арпа, кузд1к бидай жэне жоцыпща еплет1н шабын-дьщ жерлердеп мелшерлер1 2,52-4,84

1Л 1Л

10.05.11 Зерттеу журпз1лген уацыт

41 ■ 00 Беткейдщ ещстт, градус

|-> 41 Жауын-шашын, мм

о 1п 41 Жауын-шашынньщ орташа каркындылыгы, мм/мин

ш ■а о и Й Я Е я л (и ■а я Е я За в" ¡а Е Ч Е ¡а о3 я Е •3 В) Е я В № » ег ¡а Е н -1 В) о4 аг Е X 3 ы № Эрозия керсетюштер1

м чО 1о 00 к1 чС 00 41 1п Жаздыц арпа м Г) н я N со 43

м У о сл о Жаздьщ бидай

41 о р 00 К) оо оо 00 чО Жоцыища

4,76 р о о 41 Айдалмаган тыц жерлер Жайылымдьщ жер

о\ » ГО ГО

м

ев

ча ТЗ

Е

9

з

св а

ш Т5 о и К £

сг

Я Я

о гв ч

я

Е н ге 43

гв п н гв м

I

Я Я

тз н

я № 2 'О

го -а

►-3 Г

-3

№ № Я я

СГ Н

и £ Е

^ й я

■5 » "В

Е тз

я 1а Ь £

К Я

Е ^

^ ¡5 К

£ * "3

5 го -

ТЗ тз

о

№ а

1а о\ Е

Г*

№

№

» ч

а од

Е Ч

" Е

Е ^

н ч: Е а

1а м на м а

ас ст1

нн

ь

сг1

ИН

г

1а Е

Я

Кесте 3 - 1ле Алатауыныц етепндеп куцпрт царацоцыр топырацтардыц морфология-л ьщ-анал итикал ьщ сипаттамасы

Топырак; ^аситетершщ керсетюштер1 Тектж Статистикальи^ кв| эсетюштер

к;абатта Р п шах тш x а ±ш У,%

К^абаттыц ^алыцдыгы, см А1 а2 Вк С1 23 10 30 60 90 6 16 40 70 9,6 25,0 50,3 83,8 0,87 4,4 10,2 6,2 0,17 1Д 2,1 1,6 9,1 17,2 20,1 7,6

СОг карбонаттылыгы, % А1 а2 Вк С1 13 4,3 6,8 7,1 8,5 1,3 1,8 1,9 2,6 1,91 1,90 4,02 4,53 0,90 1,94 1,96 2,4 0,29 0,73 0,54 0,83 31,1 48,9 43,1 33,8

Гумус (к;араш1р1к], % А1 а2 Вк С1 17 4,2 3.7 3,6 1.8 2,0 1,1 0,4 0,3 3,23 2,25 1,36 1,03 0,73 0,74 0,68 0,59 0,22 0,23 1,16 0,24 22,8 34,9 50,3 56,9

С1ц1р1лген кальций, мг-экв. А1 а2 Вк С1 14 23,9 16,0 24,3 10,7 9.8 6,2 4,0 1.9 14,20 12,05 14,23 5,76 4,6 4,0 2,2 1,6 1,9 0,6 32,2 33.0 16.1

р2о5, мг/кг А1 а2 Вк С1 11 30,1 9,4 7,3 5,6 5,3 3,6 2,00 0,70 0,65 1,53 0,33 0,30 0,48 0,12 0,10 75,1 47,8 43,0

КгО, мг/кг А1 а2 Вк С1 14 600 558 569 178 95,1 75,0 72,3 70,0 3,10 26,3 25,8 8,10 16,0 16,1 15,7 5,2 5.0 5,3 4.1 2,6 51.7 60.8 60,5 64,5

Жещл гидролизденет1н азот, мг/кг А1 а2 Вк С1 6 147,6 64,0 9,5 5,0 2,28 52,7

Физикалыц саз (<0,01 мм], % а1 а2 23 52,30 55,44 19,00 23,53 41.73 42.74 9.2 9.3 2,2 2,4 22,6 22,1

Вк С1 67,62 62,15 25,91 34,95 45,23 46,21 8,8 7,7 1,9 1,9 19,9 16,5

Лай (<0,001 мм], % А1 а2 Вк с1 23 18,80 21,29 29,64 29,90 5,63 3,30 6.78 9.79 13,35 12,05 16,00 16,83 4,4 5,1 5,4 5,9 1,0 1.4 1,2 1.5 33,0 43,0 35,5 36,0

жогаргы керсетюштерге ие екендж-терш байк;атады.

