CC BY
10ДОСТИЖЕНИЕ ПОЧВЕННОЙ И АГРОХИМИЧЕСКОИ НАУКИ ЗА ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ КАЗАХСТАНА
ЭОЖ 631.4
КАЗАЦСТАННЫЦ ТЭУЕЛС13Д1Г1 ЖЫЛДАРЫНДАГЫ ТОПЫРАК ЖЭНЕ АГРОХИМИЯ ГЫЛЫМДАРЫНЬЩ ЖЕТ1СТ1КТЕР1
A.C. Сапаров
Ецбек К,ызыл Ту opdeHdi в.О. Оспанов атындагы Цазац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, Алматы ъ, 050060, аль-Фараби дацгилы, 75в,
Мацалада Ецбек К^ызыл Ту 0рденд1 К^азак; топыращтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институтыньщ Казахстан Республикасыньщ Тэуелаздж жылдарындагы топырак;тану жэне агрохимия саласындагы гылыми зерттеулершщ Heri3ri нэтижелер1 мен i^a3ipri кездеп багыт-тары жэне болашак;тагы гылыми жоспарлары айк;ындалган.
Елбасы Н.Э. Назарбаевтьщ халыкда рацтагы болып жатцан урдктердщ
жолдауында жэне Казахстан Республи-касы Тэуелаздтшц 20 жылдыгына арналган агроенеркэсш кешеш к;ызмет-керлершщ республикалык; форумында аграрлык; гылымды дамытудыц аса к;ажет екенш атап KepceTyi жэне осыган орай Уюметке тапсырма 6epyi, осы сала-да ецбек eTin келе жатк;ан галымдар ушш ете мацызды к;олдау болып табылады. Осыган орай аграрлык; сектордьщ к;ар-Кынды дамуы, ел1м!здщ Азьщ-тулж к;аушазд1гш багдарламасын цамтамасыз еттудеп факторлардьщ öiperefti топырак; ресурстарын тшмд1 пайдалану жэне оны к;оргау, соньщ ¡ипнде топырак; кунарлы-лыгын цалпына келт1ру жэне арттыру ел1м1здщ езекп мэселелершщ 6ipi болып табылады.
Осыган байланысты топырац ресурстарын оцтайлы басцару жэне оны дуры с пайдалану мол ешмнщ кепШ. Ел1м1здеп гылыми-зерттеу Институттардьщ 6ipe-геш топырацтану институтыныц тари-хына кез жупртетш болсак, Топырак;та-ну институты ел!м1здеп кептеген уйым-дарымен катар 1945 жылы цурылган, K;a3ipri тацда Ецбек Кызыл Ту орденд1 б.Оспанов атындагы Казак; топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты ел1м1здеп ¡ргел1 жэне цолданбалы ¡здешстермен айналыса отырып, топы-
зацдылыцтарын жэне топырацтыц кунарлылыгын зерттеу аркылы ауыл шаруашыльщ дакылдарыныц ешмдерш арттырудыц гылыми непздерш жасау ушш белсенд1 турде ез улесш к;осуда.
Кезшде топырацтанушы галымдар ел1м1здщ ауыл шаруашылыгы ещцрган турацты дамыту ушш топырац ресурстарын тшмд1 пайдаланудагы ¡ргел1 жэне цолданбалы зерттеулердщ непзш балаган. Сол галымдардыц ерен ецбектершщ арцасында зерттеулер терец де кецшен журпзыш, эаресе тыц жэне тыцайган жерлерд1 игеру кезшде, гылыми жетктжтер молынан болды. Тыц жэне тыцайган жерлерд1 епстжке пайдалану ушш жерд1 тацдау шаралары непзшде 100 млн. гектар жерде Казахстан галым-дарыныц куппмен 1здешс жумыстары журпзыд^ оныц ¡шшде 30 млн. гектар жерд1 епстжте тшмд1 пайдалануг а бола-тыны аньщталды. Жасалган жумыстар-дыц непзшде жерд1 тшмд1 пайдалану-дыц гылыми нус^алары мен шаралары усынылды. Орта жэне улкен аукымдагы ¿здешстердщ нэтижесшде топырактар-дыц аймак; пен аймащналарыныц езара шекаралары мен олардыц провинциал-дьщ жэне ещрлж ерекшел1ктер1 аньщ-талды, сонымен б1рге барльщ облыстыц эюмшыш жэне республикалык; топырац
картасы жасалынды жэне «Казак;стан-ныц топырагы» атты 14 томдык; моног-рафиясы шыгарылды. Осыган орай, топы-рацтанушы галымдардыц кеп жылдык; зерттеулершщ нэтижелерш жэне ерен ецбектерш багалай отырып, Уюмет ез к;аулысымын топырак;тану Институты мен оньщ ужымын Ецбек Кызыл Ту ордешмен марапаттады.
