CC BY
15экология
УДК 631.45; 631.67
КАЗАХСТАН ТОПЫРАЦТАРЫ ЖЭНБ ОЛАРДЬЩ ОНД1Р1СТ1К КАЛДЫКТАРМЕН ЛАСТАНУЫ
С.Н.Досбергенов
О.О.Оспанов атындагы К,азщ топырацтану жэне агрохимия гылыми - зерттеу институты. 050060, Алматы, Эл-Фараби д-гы, 75в, Цазацстан
1^азакстан топырак; жамылгысына кыскдша сипаттама бершген. Табиги аймактар топырактарын-да мырыш пен мыстыц, бор мен кобальттыц жалпы турлершщ жогары мелшер1 тсркелген. Техно-гендпс ластану нэтижесшде ауыр металдардыц мелшер1 арта туседь Бурынгы ядрольщ полигондарда стронций - 90, цезий -137 калдьщтары калган. Кейшп жылдары автомобиль келтнен шыгатын лас-тандыргыш цалдьщтар кебешп барады
К1Р1СПЕ
Казахстан жер келем1 бойынша 1р1 мем-лекеттер цатарындагы б1ршнп ондыкка юредь Каз1рп танда Казацстанныц букш аймактарында экологияльщ тураксыздьщ оньщ барльщ параметрлж керсеткшггер1 бойынша калыптаскан. Бутан непзшде енд1рктердщ тек шюазат корын шыгаруы мен ауылшаруашылыгында монокультура-лык дакылдардьщ орын алуы себеп болды. Б1здщ ел1м1зде жан басына шакканда 50 т шамасындай шиозат енд1ршед1 [1]. Ощцршген заттардыц 93-95 %-ы коршаган ортага ендаркгпк калдык ретшде шыгары-лады. Республикада 20 млрд. тоннадан астам ендаригпк калдык; уйщщлер1 жинак-талган. Олардыц эрб1р оннан б1р1 уытты болып келед1. Ел1м1зде 300-ден астам казба байлык турлер1 оцщршедь Солардыц шпнде хром кешнщ дунне жузшк корыныц 30 %, марганец пен уранныц 25 %, мыс пен тем1рдщ 10 % жинакталган.
Республикамызда кау1гт децгейде тех-ногенднс коргасынмен ластану провинция-лары таркелшген. Стационарльщ ацпарат-тардыц деректерше суйенсек, енеркэсштж шыгарылымдар адам басына шакканда 250 кг-нан астам, ал автоколштердщ уытты лас-таушьшары 50 кг-нан келедь Гидросферага тусетш ещцрютш жэне комуналды -турмыстык; ацаба суларыныц келем1240 м3-тан асады.
Республика бойынша жаппай шелейтт-ену урд1стер1 орын алуда. Олардыц келем1 179,9 млн. га немесе ел1м1здщ 60 % алып жатыр [2]. Бул топырак кунарлыгыныц теме-ндеуше, каркынды турде туздануына, табиги жэне мэдени ос1мд1ктердщ ешмдшшнщ
курт томендеуше алып келедь Табиги орта тунерш, езен, кол суларыныц ластануы арта-ды. Топырактыц агроэкологияльщ элеуеп темендейдь
Мекендеунп халыктардыц экологияльщ жэне экономикалык жагдайлары темендеп нашарлайды. Топырактыц ауылшаруашы-лыгы мен экономикага типзетш мацызды-лыгы оте зор. Топырактыц ошмдшк касиета адамзаттыц дамуына оз ьщпалын типзед1. Топыраксыз адамзат азьщсыз цалады. К|аз1рп кезецде адамзат саны жыл сайьш 100 млн/га жуьщ ест огыр. Ауылшаруашылыгьша керекп кунды топырадты жерлерге сураныс жылдан-жылга артып келед1.