Топырац кесюндершщ жогаргы к;абаттарындагы гумустыц мелшер1 2-ден 4,2 %, жалпы азот - 0,12-ден 0,20 %-га дейшп аральщта жайгасцан. Эаресе, гумустыц мелшерь кескшдж шуццыр-дыц ец бойына таралып, терецдеген сайын б1ртшдеп азаятындыгы байцала-ды. Кем1ртегшщ азотпен ара цатынасы-ныц мэндер1 (жогаргы к;абаттарында) 9-бен 10-ныц арасында кездесед1, ал

гумустыц топтамаларыныц ¡ипндеп мол мелшердегга - кальцийдщ гуматы бо-лып, гумин цыищылдары мен фульво-цышцылдарыныц ара цатынасы «1 (б1р)» деген мэннен жогарыны керсетед1. Бул керсетюш, зерттелш отырган топырац-тардыц далальщ биоклиматтьщжагдай-да дамып, цалыптаск;андарына айгак; екендтн дэлелдейд1.

Жалпы, Казахстан территориясын-дагы су эрозиясын зерттеп, оны болдыр-

мау шараларын гылыми непздеу ете озекп мэселеге жатады. Ce6e6i, бул процесс, Республиканыц барльщ ауцымын камтыган. Мысалы, 20-тан астам ещстжтеп жер келем1 16819,1, 60 - к;а дешнплер1 - 9833,9,100- к;а дешнплер1 -3502,7 жэне буданда ещстеу бедер! бар жер келемдер1 3460,2 мыц гектарга жетед1 [2]. Буларга цосымша, таулы аймацтыц 36,9 мыц гажерш есепке алсац, Казацстандагы су эрозиясына KjayinTi жер келем150 млн гектардан асып туседь Булардыц iuiiHfleri суармалы жэне тэл1м1 жерлердщ улес1 едэу1р мол болып, тау алды жазьщтары мен ецктж бедерлерге ие екещцпн мойындау керек [3]. Ескерте кететш 6ip жагдай, мундай территория-лардагы иригациялыц эрозия процес-терш зерттеуге 6ipa3 тугырнамалык; гылыми зерттеулер арналып, су эрозия-сыныц цауштШгш болдырмау шарала-ры б1ршама жуйеленгенш айта кету керек 2010 [4-7].

КОРЫТЫНДЫ

1. Алматы облысындагы К^арасай ауданында жайгасцан куцпрт к;арак;о-цыр топырак;тарды камтыган агролан-дшафттардыц коныстьщ децгейдеп 1:25 000 масштабтьщ карталары ГАЖтех-нологиясын колдану аркылы к¥Расты~ рылып, ArcGIS 9.3 багдарламасы мен оныц 3D Analyst к;осымша модулш пайда-лану арк;ылы беткейлж экспозициялар-дагы ещстжтердщ дэрежелж кер-сетюштерш градус аркылы аныцталды. Буларды топтастырып (1-3; 3-5; 5-7; >7), эркайсысындары бетю агын мен су эро-зиясыныц карцындылыцтары далальщ-табиги жагдайда аньщталды. Олардыц Курамына epireH кар суыныц агындьщ KepceTKiuiTepi мен коэфициенттер1 жэне топырацтыц шайылу мел шерл epi ендь

2. Бул ландшафттардагы бетю агын-ныц эсершен ылгал мелшер1 мен топы-рак;тыц цунарлыльгеын керсететш бе-лжтершщ мелшерлер1 едэу1р KeMireHfliri

байкдлды. Мундай кубылыс, эаресе, оцтустж беткейлж экспозициядагы ещстж корсетюштернщ дэрежелер! жогары болып келетш жер бедерлерше тэн екендт айцындалады, ал солтустж экспозияда жайгаск;ан топырак;тардыц су эрозиясына тоз1мд1л1п оцтустжтег-шерден артык; екенд1п дэлелдендь Сол сияцты, топырацтыц шайылуы цардыц еру1мен салыстырганда, жацбырдыц эсер ету царкындылыгы жогары болады екен. Мысалы, солтустж экспозицияныц эр турл1 ещстжтж керсетшштершде к;ар-дыц еру нэтижесшде топырактыц шайылуы 1,2-2,8 т/га болса, жацбыр жауганда - 2,4-23,4 т/га, ал осындай ещстжтер бар оцтустж экспозицияларда - 1,5-3,5 т/га болды. Беткейдщ ещстжтж керсет-юштер1 ею есе артцан жагдайда, цардыц еру1 кезшдеп бетю агын царцындылыгы 1,1-1,2 есеге, ал уш есе кебейген жагдай-да - 1,6-2,3 есеге, ал булармен салыстыр-ганда жацбырдыц эсершен 2 жэне 5-10 есеге артатындыгы дэлелдендь

3. Епстж жерлерде эрозияга царсы турудыц жогаргы керсетюштерше жо-цыпща жэне куздж бидай еплген ал кап-тар ие болып, соларга сэйкесшше топы-рак;тыц шайылуы 0,34 жэне 0,65 т/га цурады. Б1рак^ топырацтыц ылгалды ащрш, сацтап к;алуы жоцыпща еплген алцаптармен салыстырганда куздж бидай алцаптарында жогары екендт анык;талды. Арпаныц баяу дамуыныц эсершен епстж алцаптыц бет1 толык жабылмай, жацбырдыц эсер1 мол болып, булар тез эрозиягаушырайды.

