CC BY
9ЭОЖ 631.42
ТОПЫРАЦТАРДЫ ИГЕРУ ЖАГДАЙЫНА ЖЭНЕ Ц¥НАРЛЫЛЫГЫНА БАЙЛАНЫСТЫ
АГРО0НД1Р1СТ1К ТОПТАСТЫРУ
А. Сулейменова, Г.Мук,анова
д.О.Оспанов атындагы К,азац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты,050060 Академ цалашыц, эл-Фараби дацгылы 75 в, Алматы, Цазацстан,
s.altynai87@mail.ru
Макдлада Ак;су ауданы ЖШС Абай шаруашылыгыныц аумагындагы топырацтарды агроенд1р1спк топтастыружэне оны пайдалану жайлы маглуматтар берыген. Шаруашыльщта кездесетш топырацтардьщ барлыгын игеру жагдайлары к;унарлыгына байланысты агроенд1р1спк топтарга б1рж,прыд1.
К1Р1СПЕ
Топырак; ауыл шаруашылыгында ец басты жэне ауыстыруга болмайтын непзп енд1р1с к;уралы. Соцгы жылдары ел1м1зде топырацтану гылымы алга басып, дамып келедь Галымдарымыз топырак; к;унарлыгын енд1рущ, кунарлы-льщтьщ оцтайлы керсетюштерш аньщ-тауды, топырак микроагзаларыныц физиологиялыц, биохимияльщ цыз-метш, топырац цараипртнщ езг-ерктерш зерттеу журпзу багытында аук;ымды жумыстарды жалгастыруда.
0.0. Оспанов атындагы ГЗИ галымда-ры кептеген жумыстар атцарды: юпп жэне орташа масштабты ел1м1здщ жэне эр облыстардьщ топырак; карталарын жасау; шаруашыльщтармен мемлекеттж жер цорларыныц 1р1 масштабты карталарын жасау, топырак; мел иорациясы, топырак; эрозиясы женшдеп стационарлы эр аймацта етюзшген рылыми зерттеу жумыстарын журпзу; Казахстан топы-рацтарын кешещц турде сипаттайтын 14 томдык; «Казахстан топырак;тары» атты жинацты баспадан шыгару; ел1м1здщ топырагын жжтеужэне оларды диагнос-тикалау мэселелерш зерттеп, оны ¿с жузше асыру жэне т. б. Ел1м1здщ суарма-лы аймацтарында цолданылатын топы-рак;тардыц ерекшелжтер1 зерттелшш, оларды дурыс цолдану жолдары айк;ын-далды.
Эс1ресе топырац экологиясы женшдеп мэселелерге кеп кещл аудары-лып, топырацтьщ улы заттармен ласта-нуы, адамзат эсершен бузылып, булшу1 байцалатын енд1рктж аймацтар аныцта-лынып, топырацтьщ экологиялык; к;ыз-меттер1 жэне оныц агроэкологияльщ мумюншШгш зерттеу багыттарындагы жумыстар жалгасуда.
Осыган орай жумысымыздыц мак;са-ты ЖШС Абай шаруашылыгыньщ терри-ториясындагы топырацтарды агроенд1р1стжтоптастыружэне оны пайдалану.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
ЖШС Абай шаруашылыгы территори-ясы Ак;су ауданыньщ ортальщ беляше жатады. Орталыц бел!мшеа Кешкентал кент1, аудан орталыгы Жансупров ауы-лыньщ оцтустж-батыс бвлiгiндe орна-ласцан. Култабан жэне бвл1мше учаске-сшде непзшен суармалы жерлер басым, бул бел1мше солтустж-шыгыста Кызыл Агаш, оцтустжте Ескелд! ауданыньщ Коцыр елд1 мекешмен, батыстажер к;оры-на белшген бел1мшемен, ал солтустж-батыста мал айдайтын жерлермен шек-теседь
ЖШС Абай шаруашылыгыныц епстж алцабы (абсолюттж бижт1п 950-1150 м) Жоцгар Алатауыньщ адырлы-жоталы тау аралык; ацгарындагы аласа таулы епстжте орналасцан.
Зерттелген территорияныц топырак; жамылгысы таулы к;ара-к;оцыр жэне ашьщ к;ара-к;оцыр болып келедь Tay етеп кэд1мп жэне ашьщ солтустж'п боз топы-рак;тардан турады.