Кыскаша бул проблеманыц жер1м1зде таралуын айта келш, оны бшудщ адамзат ушш мацызды екенше токталу кажет
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЭД1СТЕР1
К^азацстан аумагында кец таралган топырак турлер1 тексершген. Топырактагы хими-яльщ элементтер жалпы кабылданган спек-трографиялык эд1спен толык кескш бойынша аньщталган [3]. Химиялык элементтерд1 уыттылык дэрежес1 бойынша ж1ктеу «Об утверждении экологических критериев оценки земель» уймет каулысы бойынша [4] эдктемелк нускауларга сэйкес журпзшген. Топырактагы ауыр металдарды аныктау Казакстан Републикасыныц Бас санитарлык дэр1гер1 2.02.1997 ж. беюткен «Инструкция по определению предельно допустимых концентрации тяжелых мета-лов в почвах» ШМК женшдеп нускауы бойынша орындалды [5].
Ластанган топырактар деп ластагыш заттардыц химиялык мелшер1 бершген-
шекп мелшерл1 концентрациялардан асып кеткен жагдайда есептелшед1. Бершген шекп мелшерл1 концентрациялар мырыш ушш - 23, мыста - 3, коргасында - 6, марга-нецте - 1500, молибденде - 5, борда - 3, хромда - 0,05, фторда-10, стронцида - 90,37 Бк/кг, цезийде -137370 Бк/кг.
ТАЛКЫЛАУ
К^азакстанныц топырак; жамылгысы 235 млн.га жерд1 алып жатыр. Еуразиялык; мате-риктщ ортасында орналаскан бул аумак езшщ топырак тузшу уцергстершщ ерекше-лштерше байланысты эртурл1 химияльщ, физикалык, су - физикальщ касиеттер1мен жэне де кунарлылыгымен ерекшеленед1. Республикада 93,7 млн. га жер тузданган жэне кеб1рленген. Деградация 24,1 млн. га аумацта байкалса, ал 4,8 млн. га жер эрозия-га ушыраган. Бул жагдай непзшен купт карбонатталган жэне жецш механикалык курамдагы топырактарда орын алган. Саз-дакты жэне сазбалшьщты топырактардыц келем1 140 млн. га жерд1 алып жатса, ал кумдак жэне кум топырактар 52 млн. га жерге таралган [6]. Топырак; кескЫ бойын-ша химияльщ ластаушылардыц таралуы мен жинакталуына топырак тузупи жыныстар-дыц шыгу теи мен касиеттер1, солардьщ шпнде ерекше майда шацды - тозац болше-ктер1, органикальщ заттардыц сандык-сапалык курамы, спцру кабшеп, ылгалды-лыгы мен ортаныц рН-ы эсер етедь Соны-мен катар техногенездщ каз1рп тандагы фак-торлары - ауылшаруашылыгы жэне ещцрктпс кэсшорындарыныц, эскери -ецщрютпс кешендердщ сынак полигонда-рыныц ыкралы да айтарльщтай. Техно-генднс ландшафтта олардыц табиги биогео-химиялык тепе - тендт бузылады. Табиги топырактарга тэн емес уытты химиялык косылыстар жинакталады.
Топырак жамылгысыныц Казахстан аумагында орналасуыныц ерекшелштерше олардыц айкын байкалатын келбеу ецщп мен т1к беткешп таулык; аймактары жэне сонда цалыптасатын кешещцк жамылгысы жатады. Республиканыц солтуспк шетю аумактарына юреттн Солтустпс К^азакстан облысыныц 76 мыц га жершдеп коцыржай ьшгалды аймагында орманныц сур топы-рактары, орманды дала аймагында ситазденген кара топырактар мен шал-
гынды кара топырактар таралып жатыр. Бул топырактар лёсс тэр1зд1 саздактар мен саз-балшыкты жэне кумдакты топырактузунп жыныстарда калыптасады. Жылдык жауын
- шашын мелшер1 300-350 мм, 10°С - дан жогары тшмд1 температура жиынтыгы 1950
- 2200°С. Каранпрщщ горизонтыныц калыц-дыгы 50-60 см-ге дешн жетед1. Кальций гуматы курамындагы цараппрщщ мелшер1 3-4 %-дан 6-7 %-га дешн, ал сщршу сыйым-дылыгы 100 г топыракка шакканда 20-25-тен 30-40 мг/экв дешн кетершедь Топырак-тыц рН ортасы бейтараптан элс1з кышкыл-дануга дешн езгередь Бул топырактарда узак жылдар бойы дэщц дакьшдар егшп келед1. Сондьщтан олар мннералдык тыцай-тцыштарды калыптан тыс колданудан жэне ес1мд1ктерд1 коргауга колданылатын дэршер мен препараттар - дефолианттармен ластануда.