Академик В.М. Боровскийдщ жет-екшйппмен кец байтак жер1м1здеп Сыр-дария, Талас, 1ле, Шу, Жайьщ сияцты улкен езендердщ сагаларындагы топы-рак;тыц мелиоративтж жагдайына бай-ланысты галогеохимияльщ урдктердщ багытын аньщтауарк;ылы ел1м1здщ аума-гын топырацтык; галогехимиялык; аудан-дастыру жумыстары журпзшдь Ken жыл-дьщ жумыстардыц непзшде ел1м1здеп сортан, топырактардын, географиялык; орналасу зацдыльщтарын аньщтады, сонымен 6ipre, оньщ мелиоративтж жаг-дайын жэне сортац жерлерд1 топтастыру мен мелиоративтж болжау к;агидаларын эз1рлед1. Алынган нэтижелерд1ц непзшде Казацстанныц сортацданган топырацтарыныц картасы, Солтустж Казацстанныц сортацданган жерлершщ агромелиоративтж картасы, Казацстан-ньщ жазьщтыгы табиги-мелиоративтж аудандастыру картасы, сондай-ац сортацданган жэне жогары с1лт1л1 тузданган топырацтардыц цунарлылы-рын к;алпына келт1ретш жэне оларды мелиорациялайтын THiMfli технология-ларды дайындады.
«Казацстанныц суармалы жерлерш дамытудагы мелиоративтж багалаудыц гылыми Heri3i» атты цорытынды жумыстыц аясында Топырацтану инсти-тутыныц авторлар ужымы - «Мемлектж сыйльщтыц лауреаты» атагына (В.М. Боровский, Ж.А. Аханов, К.Ж. Каражанов, В.А. Корниенко, М.А. Орлова, Л.И. Паникина) ие болды.
Казахстан Республикасы Тэуелаздж жылдарында Ецбек Кызыл Ту ордещц б.О.Оспанов а т ы н д а f ы Казак; топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты жэне оньщ галымда-ры (Аханов Ж.У, Соколов A.A., Евстифеев Ю.Г., Фаизов К.Ш., Асанбаев И.К., Каража-нов К.Д., Жамалбеков Е.У, Мамытов Ж.У, Козыбаева Ф.Е., Жаланкезов Т.Д., Орлова М.А., Сейфуллина С.М., Паникин K.M., Мир-закеев Э.К., Отаров А., Елешев P.E., Сулей-менов Б.У, Бейсеева Г.Б., Шарыпова Т.М., Ибраева М.А. жэне баскдлары) жаца талаптарга сэйкес ез мумюнджтерш к;ай-та царастыра отырып, топырак; жамыл-гысыныц K;a3ipri кездеп жагдайын жэне оньщ экологиясын, топырак; цунарлы-лыгын калпына келпру жэне оны сацтау, жер ресурстарын тшмд1 пайдалану мак;-сатында ¡ргел1 жэне цолданбалы зертте-улер саласындагы приоритета багыт-тарды айцындады.
Республиканыц топырак; жамылгы-сыныц K;a3ipri кездеп жагдайын багалау yuiiH Институттыц галымдарымен 1990 жылдан бастан, K;a3ipri уак;ыт аралыгын-дагы кезецде топырак; генезис^ геогра-фиясы жэне классификациям, топырак; пен топырак; жамылгысыныц аймактьщ ерекшелжтер1, жердщ сандьщ-сапальщ сипаттамасыныц гылыми непздерш эз1рлеу бойынша, мелиоративтж бол-жамдау, жаца суару алщаптарын аныцтау, багалау жэне суару жагдайында топырак; урдктерш зерттеу; жерд1 игеру жэне мелиорациялау технологияларын эз1рлеу жэне жет1лд1ру; топырак;-экологияльщ проблемалар; топырацтар-дыц агрохимияльщжэне микробиологи-яльщ сипаттамалары; тузданган топы-рацтардыц биохимиясы; топырак урдктерш теориялык; жэне эксперимен-талдыц моделдеу; рекультивация, топы-рац геохимиясы жэне минералогиясы бойынша гылыми-зерттеу жумыстары журпзыдь
Ец алгаш Казацстанда топырац геог-рафиясы, генезиа жэне топырацты бага-лау бел1мшщ галымдарымен гарыштык; фотосуреттерд1 пайдалана отырып, рес-публиканыц топырац-ацпараттык; жуйесш КУРУ бойынша жумыстар бастал-ган болатын. K.M. Пачикиннщ жет-екшиппмен 2005 жылы 1:500000 мас-штабындагы Жетку топырак, картасы-ныц электрондыц нусцасы жасалды. 2006-2008 жылдары Жамбыл облысы-ныц, 2009-2011 жылдары Оцтустж Казахстан облысыныц топырац-ацпараттык; жуйесп, Каспий ещршщ мунай ешмдерш енд1ру аймак;тарыныц топырак; жамылгысыныц K;a3ipri кездеп жагдайын багалау жэне оньщ топырак жэне деградациясы карталары эз1рленд1. Казацстанныц (Караганды облысынын мысалга келаре отырып) куац облыста-рынын, жер ресурстарын багалаган кез-де, топырак; жэне топырак; деградация-сыньщ Heri3ri факторлары аньщталды, топырацтыц булшушщ критерийлерь топырацтыц антропогендж езгеруш кар-тага Tycipy цагидалары мен aflicTepi эз1рленд1, топырак картасы жасалды жэне соньщ непзшде ГИС-технологияны пайдалана отырып, тацырыптык; карта-лардыц топтамасы жасалды.