4. Дак;ылдар егыген жерлермен салыстырганда, бетю агынныц аз мелшер1 мен топырацтыц шайылуыныц теменп керсетюштер1 айдалмаган тыц жерлерде байк;алды. Сондьщтан айдал-ган жерлердег1 агроландшафттарга еплген дак;ылдарды ескер1п, су эрозиясына к;арсы шараларды дифференциаци-яланган багытта жоспарлап ¡ске асыру цажетт1г1 туындайды.

5. Суармалы жерлердеп агролан-дшафттардьщ к;урамдарындагы топы-рацтардыц морфологияльщ-аналити-калык; касиеттершде ерекшелжтер бар екендт аньщталды. Э<пресе, гумустьщ мелшер1, кесюндж шуцк;ырдыц ец бойы-на таралып, терецдеген сайын б1ртшдеп азаятындыгы байцалады. Кем1ртегшщ азотпен ара цатынасыныц мэндер1 (жо-гаргы к;абаттарында] 9-бен 10-ныц ара-

сында кездесед1, ал гумустьщ топтамала-рынын, imiHfleri мол молшердегга - каль-цийдщ гуматы болып, гумин кыищылда-ры мен фульвоцыпщылдарыныц ара цатынасы «1 (6ip)» деген мзннен жога-рыны керсетедь Бул керсетюш, зерт-телш отырган топырацтардыц далальщ биоклиматтьщ жагдайда дамып, к;алып-таск;андарына айгак; екенд!гш дэлел-дейдь

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI

1. Шо^парова ДД., Кэюмжанов Е.Х. Дифференциацияланган агроландшафттар-дьщ деградацияга ушырау K;ayinT^iriH багалау карталарын к;урастыру. 1.1ле алатауы-ныц етегшде жайгасып, ашьщ к;арак;оцыр топырак;тарды к;амтыган агроландшафт-тардагы бетю су агындарыньщ эрозияльщ эрекеттерш багалау //Почвоведение и агрохимия. №1.2011. С. 80-91.

2. Паракшина Э.М., Сапаров А.С., Мирзакеев Э.К. Эрозия Казахстана. Алматы. 2010. 367 с.

3. Джанпеисов Р. Эрозия и дефляция почв Казахстана. Алма-Ата. Наука. 1977.232 с.

4. Балгабеков К.Б. Изучение элементов техники бороздкового полива на светло-каштановых почвах Алма-Атинской области, подверженных иригационной эрозии // Автрореф. канд. дисс. Алма-Ата. 1971.22 с.

5. Иорганский А.И. Защита от водной эрозии и повышение плодородия богарных почв Казахстанского Тянь-Шаня // Диссертация на соискание ученой степени доктора с.-х.н. 06.01.01. Общее землеведение. 1998.306 с.

6. Мирзакеев Э.К. Ирригационная эрозия орошаемых почв предгорной зоны Казахстанского Тянь-Шаня и меры борьбы с ней //Автрореф. доктор, дисс. Алматы. 2008.43 с.

7. Мирзакеев Э.К., Сапаров А.С. Эрозия орошаемых почв предгорной зоны Казахстанского Тянь-Шаня и меры борьбы с ней. Алматы. 2010.230 с.

РЕЗЮМЕ

Была создана карта агроландшафтов 1:25 000 масштаба на уровне урочищ с использованием ГИС технологии с целью изучения эрозионной деятельности поверхностного стока на свет-локаштановых почвах предгорья Заилийского Алатау, расположенные на территории Жам-былского и Карасайского административных районов Алматинской области. При этом были изучены эрозионные действия дождя и снега в зависимости от степени уклона южных и северных склонов агроландшафтов. Определялись величина и коэффициент стока, величина смы-тости почвы, интенсивность эрозионного процесса и дана дифференцированная оценка для каждого из них. В результате выяснилось, что устойчивость почв к водной эрозии на северном склоне больше, чем на южных аналогах.

RESUME

Aim of the study about water erosion and surface runoff on light chestnut soils is the development of an agro-landscape map in a scale of 1:25.000 on the basis of natural units and natural boundaries by using GIS combining digital and field data in the study area of the foothills of the Hi Alatau, located in the administrative district of Zhambyl and Karasay / Kasakhstan. The study includes the erosive processes determined by snowmelt and rain depending on slopes (on the southern and northern slope exposition). We determined the magnitude level of the runoff coefficient, the rate of soil erosion (in t/ha) and include a specialized GIS assessment of the study area to map the rate. The results also differentiate the water erosion resistance of the soils.