Крцыржай - куацды дала аймагында кэд1мп жэне оцтустж кара топырактар калыптаскан жэне 25,3 млн. га жерге таралган. Осы топырактар Акмола, Павлодар, Актобе, Солтустж Казакстан, К^ос-танай, Батые К^азакстан жэне ¡нпнара Караганды облыстарында орналаскан. Топырак Слб1рдщ салкын климат жагда-йындагы су режимшщ шайылымсыз туршде калыптасады. Жауын - шашын-ныц жылдьщ молшер1 300-320 мм жэне децгейлт жаз айларында туседь 10°С-дан жогары температуралар жиынтыгы 2100-2200°С. Куацшыльщ терт жылда 61р рет кайталанып отырады. Лёсс тэр1зд1 саздактар мен сазбалшьщтан туратын кар-бонатты топырактузупп жыныстар кец таралган. Олар курамына каолинит, хлорит жэне гидрослюда юретш шацды тозац мен сазбалшьщка бай. Караипршд1 кабатыныц калыцдыгы оцтустж кара топырактарда 40-50 см-ден бастап кэд1мп кара топырактарда 60-80 см дешн ауыткиды. Гумат - фульват курамды караипршд1 молшер1 5-6 -дан 6,7-7,9 % дешн, ащру сыйымдылыгы 100 г топы-ракка шакканда 20-30 -дан 30-40 мг/экв дешн, ал топырак ертндганщ реакция-сы бейтараптыльщтан элаз сштШкке дешн езгередь Егш шаруашылыгына жарамды 16,8 млн. га кара топырактар-
дыц 14,5 млн. га епстнске игершген. К^ара топырактар курамында элеуеттш ластану квз1 болатын жогары мелшердеп марганец-пен (500-3300 мг/кг), мырыш (60-80 мг/кг) жэне бор (50-80 мг/кг) кездесед. [7]. Бул топырактарды 50 жыл бойы егш шаруашы-лыгында туракты пайдаланудан караппрщщы 20-25 % дейш кайтымсыз жойылып кетп. Минералдьщ тыцайткыш-тар мен внд1рктер шыгаратын калдьщтар-дан бул аймактыц топырактары техногецщк ластануда.
Орташа куацды, куанды жэне шел-далалы аймактарда кара коцыр топырактар калыптасады. Олар ортальщ Казахстан ещршде, батыста Каспий бойы ойпатынан бастап, шыгыста Алтай мен Сауыр - Тарба-гатай тауларыныц етегше дейш таралып жатыр. Алып жаткан жер келем1 90 млн.га. Климаттыц куандануы жалпы ылгалдыц жет1мс1зд1п мен б1ркалыпсыздыгынан оцтуспкке карай арта тусед1. Демек, жауын
- шашын мелшер1 солтуспкте 230-260 мм-ден оцтуспкке карай 200-220 мм дешн теме-ндещц. 10°С-дан жогары температуралар жиынтыгы солтуспгшде 2300-2400°С бол-са, оцтуеигшде 2600-3200°С дейш кете-ршедь Топырак; тузунп анальщ жыныстары механикалык курамы бойынша эралуан непзшде саздакты imiHapa усак тасты элю-виальды, элювиальды - делювиальды шегщщлер болып келед1. Сазбалшьщты минералдарыныц курамында гидрослюда, монтмориллонит жэне аралас катпарлы слю-дамонтмориллонитп курылымдар басым болып келеди
Куацды жэне шелд1 дал ада куцпрт кара коцыр, кара коцыр жэне ашык кара коцыр топырактар таралган. Карбонатты -кеб1рленген топырактар, эралуан Ke6ipni кешендер мен шала дамыган топьфактар Сарыарка усак шокылары мен Жайык бойы-ныц жондарында жэне Мугаджарда кездесед!. KapamipiHfli кабатыныц калыцдыгы куцпрт кара коцыр топырактарда 40-60 см болса, ашык кара коцыр топырактарда 30-40 см дейш кыскарады. Гуматты - фульватты косылыстар курамындагы каранпрщща 3,4