Ж.У. Аханов жэне Т.Ж. Жаланке зовтердщ жетекпплтмен журпзьлген кеп жылдьщ зерттеулердщ (тыц жэне тыцайган жерлерд1 игере бастаган уацыттан 6epi) нэтижелер1 топырак; кунарлылыгыныц темендеу^ топырак;-тьщ экологиялыцжагдайыныц нашарла-уы жэне деградация мен шелейттену урдктершщ кушекп тенденциясыныц байцалатынын керсетть
Институтта Солтустж Казацстанныц кара топырацтарын мониторингтж зерт-теулерге ерекше кец1л белшедк Солтустж Казак;станныц топырактары-ныц кунарлылыгын арттыру жэне сак;-
тау уппн ауыл шаруашыльщ ешмдершщ экологияльщ цаушиз жэне экономика-лык; пайдалы енд1ркш цамтамасыз ететш, минималды жэне нелдж ецдеу непзшде астьщ дацылдарын егш, ес1рудщ ресурссацтау технологиясын цолданумен б1рге, епнпплж жуйесш эр! карай жетшд1руд1 талап ететш кара топы-рак;тар мен куцпрт к;ара-к;оцыр топырак;-тардыц к;асиеттер1 мен режимдерш оцтайландырудыц теориялык; непздер1 эз1рлендь
Е.А. Султанбаевтыц жетекпплтмен топырак; минералогиясы саласындагы зерттеулер топырак; тузыуде жэне антропогенезде минералды заттардыц генезис! жэне езгеру жолдарын аньщтау-га жагдай жасады.
Институтта Каспий мацыныц эколо-гиялыц проблемалары бойынша кец ауцымды зерттеулер журпзыдь И.К. Асанбаевтыц жетекппл1г1мен журпзыген зерттеулерде пайдалана бас-таганга дешнп топырактагы жеке хими-яльщ косылыстардыц фондьщ мелшерш аньщтауга; топыракты пайдалану урдкшде жеке нысандардыц айналасын-дагы топырацтардагы ластаушы заттардыц мелшершщ езгеруш, топырацтар-дыц трансформациясы (б1р турден екшпп турге ауысуы) жэне ластанудыц ык;тимал радиусын керсетуге жагдай жасады.
Казацстанныц мацызды проблема-ларыныц 61р1 - топырак; эрозиясы мен дефляциясы болып табылады. Бул багыттыц дамуына Р.Ж. Жанпеисов ерекше улес ^осты. Оныц жетекпплтменшшенджжерлердщтит, жайылымдыц экожуйелердщ епмдж компонентшщ деградациясы мен булшу! ескершген карта жасалды. Э.К. Мирзакеевтщ Казацстандык; Тянь-Шаньныц суарылмалы жерлершщ топырак;тарыныц эрозиясы бойынша
журНзген зерттеулерЬ топырак; эрозиясына экелу себептерш жэне топырацтыц шайылуын руцсат етыген нормага дейш темендету эд1стерш керсетп.
К.Д. Каражановтыц жетекпплтмен Ерт1с езешнщ алабын суару мэсел ей зерт-телдь 1:1000000 масштабында топырац-мелиоративтж аудандастыру картасы жасалды, ол жердщ цаз1рп мелиора-тивтж жагдайына бага берш жэне олар-ды суару уппн пайдалану жолдары жасалды.
Ж.У Аханов пен В.А. Корниенконыц жетекпплтмен Институт б1рцатар айма^тьщ кешенд1 багдарламалар журпздь Олардыц непзшде Тасеткел суару алабыньщ суармалы шалгынды-сур жэне сур-шалгынды топырацтарыныц к;унарлылыгын арттыру бойынша эз1рленген к-шаралар кешеш, жерплжт1 ауыл шаруашыльщ жэне енеркэсштж енд1р1стщ кдлдьщтарын (кец, сабан, фос-фогипс, кул жэне басцалар) пайдалануга непзделдь
К.Д. КаРажанов' К.Ш. Фаизов жэне И.К. Асанбаевтар журпзген Сырдария-ньщ каз1рп кездеп атырауы мен Арал тещзшщ кеуш кеткен тубшщ топырац-тарын мониторингтж зерттеулер, осы аймацтыц топырак; ресурстарын оцтай-лы пайдаланудьщ гылыми непздерш эз1рлеуге жагдай жасады. Сырдарияньщ к;аз1рп кездеп атырауыныц топырак; жамылгысыныц езгеру дэрежесш зерт-теу М 1:200000 масштабтагы топырак; картасын жасауга жагдай жасады, сондай-ак Арал тещзшщ кеуш кеткен тубшщ топырак;тарыныц куацшылыцца ушырауы жагдайындагы езгерген топы-рацтарыныц биологияльщ ешмдшгш арттырудыц гылыми непздершщ ¿с шаралары эз1рлендь
Арал тещз1 алцабыныц кеуш кету1 салдарынан шелейттенуге ушыраган жэне техногендж-булшген жерлерд1,
табиги жэне антропогендж факторлар-дан туындайтын эрозия урдктерш зерт-теуде топырацтану гылымыныц ¡ргел! жэне к;олданбалы зерттеулерш журпзу гылыми к;ызыгушылык;тудырады.
