CC BY
6ЭОЖ 631.581:631.51 (574-51)
ЦАЗАЦСТАННЫЦ ОЦТУСТЖ-ШЫГЫСЫНДАГЫ ЦУАЦ ТЭЛ1М1ЖЕР ТОПЫРАГЫНЫН, ТЫГЫЗДЫГЫНА ЭРТУРЛ1 9ЦДЕУ ТЭС1ЛДЕР1НЩ ЭСЕР1
Е.К;. Жусшбеков, Н.Ц. Тыныбаев
К,азац егтшшк жэне eciMdiK шаруашылыгы гылыми-зерттеу институты 040909, Цазацстан, Алмалыбац, Ерлепесов квш., 1, erbol.zhusupbekov@maiI.ru
Мацалада К^азак;станнын, Оцтустж-Шыгысынын, ылгалмен жартылай к;амтамасыз ет1лген куац тэл1м1 жершщ ашьщ - к;оцыр топырагында журпзшген зерттеуде топырак;тыц жыртыла-тын к;абат тыгыздыгыныц кектемнен жазга карай тыгыздалуы кдлыптаскан. Топырак;тыц жыртылатын ^абатыныц ец аз тыгыздалуы 20-22 см аудара жырту нус^асында (1,20 дан 1,27 г/см3) байк;алса, ал ец жогаргы тыгыздылык; ецдемей тжелей себу (1,28 ден 1,36 г/см3) нуск;а-сында байцалды.
К1Р1СПЕ
Топырак; табиги дене болгандык;тан, к;асиет1мен заттык; к;¥рамыньщ сандык; жэне сапалык; керсетюппмен анык;тала-тын цорлыц кунарлылыгы болады. Табиги жагдайда еамджтщ есуше кажега топырактыц курамы мен касиет1, оныц дамуы мен цалыптасу ypflici жогары Кабатта каркынды журедь Топырацты ецдеген кезде оны аудару, салмагы ауыр ауыл шаруашылыгы машиналардыц децгелектершен тыгыздалу нэтижеа-нен 6Í3 топырак; пен биота арасында, топырактыц езшщ белшектер1 жэне aya мен ылгал арасындагы калыптасцан езара байланыстарды бузамыз. Сондьщ-тан, eriH шаруашылыгыныц к;арк;ынды-лыгын 3pi царай удетууипн агротехника-лык; эд1стерд1 жет1лд1рудщ thímaí жолда-рын Í3flecTÍpy цажет. Бул багытты зерт-теп, icKe асыру eriH шаруашылыгыныц bkcthhchbtí туршен интенсивтжке ауыс-тырудьщ бастамасы болады. Болашагы бар осындай эдгстщ 6ipi - топырак;ты минимальды ецдеу болып табылады.
Элемнщ кептеген елдершде, ауыл шаруашылыгы дак;ылдарын ecipyfle жещл ецдеу жан-жа^ты зерттелу устшде. Цазак;станныц Оцтустж жэне Оцтустж-Шыгыс облыстарыньщ тэл1м жерлершде cyflirepfli ецдеу дэстурл1 аудара жырту тэсшдер! эл1 жузеге асуда. Осыган байла-нысты топыра^тыц курылымы бузы-лып, агрофизикалык; к;асиеттер1 мен су
реж1м1 нашарлап, бутшдей айтк;анда оныц K;apamipÍK коры темендейдь
Топыракты ецдеущ жецглдетудщ мацыздылыгы б1ршшщен, топыракты ецдеуге кететш 40 % - энергетикалык; жэне 25 % - ецбек шыгынын; екшшщен, тракторлар мен куралдардыцжурш етке-ншен топырактыц физикальщ касиет-тершщ нашарлауы мен шамадан артьщ тыгыздалуын темендетед1, ушшипден, органикальщ заттардыц тез ыдырауы мен шацдануынан эрозиялык; процес-тердщ артуын токтатады. Ел1м1здеп нарьщтьщ экономика жагдайында бул эд1с фермерлерге кектемдж далальщ жумыстарды тез, 9pi уактылы жасауга, топырактыц ылгалдылыгын мол мелшерде сактау мен пайдалануда, куш пен каржыны унемдеуге мумкшдж бередь Соцгы жылдары осындай эдкке элемдеп алдыцгы цатардагы дамыган елдердщ KeniuLniri жаппай кешуде. ТМД елдершде топыракты жещл ецдеу тэшп эл! теориялык; 1здешс пен тэж1рибелж багытта зерттелуде.
Мальцевтщ niKipi бойынша, топырактыц к;унарлылыгы 6ipÍHmi кезекте, оныц к;урамындагы органикальщ заттардыц корын арттырады жэне оныц Курылымдылыгын жаксартады. Оныц ойынша, кепжылдьщ ес1мджтер сиякты б1ржылдьщ eciMfliKTep де белпл16ip жаг-дайда топырак;тыц цурылымын жак;сар-тып, mipiHfliMeH байытады. «Жыртыла-
тын цабат негурлым таяз ецделсе, согурлым ол ез курылымдылыгын к;ал-пына келт1рш, шацдануы аз болады»-деп жазган [1].