- 4,6-дан 1,2 - 2,5% аралыгында ауыткдцы. 100 г топырактагы сщру сыйымдылыгы 15-20-дан 25 - 30 мг/экв дейш ауыткиды. Топырак ертцщсшщ реакциясы бейтарап жэне элс1з сштшенген. Куцпрт кара коцьф топы-
рактар тел1м1 егш шаруашьшыгында, ал кара коцыр жэне ашык кара коцыр топырактар кебшесе шабындьщ жэне жайылым ретшде пайдаланьшады. Бул топырактарда мыстыц (26-42 мг/кг), мырыштыц (55-72 мг/кг) жэне бордыц (72-102 мг/кг) жогары мелшер1 т1ркелшген. К^ара коцыр топьфактар аймактарындагы кешштер мен ещцритпк кэсшорындар аумагында жэне бурынгы сынак полигондарында техногещц ластану кец етек жайган. Эаресе Павлодар, Еюбастуз, Семей, Караганда, Тем1ртау, Хромтау, Актебе сшщты т.б. ендарюше кэсш орындар аумактарындагы топьфактар купт ластанган. Мунда уыттыльщ децгеш жогары мьфыш, марганец, коргасын, хром, сынап, кадмий, фтор жэне т. б. биогеохимиялык ано-малиялары курылган.
Павлодар - Еюбастуз ещцрктш айма-гында уыттылыгы жогары дэрежел1 токси-калык шыгарылымдар т1ркелшген. Еюбастуз каласыныц 80 шакырымдыкради-усындагы топырактарда коргасынныц, никельдщ, мыс пен хромныц жогары мелшер1 пркелщщ. Павлодар каласы мен оныц мацайындагы топьфактардыц молиб-денмен ластануы - 2, коргасынмен - 3, мырышпен - 1, сурьмамен - 4 ШМК (шекп мелшерл1 концентрация) курады. Семей каласыныц ещцргстнс кэсшорындарыныц мацындагы топырактарда ( 2,5-5,0 шакы-рым радиусшде) мырыштыц концентрация-сы ШМК - дан 7,4 есе, коргасын 9,9, мыс -3,8, кадмий-13,Зесе жогары болды [8]. Жез-казган таукен - металлургиялык комбинаты-ныц аймактарындагы басымдык ластану-шыларына мыс, коргасын, мырыш жатады. Олардыц 15 шакырым кашыктыктагы мелшер1 ШМК - дан 1,5 есе, ал 3 шакырым аралыгында - 500 есе жогары болды. Топы-рактыц хром, никель жэне кадмиймен жогары дэрежеде ластануы Актебе ауданында пркелщщ.
Коцыр жэне ашык коцыр топьфактардыц орналасу аумагы кара коцыр топьфактар аумагынан оцтуспкке карай география-лык координаттар бойынша 41-48° солтутш ещцкте таралып жатыр. Алып жаткан аумагы 120 млн. га, ягни Кдзакстанныц барлык аумагыныц 44 % курайды. Бул ете ыстык жэне куацданган аумак. Мунда ¿р1 шелд1 алкаптар Нарын, Кдракум, К^ызылкум, Сары-есш Атырау жэне т.б. орналаскан, мунда
сораццы - жусанды седщр ес1мджтер ескен сортандар мен такырлар таралган. Жауын -шашын мелшер1 120-180 мм, 10°С - дан жогары тшмд1 температуралар жиынтыгы 2800-4000°С. Шел аймактарындагы топыр-актузшу жагдайларына топырак тузупп жыныстардыц куралу теп мен литологиясы ыкрал етед1. Олардыц курамындагы сазбал-шьщтардыц мелшер1 шамалы, ал оныц есес-ше гидрослюда, каолинит, палыгорскит пен монтмориллонит араласкан хлорит сиякты минералдар тобы басым келед1. Топырак-тардыц ластануы кепшипгшде техногендж сипатта таралган. Бул пайдалы казбалардыц кен орнын игеруге немесе эскери -ецгцрютж кешендердщ сынак полигонда-рына (Каспий бойы, Бетпакдала, Сарыша-ган жэне т.б.) байланысты.