2006-2008 жылдары Ф.Е. Козыба-еваныц жетекшШпмен зерттеу жумысы Кызылорда облысыныц Казалы ауданы шегшде Арал мацыныц шыгыс бел1гшде ЖYpгiзiлдi. Арал тещзшщ кебу1 тещздщ тубшдеп топырак тузы1мдершщ езг-ерктерше эсер етп. Топырацтыц езг-еркке ушырауы - бул табиги жэне антро-погендж шелейттену нэтижесшде топырак; тузыу факторларыныц езгеру1 эсер-шен топырак; кунарлылыгыныц жэне ешмдшпнщ темендеуше себеппп бола-тын топырак;тыц морфогенетикалык; белплер1 мен цасиеттершщ езгерушщ кез келген турь 0зен агысын реттеужэне Арал тещзшщ кебе бастауына байланыс-ты Арал мацыньщ экологияльщ жагда-йыныц езгеру1 атыраулыц-аллювиал-дыц топырацтарга елеул1 эсерш типзд! ягни олардыц цунарлылыгы мен ешмдшгш темендетть 2008 жылгы жаг-дайы бойынша Арал мацыныц эр турл1 типтеп топырацтарына журпзшген есеп-тердщ керсету1 бойынша 1670,5 мыц га жердщ жалпы ауданыныц ¡шшде сортац-данган топырацтар (643,3 мыц га) басым болып келедь Кептеген ауданды тещз мацы топырацтары (311,1 мыц га), цумды топырацтар (147,6 мыц га), кумдак; сур-куба топырацтар (146,7 мыц га) алып жатыр. Арал мацыныц шелейттену урдштершщ керсетгапп аллювиаль-ды-шалгынды сортац топырак;тардыц аллювиалды-шалгынды шелейта топы-рацтарга трансформациялануы болып табылады, аллювиальды-шалгынды жэне аллювиальды-шалгынды тогайлы топырацтар ауданы к;аз1рп кезде елеул1 мелшерде цыск;арды. Сортац топырац-тардыц ауданы жыл сайын 94,5 мыц гек-
тардан 643,3 мыц га дейш артуда. Осы-ган ук;сас беталыс кумды топырацтарга да тэн, олардьщ ауданы жыл сайын 68,3 мыц гектардан 147,6 мыц гектарга дейш артуда. Арал тещзшщ децгешнщ теме-ндеу1 жэне су ресурстарыныц жет1спеу1, суы кепкен аумацтыц топырацтузшу жаг-дайын курт езгертть Тещздщ кеуш кет-кен тубшде эр турл1 сортац топырак;тар-дыц алаптары цалыптасты (марштык^ тещз бойы, цабыршацты). Сортац топы-рацтардыц ауданы 746 мыц гектарга дейш артты, алайда марштыцжэне тещз бойы сортац топырацтары азайды: мар-штьщтещз бойы сортацдары 2-3 жылдан кешн цабыршацты жэне сор сортацдарга немесе тузданган жартылай гидромор-фты тещз бойы топырактарына езгердь
Арал тещзшщ кеуш кеткен тубшщ шыгыс беляше журпзшген зерттеулер шел ейттену жагдайында туздану, дефляция, куацдану урдктер1 сацталатынын керсетть Журпзшген зерттеулер нэти-жесшде эр турл1 топырац типтершен жэне олардыц пайыздык; арацатынасы-нан туратын топырак; кешендершщ непзп контруларына езгертулер енпзглдь Арал тещзшщ кеуш кеткен туб1 жэне каз1рп кездеп атырауы аумагында-гы топырактардыц непзп типтершщ аудандарына есептеулер журпзшдь ягни Арал мацыныц топырак; жамьинысыныц трансформациялануы айцындалды.
Арал мацыныц Цазацстандьщшыгыс белтнщ 1:200 ООО масштабтагы «Арал тещзшщ кеуш кеткен тубшщ жэне Сырдарияныц цаз1рп атырауыныц топырак; картасы» жасалды.