Топырак; улгыерш алу зерттеу мак;са-тына, химияльщ талдау тэсшдерше бай-ланысты алынды. Ол ушш ap6ip тектж цабаттан топырак; кунарлыгын аньщтау-га (гумус, азот, фосфор, калий) жэне меха-никальщ курам мен топырак;тыц тузда-нуына байланысты топырак ynrlnepi алынды. 8p6ip топыра^ ynrici этикетка-мен белпленген нуск;а бойынша к;амта-масыз ет1лдШсы зерттеуге алынган топырак;тар баршамызга мэл1м Е.В. Аринушкинанын, химияльщ эд1стер1 арк;ылы аньщталды.
Лабороторияльщ топырак;тарды тал-даулар Алматы цаласыныц МемЖОБ-лабороториясында журпзыд1, ол топы-рак;тьщ агрохимияльщ параметрше бага берудщ Heri3i болып саналады.
Далальщ зерттеу кезшде топырак; нуск;алары аньщталып, онда непзп кесюн, жартылай кесюн жэне шуьщырлар салынды. Бул кесюндер жэне шуьщырлар топырацтану галымдарыньщ окульщта-рындагы тэсшдерге суйене отырып жаса-лынды. Топырак;тыц тольщ KecKiHiH аньщ-тау ушш терецд1п 1,5 м-ге дешн к;алыпты жерлерге (к;алыптасу жагдайына байланысты) Heri3ri кескш салынды. Жартылай кесюн (терещцп 0,8 м] Heri3ri кесюн сияк;ты, калыпты кесюн салынды. Мунда нусца шекараларын аньщтау ушш А+В кабаттарыныц цалычдыры жэне кеб1рленгенд1п сол сияк;ты тузданганды-гын аньщтау ушш салынды. Шуьщырлар (терещцп 0,5 м), Ke6ip топырак; нусцала-рынын, шекараларын аньщтау ymiH пай-даланылды. Топырацтыц толык; кесюндершен эрб1р тектж цабаттардан химияльщ талдаулар ушш топырак; ynrmepi алынды.
НЭТИЖЕЛЕРД1 ТАЛДАУ Жер бел1мшелершщ сапасын аньщтау ymiH жэне ауылшаруашыльщ дак;ыл-дарын ecipyre жарамдыгын б1лу ymiH, барльщ топырацтар кунарльнща эсер ететш белплер1 бойынша олардыц к;унарлык;тарына байланысты ArpoeHflipicTiK топтастыру ез кезеп бойынша, мемлекеттж жер кадастры ютабыньщ керсетюшше сэйкес (Казахстан Республикасыньщ ауылшаруашыльщ министрлтнщ жер ресурстары бас-к;ару комитет^ 1997 ж) категорияларга жэне жер кластарына белшедь
Жердщ жарамдыльщ категориясы-табиги ауылшаруашыльщца пайдалана-тын айма^, аймащна жэне таулы облыс-тар, бул жерлерд1 мумганшШп болганша Heri3ri ауылшаруашыльщ дак;ылдарын внд1руге жарамды жерлер жатады. Зерт-телш отырган елд1 мекендеп топырак;-тар мына теменп категорияларга белшед!:
I- Жыртылуга жарамды жерлер;
II- Жайылымга жарамды жерлер. Жер кластары-категорияньщ шшде
ерекшеленетш жерлер, ягни топырак турлерше, механикальщ курамына, ана-льщ жынысына, бедер жагдайына жэне ылгалдылыгына байланысты. 9p6ip жер класы табиги жэне шаруашыльщ сипат-тамасы бойынша уцсастыгымен жерд1 пайдалану технологиясыныц жацынды-гымен, мэдениеттенд!ру, жерд! GHflipicTiK жогарылату тэсищершщ жэне коргаудьщ 6ip багыттылыгымен сипат-талады. Жер кластары белплеу б1рлж елшем!мен басталды.
Категориялар мен кластар arpoeHflipicTiK топтарга 6ipiKTipy мына теменп керсетюштерге байланысты журпзшедг
1. Топырактардьщ 6ip топырацтьщ-климаттьщ аймаьща аймацшага, ещрге юретшдшп;
2. Топырактардыц тектж жацынды-гы, ягни олардыц топырак курылымда-рынын, морфологияльщ белплершщ; топыра^ курушы жыныстарыньщ, меха-никальщ курамдарыныц непзп физика-химияльщ касиеттершщ, коректж эле-менттер корыныц уксастыгы;
3. Топырак калыптасатын бедершщ б1р келкшп;
4. Топырак; жамылгы децгейшщ б1р типтШп;
5. Топырак кунарлыгын теменд-ететш касиеттершщ б1р типтыш жэне б1р келкшп
6. Топырактыц физика-химияльщ касиеттерш жаксарту шараларынын, уксастыгы.