В.И. Буянкин жэне B.C. Кучеровтар-дыц зерттеулер1 бойынша cyqirepfli ецдеу тэсглдер1 мен терецщп алдыцгы ауыл шаруашылыгы жылдыц метео жаг-дайына байланысты, ылгалы мол жыл-дан соц жыртылатын цабат тыгыздалып, жерд1 ецдеудщ ец THiMfli тэсы1 терец ецдеу болып саналады, ал кургацшыльщ жылдардан соц TinTi жерд1 ецдемеуге де болады [2,3].
Топырацты механикалыц ецдеу 6ipiHiui кезекте тыгыздьщты езгертедь Топырак;тыц тыгыздыгы оныц к;атты, суйык^ газ Tapi3fli фазаларына тэуелд1 болып келедь Кептеген зерттеулер керсеткендей, жацсы к;опсыган жэне ете тьныз топырацтар еамдж пршШгшщ жагдайына жэне топырацтагы биоло-гияльщ процесстер барысына эсер етедь Сонымен цатар эр топырацтыц езшщ тыгыздыгы болады. Эр турл1 топырак;-тарда журпзшген тэж1рибелерге ^ара-ганда, кептеген ауыл шаруашылыгы астьщ дак;ылдарына тэн оцтайлы тыгыз-дык; 1,1-1,3 г/см3 аралыгында болады [4].
П.П. Калмаков пен A.M. Нестеренко-ныц [5], керсеткеншдей Еды ещршщ топырагында аудара жыртумен салыс-тырганда сыдыра ецдеуде жыртылган цабаттыц б1ртектыш мен цаттылыгы, келемдж салмагыныц мелшер1мен ерек-шеленедь
НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Зерттеу нысаны тэж1рибе учас-кесшщ топырак; жабындысы тау етегшщ карбонатты ашьщ к;ара-к;оцыр орташа саздак; топырагы, жырту к;абатында 1,9 % KapamipiK, жалпы азот-0,15 %, жалпы фосфор-0,21 % цурайды. Зерттеу айма-гыныц климаты-континентальды, THiMfli температура жиынтыгы шамамен 30009 С. Суык; тусуге дешнп кезецнщ
узацтыгы 140-170 кун аралыгында. Жыл-дык;жауын-шашын туамшщ жиынтыгы
- 414,5 мм, оныц ¡шшде 39,7 %-ы кекте-мде, жазда-24,2 %, кузде-17,9 % жэне к;ыс-та-18,2 % туседь Казацстанныц оцтустж
- шыгысыныц ылгалмен жартылай к;ам-тамасыз етглген тэл1м1 жершде арпа епсшде уш турл1 топырацты ецдеу тэсыдер1 зертелшш, i^a3ipri тацда топы-рацты жещл ецдеу тэсшнщ тшмдшп аньщталды. Зерттеу эд1стер1 - танаптык; тэж1рибе, зертханада топырак; улплерш талдау. Топырак; цабатыныц тыгызды-гын Качинский эдюмен (0-30 см) эр 10 см терецдж сайын кесюштщ кемепмен аньщталды.
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛИБЫ Л АУ
Егшинлжте цургацшыльщ аймац-тарда ешм куралуда Heri3ri шеиплетш мэселенщ 6ipi cyqirepfli дурыс ецдеу болып табылады. Зерттеу барысында, арпа епсшде cyqirepfli ецдеу тэсыде-ршде топырацтыц оцтайлы тыгызды-гын аньщтау.
Жерд! ецдеуаз eriH шаруашылыгы-ныц дамуы мумкш емес. Оныц ыцпалы тек топырак;к;а к;ана емес, сонымен к;атар eciMfliKKe де, цоршаган ортага да эсер етедь Ka3ipri кездеп аймацтьщ жер ецдеу жуйеа ауыл шаруашылыгы дак;ыл-дарын ecipy технологиясын жет1лд1руге, дацылдыц биологиялык; жэне аймак;тык; ерекшелжтерш цамтитын топыра^ты ецдеу диференциясына сай болу к;ажет деп санайды.
Топыра^ты механикалыц ецдеу оныц тыгыздыгын езгертш, ^атты, суйык^ газ Tapi3fli шшшдершщ цатына-сына тэуелд1 болады. Кеп цопсытылган жэне ете тыгыз топырацтар, еамдж иршипгшщ жагдайына жэне топырак;та-гы биологияльщ процесстерше эсер етедь Эр турл1 топырак;тарда журпзы ген тэж1рибелерге Караганда, кептеген астык; туцымдас ес1мд1ктерге к;ажетт!
оцтайлы тыгыздык; 1,1-1,3 г/см3 диапа-зонында болады.