Шелд1 аудандардыц ортасыныц цолайсыз жагдайларында ес1мдштщ есу1 ушш тамыр тузшу эсерш кушейтумен б1рге епмдштщ энергетикалык; элу-етшщ стимуляторы болып табылатын биотыцайтк;ыштар мен гумин препарат-тары непзшде ылгал устагыш гидро-гельдер, адаптоген препараттарын цол-
дана отырып, антропогендш деградаци-яга ушыраган топырацтардыц экология-лык; турак;тылыгы мен биологиялык; ешмдипгш арттыру бойынша к шаралар эз1рлецщ.
Кызылорда алабыныц сол жак; жагалауыныц топырацтарыныц к;аз1рп жагдайын багалау бойынша А. Отаров-тыц журпзген зерттеулершщ нэти-желер1 топырак-мелиоративтж жагдай-лардыц нашарлаганын, барльщ жерлер-де топырактыц туздануга ушыраганын керсетт1. Алынган нэтижелер ауыр металдардыц уытты эсершен топырак; цасиеттершщ к;органу мумкшдтн айк;ындауга жэне олардыц мелшершщ карта-схемасын жасауга, топырацты детоксикациялау эдктерш жэне курш ес1мд1гше ауыр металдардыц тусуш темендету эдктерш эз1рлеуге жагдай жасады.
Каз1рп уак;ытта Институт топырак; кунарлылыгын арттыруга жэне сак;та-уга, ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц ешмд1л1гш жэне ешмнщ сапасын арттыруга багытталган тыцайткыш-тардыц, биостимуляторлардыц, адаптоген препараттарыныц жаца турлер1н сынау бойынша улкен жумыстар журпзуде.
В.М. Каныц жетекшШпмен Казац-станныц оцтустж жэне оцтустж-шыгыс жагдайларында жаца физикалык;-химиялык; материалдарды жэне суарма-лы топырак;тардыц цоректж, су режим-дерш оцтайландыру кешендерш цолда-на отырып, тузданган топырацтардыц кунарлылыгын цалпына келт1ру жэне мелиорациялаудыц инновацияльщ эдктершщ технологиялык; элементтер! эз1рлещцжэне сынак;тан етть
А.Г. Мамоновтыц деректер1 бойынша деградацияга ушыраган топырацтарга топырак; кунарл ыл ыгын жэне дацылдар-дыц ешмдШгш арттыратын наноагро-мелиоративт1к эдктерд1 к;олдану жаз-
дьщ бидайдьщ ошмш 0,61; куздж бидай-дьщ ешмш - 0,86; урмебуршацтыц - 0,7; курштщ - 0,95 жэне жугершщ ешмш 2,12 т/га арттыруга жагдай жасады.
Казацстанныц суармалы алапта-рында куит тузданган сытш топырак;-тарды игеруде (НТОЗ-2) жаца техноло-гиясын енд1ру арк;ылы дацылдардыц шсш-жет1луш 7-12 кунге жылдамдатты, ешмдшкп 15-30 %-га арттырды жэне тыцайтцыштар енпзу нормасын ею есеге азайтты.
Институт ез зерттеулершде респуб-ликаньщ дагдарыс аумацтарындагы топырак;тыц экологияльщ жагдайлары-на да тшсп назар аударады.
Каз1рп кезде Казацстанда мунай-химиялык; ластану, топырак; жамылгы-сыньщ жайылымдьщ жэне техногендж деградациясыныц к;арк;ынды урдш байцалады, нэтижесшде мелиоративтж эрекет етуге келмейтш топырацтыц терец тект1к езгер1ске ушырауы байк;алады.
Журпз1лген зерттеулердщ непзшде булшген топырацтардыц классификаци-ясы жэне багалау критерийлер1 эз1р-лендь Каспий мацыныц техногендж аумацтары белшш керсетыген, экологияльщ булшуш багалайтын М 1:500000 масштабтагы топырац-экол огиял ьщ кар-тасы жасалды, топыравда ыдыратушы-микроагзалар биомассасын енпзуге непзделген мунаймен ластанган топы-рацтарды цалпына келт1ру (биоремидиа-ция) бойынша нуск;аулар эз1рленд1
Атырау жэне Мацгыстау облыста-рында топырацтыц езгерушщ сипаты, багыты жэне царцыны аньщталган. Атырау облысыныц аумагындагы суары-латын алап ушш гумустьщ, гидролизде-нетш азоттьщ, жылжымалы фосфор мен калийдщ мелшер1 бойынша топырацтыц агрохимияльщ картограммасы жэне топырак; картасы жасалды. Топырацтыц химиялыц, физикальщ-химияльщ жэне
су-физикалыц цасиеттершщ керсетюш-тер1 бойынша суарылатын епстжтщ мелиоративтж жагдайы ес1р1летш дацылдарды тамшылап суару кезшде ганажарамды деп багаланады.