Осы жогарыдагы келт1р1лген мэл1меттерге байланысты шаруашы-льщтагы топырактар ею агроещцрктж топк;а б1ржт!рыед1, ол ез кезеп бойынша ею класка белшедь
1. Жыртуга жарамд ы жерл ер Топ 1-1.1. Зиянды нышандары жокжер-лер, жыртуга жарамды сугаруды кажет етедь
Жалпы келем11076 га Непзп бел1мшеде 553 га Култабан учаскесшде 523 га Бул топка кою кара-коцыр элаз дамы-ган, ашьщ кара-коцыр кэд1мп, калыцды-гы аз, элаз шайылган жэне таяз дамыган, кэд1мп боз топырак тэл1м! жэне суарма-лы, элйз шайылган тэл1м1 жэне суарма-лы, ашьщ боз топырак, кэд1мп суармалы олардыц пайыздьщ карымщатынасы б1р-б1ршен эртурль
Механикальщ курамы жещл кумбал-шьщты киыршьщтастануы кейде жок, ал бар болса элс1з децгейде байкалады. Бетш кабатта гумустьщ мелшер1 0,98-ден 3,04%, жалпы азот 0,074-0,199%, ал жалпы фосфор 0,007-0,18% аралыгында ауыткиды, жылжымалы фосфор 1,756,22 мг/100 г топыракта, ауыспалы калий 45,6-88,8 мг/100 г топыракта.
Топыракта еамджтерге зиянды эсер ететш децгейдеп улкен туздар кесюн бойында кездеспейдь
Бул топырактарды суармалы егшшшжте пайдаланган кезде аймакта агротехникальщ шараларды сактап, орга-никальщ-минералды тьщайткыштар берш, топырак бетш тепстеп, сугару мерз1м1мен мелшерш сактап, топырак бетш дурюн-дурюн сугарганнан кейш кабыршак пайда болмау ушш кепстп туру кажет.
2. Жайылымдьщжерлер Топ Ш-5. Нагыз жайылымдьщжерлер, топырак сапасы жагынан жыртуга жарамсыз жерлер.
Жалпы келемМ067 га, оныц шшде непзпжерулесккл1067га.
Бул сипатталып отырган топырак-тарга кою кара-коцыр кэд1мп, элаз калыцдьщты, тольщ дамымаган, элс1з шайылган топырак топтары жатады, олар б1р-б1р!мен эртурл1 пайыздьщ карым-катынаста алаланып, дакталып орналаскан.
Топырактыц гранулометрияльщ кура-мы непзшен орташа кумбалшьщты. АВ бетю кабаттагы гумустыц мелшер1 2,172,92 %, жалпы азот 0,126-0,136, ал жалпы фосфор 0,111-0,114 % аралыгында ауыт-Киды. Жылжымалы фосфор 1,56-2,20 мг/100 г топыракта, ал ауыспалы калий 37,44-67,20 мг/100 г топыракта кезде-седь Топырак кесюн бойында тузданба-ган. Бул топырактардыц ешмдШп киыр-шьщтастыгына байланысты жаксы емес.
КОРТЫНДЫ Шаруашыльщ непзшен суармалы егшшшж Култабан бел1мшесшдеп кара коцыр жэне боз топырактарда журпзыедь Бул топырактар лес жэне лес тэр1здес кумбалшьщтардагы анальщ жыныстарда дамыган. Шаруашыльщта кездесетш топырактардыц барлыгын игеру жагдайлары кунарлыгына байла-
HbicTbi arpoeHflipicTiK TonTapra 6ipiKTipi^fli. K^apa K;oH,bip TonbipaK; neH 603 TonbipaKjTap arpoeHßipicriK TonTacTbipy-fla acbipTyra acapaMflbi >Kepjiep TonbipaK; TonTapbma Kipfli. Eyn TonbipaKjapflbi cyap-
Majibi eriHini^iKKe nanflajiaHFaH Ke3fle aiiMa^Tbin arpoTexHHKaHbi caKjTan, 6eTiH AYpidH-flYpKiH cyrapraHHaH KeöiH i^aöbip-iiibi^ naiifla öo^May yrniH i^oncbiTy KepeK.
SUMMARY
The article provides agroindustry grouping of soils in the territory Ltd Ab ai Ak su district, and the data they use. Established agricultural industrial group on the development of soil fertility Aksu array.