Тэж1рибе журпзген 2006-2008 жыл-дары, эртурл1 ецделген тэсыдерде топы-рак;тыц тыгыздыгын аныцтау ушш келем1500 см3 цилиндрмен терт рет цай-таланып, 0-10,10-20 жэне 20-30 см к;абат-тардан топырац ynrúiepi алынып, кектем мен eHiMfli жинар алдында зертханалык; эдкпен аньщталды.
Зерттеу жылдары топырак;тыц 0-30 см цабатыныц тыгыздыгына ецдеу тэс1лдер1 айтарльщтай эсер eiri (1 кес-те). Кектемде топыра^тыц 0-30 см ^аба-тында келемдж салмацтыц KepceTKiuii
Кесте 1 - Арпа епспгшдеп топырацтыц 0 тэсыдершщ 9cepi, г/см3
20-22 см-ге аудара жырту мен сыдыра ецдеу тэсыдершде [1,20-1,21 г/см3) болып 6ip децгейде к;алыптасты. Топы-рац ецдеу тэалш 10-12 см-ге азайтцанда кектемде келемдж салмак; 1,24 г/см3, ал ецдемей тжелей себу тэсШнде 1,28 г/см3 -ке жогарлады. Арпа дацылыныц ecin дамуыныц аягына к;арай топырацтыц ец жогаргы тыгыздыгы 1,36 г/см3 курап, ецдемей тжелей себу тэалшде аныцта-лып, арпаныц ешмдшгше эсер erri. Жал-пы зерттеу барысында топырацтыц 0-30 см цабатында ец цолайлы тыгыздьщ сыдыра ецдеу тэсглдершде байкдлды.
30 см к;абат тыгыздыгына сущгерд1 ецдеу
2006 2007 2008 Орташа
Топыракты ецдеу тэсыдер! кектем ешмд1 жинар алдында кектем ешмдй жинар алдында кектем ешмд1 жинар алдында кектем ешмд1 жинар алдында
20-22 см-ге аудара жырту 1,14 1,29 1,29 1,32 1,18 1,29 1,20 1,27
20-22 см-ге сыдыра ецдеу 1,15 1,27 1,28 1,31 1,20 1,31 1,21 1,30
10-12 см-ге сыдыра ецдеу 1,17 1,29 1,31 1,33 1,24 1,32 1,24 1,31
ецдемей тжелей себу 1,19 1,39 1,35 1,36 1,29 1,34 1,28 1,36
бцдеудщ барльщ тэалдершде де кектемнен кузге к;арай топырак; цабаты-ныц тыгыздалуы аньщ байк;алады. Топы-рацтыц тыгыздыгыныц ец аз болганы топырацты 20-22 см терецджке аудара жыртуда байцалса, ец жогары кер-ceTKiiiiTi топырацты ецдемей, тжелей себу тэс1лшде байцауга болады.
КОРЫТЫНДЫ Макдланы к;орыта келегенде, гылы-
оцтустж-шыгысыныц ылгалмен жарты-лай цамтамасыз етглген куац тэл1м! жершдеп ашык;-к;оцыр топырацта журпзыдь Топырацты эртурл1 ецдегенде ец ти1мд1 болып сыдыра ецдеу нусцала-ры аньщталды. Зерттеу барысында аньщ-талгандай, баск;а ецдеу тэслдер1мен салыстырганда ец ^олайлы топырац тыгыздыгы жещл сыдыра ецдеу тэсшде-ршде к;алыптасты.
ми зерттеу жумысы Казацстанныц
ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI
1. Мальцев Т.С. Вопросы Земледелия. М.: Колос.1971.390с.
2. Буянкин В.И., Кучеров B.C. Плоскорезная обработка почвы в Западном Казахстане // Земледелие. 1979. №9.23 с.
3. Кучеров B.C. Системы основной обработки почвы в зернопаровом севообороте в сухостепной зоне Приураля // Автореферат диссертации на соискание ученой степени к. с.-х. н. Алмалыбак КазНИИЗ 1986.16 с.
4. Долгов С.И., Модина С.А. О некоторых закономерностях зависимости урожайность с.-х. культур от плотности почвы //Теоретические вопросы обработки почв, Вып.2.-Л.: Гидромедиздат. 1969. С. 54-64.
5. Колмаков П.П., Нестеренко A.M. Минимальная обработка почвы. М.: Колос. 1981. 240 с.
РЕЗЮМЕ
Исследованиями установлено, что в условиях полуобеспеченной богары Юго-Востока Казахстана на светло-каштановых почвах плотность пахотного слоя имеет тенденцию увеличения от весны к лету. Наименьшая плотность отмечалась на варианте вспашки на 20-22 см- от 1,20 до 1,27 г/см3, а наибольшая на варианте без основной обработки- от 1,28 до 1,36 г/см3.
SUMMARY
In the process of research works it was identified that in semi-provided dry conditions in the South-East of Kazakhstan on light chestnut soils, the density of the arable soil layer has a tendency to increase from spring to summer. The lowest density was observed in the option of plowing at 20-22 cm from 1,20 to 1,2 7 g/cm3, and the largest was in the option withoutthe main till-from 1,28 to 1,36 g/ cm3.