Бугшп куш гылыми зерттеулердщ езект1 багыттарыныц 61р1 - техногендж-булшген топырацтарда рекультивация жумысын журпзу болып табылады. Е.У Жамалбеков пен Ф.Е. К°зыбаевалардыц жетекипл1пмен журпзыген жумыстар Риддер жэне Зырян кен орындарыныц ушнд1 жыныстары непзшен 1р1 кесеки тацтатастардан куралганын керсетть Эр жылдары цазбаланган карьерлер мен ушндыердеп бастапцы топырак; тузыу урдю мен топырак; жамылгысыныц к;ал ыптасу кезецдер1 зерттелдь
Ф.Е. Козыбаеваныц жетекшШпмен бурынырак; рекультивация журпзыген Шыгыс Казахстан облысындагы Тишин-ка кен орныныц ес!мдж ушш уытты 2-нп ушндганде журпзшген зерттеулер нэти-жесшде топырацгрунттарында бастап-цы топырак тузшу урдктер1 жэне гумустьщ жиналуы аньщталды. Зырян кен орныныц енеркэсштж ушндшершде био-логиялыц рекультивация журпз1лген кезецде топырацгрунттарыныц езгеру мэселелер1 жэне бастапцы топыр-ак;тузыу урдктер!, олардыц жылдамды-гы мен багыты зерттелдь Кен орныныц ушндшершде ауыр металдардыц жога-ры концентрациясы айцындалды, оныц ез1 кен орнын к;азбалаган кезде руданыц бетю цабаты мен курамында руда бар жыныстардыц ретаз араласып кет-кещцгшщ куэсь Зырян тау-кен байыту комбинатыныц жэне кдлдьщсацтагыш-тыц эсер ету аймагындагы ауыр метал-дармен топырацтыц ластануыныц жинацтык; керсетюип (гс)=108 курайды, оныц eзi зерттелетш аумацты ластану децгеш каушт1 санат^а жатцызуга жаг дай жасайды.
Фосфорит кен орындарынын, техно-гендж-бушнген жерлерш зерттеу к;азба-ланган енеркэсштж уйшдшерде топы-рак; тузыу урдюн зерттеуге жагдай жаса-ды.
«Кексу», «Жацатас» жэне «Кекжон» кен орындарыньщ булшген жерлершщ ауданы, жалпы алганда 2500 га цурайды. Кен орындарыньщ ушндглер1 непзшен 61р жэне кеп кабатты. Ушндыердщ кабаттарына ашылган жыныстар ретаз теплген, кейб1р ушндшердщ бетю цабаттары техникамен тепстелген. Техногендж-булшген жерлерде еймдж-тщ ездтнен есу дэрежеп булшген экожуйелерд1 табиги жолмен игеруге к;атысатын еамджтердщ биологиялык; ешмдШгшщ нэтижелерш айцын керсе-тедь Зерттеу нэтижесшде ес1мдж эр турл1 дэрежеде ескен тел!мдер аньщ-талды. 0с1мдж табиги жолмен ескен ушндшерде бастапцы топырактуз1лу урдга журуде. Фосфорит кен орындарыньщ техногендж-булшген ландшафт-арындагы топырац-экологиялык; функ-циялары булшбеген ландшафтардьщ топырак;тарындагыдай байцалады. Алайда, техногендж-булшген эко-жуйелердщ топыракгрунттарындагы осы езара б1р-б1р1мен байланысты функциялар бастагщы сипатта болаты-нын жэне осы функциялар элс1з байкала-тын функциялар ретшде багаланаты-нын атап ету керек.
Кецкияккен орныныц мунай ешмде-р!мен ластанган топырацтарында журпзй1ген зерттеулер топырак;тардыц мунай ешмдер1мен ластануы шектеул1 жол берыген мелшерден 400 есе асып кететшш керсетп. Топырацтыц транс-формациялануы урдкшде битумделген сортац жэне сортацданган-сор топырац-тар туз1летш1, топырак кескшшщ мор-фологиялыц дифференциациясыныц езгеретш1 аньщталды.
2004 жылы «Ауыл шаруашылын-дагы eHflipicTi агрохимиялык; жэне агроклиматтык; цызметпен цамтамасыз ету» аясындагы Казахстан Республи-касыныц ауыл шаруашылыгы минис-трлшнщ тапсырмасы бойынша Оцтустж Казахстан облысындагы тэл!м1 жерлерд! зерттеп, топырактыц коректж заттарын аньщтай отыра, оныц агрохимиялык картограммасы мен топырацты thímaí пайдалану шаралары усынылды. 20052008 жылдар аралыгында журпзген зерттеулердщ непзшде суармалы боз топырацтарда мак;та дацылын енд1ру-деп жэне оныц кунарлылыгы мен тыгыздыгына байланысты проблема-ларды шешетш агромелиоративтж ад1стерд1 усынылды. Бул жумыс АНДИ-тыц галымдарымен б1рлесш жузеге асырыл-ды жэне ол Жаца Зелландияда болган хальщаральщ конференцияда апроба-цияланды.
Оцтустж Казахстан облысы Мак;таа-рал ауданындагы мак;та епсшдеп суармалы боз топырацтардыц агроэкология-льщ жэне топырац-мелиоративтж жаг-дайын жацсарту мацсатында ауыр металдармен ластану дэрежесше байланысты ericTÍKTi пайдалану бойынша ic шаралар усынылды.
Казахстан Республикасы жагдай-ында суйьщ кешенд1 тыцайтк;ыштарды пайдаланудыц тшмд1 тэсшдерш жасау барысында 2009-2011 жылдары минера л д ы к жэне к е ш е н д i с у й ы к тыцайтцыштарды мацта мен картоп дацылдарын ecipy епспгшде пайдала-нып, оныц боз жэне кунпрт к;ара-к;оцыр топырацтыц кунарлылыгы мен дацыл-дардыц ешмдингше 9cepi зерттелш, оныц ти1мд1 тэсШ мен пайдалану шаралары усынылды. Сондай-ак, осы жылдары калий тыцайткыштарын Казак-станда thímaí пайдалу жолдарыныц гылыми Heri3ÍH аньщтауды «Белорус калий компаниясы» ЖАК цолауымен эр
турл1 децгейдеп ауыспалы калиймен цамтамасыз етыген турл1 топырацтарда калий тыцайтцыштарын, азот пен фосфор фонында енд!ре отырып, оныц тшмдШп мацта, картоп жэне кур1ш дак;ылдары епсшде аньщталды. Калий тыцайтк;ыштары топырак;тыц кунарлы-гын сак;тап кана поймай, дак;ылдардыц ешмш де арттыратыны дэлелдендь
Соцгы уш жылдагы ¿ргел! 1зден-¿стердщ аясында «Топырак; ресурстарын тшмд1 пайдалану ушш топырактыц цыз-меттерш реттеу жэне топырац-эколо-гиялыц жагдайын багалау эд1стерш эз1рлеу» атты тацырыпты орындау бары-сында Оцтустж Казак;стан облысыньщ 1:500000 масштабында топырак; карта-сыньщ компьютерлж нусцасы жэне кар-тага байланысты топырац мэл1мет-тершщ базасы жасалынды, балл бонитет картасы жэне бонитеттеу шкаласы, таби-ги аудандьщ аумактарыныц картасы жасалды. Ауыл шаруашылыгында узак; жылдар бойы к;олданган кэд1мп жэне оцтустж цара топырацтардыц агроцено-зына антропогендж эсер етудщ талдауы берыдь 1ле Алтауыныц тж топырак; бел-деулер жуйесшдеп топырацтар мен атмосферальщ ауаньщ жэне ес1мджтщ энергосыйымдылыгыныц керсетюш-тер1 бойынша агроэнергетикальщ кар-тограмманы КУРУ эдю жасалды. Органи-кальщ заттардыц миграцияльщ к;арк;ын-дылык; децгеш зерттелд1, турацты суар-малы кур1ш ос1рыетш топырацтардагы гумустыц топырацтагы шайылудыц непзп жолдары аньщталды, турацты суармалы кур1ш ос1рглетш топырацтыц гумустьщ жагдайынын, оцтайлы модел1 курылып, олардьщ гумустьщ жагдайын турактандырудыц гылыми непздер1 жасалды. Ацтебе облысы Кецк;ияк; кен орындагы топырац жамылгысыныц мунаймен ластану жагдайындагы топырак; -экологиялык; жагдайлары мен экологиялык; функцияларына бага бершдь
Жамбыл облысы фосфорит кен орны тех-ногендж бузылган ландшафтардагы жас топырацтардыц топырак; экологиялык; функцияларына бага берыдь Сондай-ак; крлданбалы ¡здешстер «Казахстан Рес-публикасыныц топырац ресурстарын мецгерудщ тшмдипгш жогарылату» аясында Оцтустж Кэзак;станныц ауыл шаруашылыгына пайдаланылатын жер-лершщ к;аз!рп кездеп жагдайына кешещц турде сандыц-сапалык; бага берыд1, деградацияга ушырататын (аг-ротозу, цайталап туздану, эрозия мен дефляция жэне басцалар) антропогендж эре-кет ету урдктер1 зерттелд1, картага геог-рафияльщ уйлеспрыген топырац дерек-тершщ базасы жасалды, геоацпараттык; технологияларды пайдалана отырып (М 1:200000) масштабындагы топырац кар-тасыныц заманауи электрондык; нусца-лары жасалды, суармалы жэне суарыл-майтын епстжте топырак; жабындысы-ныц деградацияга ушырауыныц пара-метрлер1 мен критерийлер! эз1рлецщ, топырацтыц деградацияга ушырау фак-торлары мен критерийлерш ескере отырып, топырактыц антропогендж езге-р1ске ушырауын картага туару кагидала-ры мен эд1стер1 эз1рлещц жэне оныц кар-тасыныц электрондьщ нусцалары жасалды.
Шиел1 суармалы алкабыныц к;аз1рп экологияльщ жагдайын багалау кур1ш ес!р!летш батпацты топырацтарды турацты турде суга бастыру жолымен суа-ру, топырак; кесюш бойынша ауыр метал-дардыц жалпы жэне жылжымалы фор-маларыныц жайгасу сипатына елеул! эсер етет1н1н керсетт1. Мезгы сайын су астында калатын кур1ш ес1р!лет1н топы-рак;тарда, олардыц ластану дэрежес1не байланысты курш ес1мд1пне никельд1ц тусу1н азайту ушш кур1ш к;ауызынан алынган кем!рсорбент1н пайдалану усынылады.
Астьщ дацылдарын, жемк-жуз1м, тех-никалык, май дацылдарын еару уппн пайдаланылатын топырацтагы пести-цидтердщ кдлдык; мелшершщ концен-трациясы жэне ыдырау динамикасына жэне Семей сынац полигоны аумагында-гы радионуклидтердщ тYpлepi мен мелшерше де бага бершдь
Екшпп реттж тузданган «тыцайган» жэне ауыл шаруашылыгы айналымынан шыгарылган кур1ш еаршетш топырак;-тарды игеру мацсатында Институттьщ жаца технологиялары («Тузданган сштш топырак;тарды игерудщ жаца технологиялары», «Топырац кунарлылыгын жэне ауыл шаруашылыгы дак;ылдары-ныц ешмдШгш арттырудыц наноагро-мелиоративтж эдктерЬ) мен эдктерш цолдана отырып, кур1ш дацылыныц ешмдшгш арттыратын жэне сапасын жацсартатын шаралар усынылды. Кур1ш ейру барысында жас ес1мджтер ушш «бор» элементшщ уыттыльщ шеп анык;-талды, оныц концентрациясы топырак;-табмг/кгтец.
Солтустж Казацстанныц оцтустж цара топырацтарыныц цунарлылыгын сацтаудыц технологияльщ тэсшдерш эз1рлеу ушш ылгалдылык, тыгыздыц, кеуекплж, толык; ылгал сыйымдылык, ылгал цорлары, электр етюзпптп жэне электрокинетикалык; потенциалы бой-ынша топырацты нелдж ецдегендеп басымдылыгын керсететш топырацтыц су-физикальщ жэне физикальщ пара-метрлершщ орташа керсетк1штер1 аньщ-талды. Сол сияцты к;ытайбуршак;ты вару ушш, оныц тыцайтк;ышк;а к;ажетт1л1гш есептеу эд1а усынылды, ол эд1ст1 к;олданганда топы рак; к;орект1к элменттермен оцтайлы цамтамасыз ет1лед1, оныц кунарлыл ырыныц багытын басцаруга, экологияльщ Каушс1зд1гш жэне тыцайтцыштардыц
тшмдШгш, шыгындардыц етелуш тиянацты ¡ске асыруга болатыны дэлелдендь
Республиканыц оцтустш-шыгы-сында тузданган жэне тузданбаган шал-гынды топырацтардыц (деградацияга ушыраган топырак;тар) топырак;-мелиоративтж жагдайлары зерттелдь содамен тузданган топырацтардыц туз режимше элементарльщ куюрттщ эсерь оныц мелиоративтж тшмдыш, суарыла-тын шшендж жерлердщ аралас шепте-ршщ ешмдшгше адаптоген препаратын цолдану тшмдШп, деградацияга ушыра-ган топырацтардыц агрохимиялык; к;аси-еттерше тыцайтцыштардыц эсер1 зерт-телдь
Вермикультура эд1амен цурамында-гы 26,9 % органикальщ заты бар биогу-мусты енд1руге техникалык^ технология-лык; жэне нормативтж цужатнама эз1рлендь Биогумустан экстракция эдгамен жэне микроагзалардыц т1р1 куль-тураларын цосымша белш алу арцылы суйьщ биотыцайткыштарды алу техно-логиясы эз1рлендь Суйьщ кешенд! тыцайтцыштарды к;олданган кезде мак;-та мен картоптыц ешмдипп жэне топы-рак; режимшщ езгеру зацдылыцтары айщындалды.
2009 жылы Институтта зерттеу жумыстарыныц нэтижелер! бойынша ес1мд1к биологиясы саласындагы жацалык; т1ркелд1 жэне жацальщтар мен енертапцыш авторлардыц Хальщаралык; Академиясыныц куэл1п берглдь
Жалпы алганда, Институттыц царас-тырылган жумыстарында заманауи 1ргел1-к;олданбалы топырак;танудыц жэне агрохимия 1здешстершщ дамуына жэне топырак ресурстарын ти1мд1 пай-далану мацсатында ауыл шаруашылыгы енд1р1с1не эз1рлен1мдерд1 енпзуге багыт-талган жел1с1 анык; байцалады.
SUMMARY
The article presents main results of scientific researches of the Kaza kh R esearch Institute of Soil Science and Agrichemistry named after U.U. U spanov, awarded Order of the Red B anner during period of Independence of the Republic of Kazakhstan and main trends of soil and agrochemical studies.