Бул топырактарындагы караппршд1 кабаты 20-30 см, фульват курамды караппрщщы 0,6-1,6 %-ды курайды. 100 г топырактагы спцру сыйымдылыгы 5-15 мг/экв, сштш, карбонатты, жещл ертш хло-ридтермен, сульфаттармен жэне сиггшер-мен тузданган шел аймагыныц басым болт Жайык, Сырдария, Шу, Талас, 1ле, К^аратал жэне т.б. езендердщ ацгарындагы суармалы жерлердщ оазистер!мен коса маусымдык, жайылым ретшде пайдаланылады. Каспий бойы ойпаты мен Мацгыстау - Успрт жон-дарында бор мен мунай-химияльщ ластану-дыц биогеохимиялык провинциялары калыптаскан. Сырдария, Шу, Талас езе-ндершщ ацгарларындагы суармалы алкап-тарда фтор мен коргасынныц, ал Арыс, Турюстан жэне Шэуивдр суармалы алкап-тарында коргасын мен мырыштыц жогары мелшер1 тркелшген. Бетпавдала жондары мен Солтустж Балкаш бойындагы гарыш-тык жэне зымырандык; полигондар аумагы айтарльщтай ластанган.
Тяньшань мен Сауыр - Тарбагатай жэне Алтай таулы аймактары жалпы алганда 37 млн. га, ягни Республика аумагыныц 14 % алып жатыр. Т1к белдеулж аймактар жэне олардыц таралуы мен бшкпк шекаралары эралуан тау жуйелер1н1ц географиялык жагдайларына жэне тау жуйесшщ к¥РЬ1ЛЬШЫ мен абсолютк бшктпше байланысты езг-еред1. Алтай аймагы езш1ц курдел1 тау рель-еф1мен, салкын температуралык фонымен жэне тж аймактьщ топырак курылымыныц оцтустж с!б1р тип1 бойынша ерекшеленедь
Мунда таулы - тундралык, таулы - тай-галык жэне таулы - далалыктан бастап шедщ - дал алы ашьщ коцыр топырактан боз топыракка дейшп топырак турлер1 орналас-кан.
Солтустж - Тяньшань таулы аймагы езшщ биж таулы, кушп бузылган орташа жер бедер1мен жэне тау етегЫк жагдайла-рымен сипатталады. Мунда Жет1су тишндеп коцыржай температура аясында биж белдеуде. Буларга альпы жэне субальпы топырадтары, таулы - орманды коцыр туст1 жэне каратопырак тэр1зд1 топырактар, таулы - далалык кара топырактар мен куцпрт каракоцыр топырактар, тау ете-пндеп ашык каракоцьф топьфактар, шедщ - дал алы жэне шелдщ боз топырактары мен сур топырактар таралган.
Батые - Тяньшань таулы аймагы езшщ жогаргы температуралык фонымен, ягни, узак мерз1мд1 куздж кургак кезещмен жэне жауын- шашынныц кыстык - кектемдж мак-симумымен ерекшеленед1. Топырак аймак-тарыныц тж белдеулж туран жэне орта азия-лык типтершде биж таулы альпы жэне субальпы, таулык жэне тауетегшж коцыр жэне сур - коцыр топырактар мен сур топырактар калыптасады.
Таулы аймактардыц топырактары кепшштнде жука кабалы, нашар дамыган, майда тасты жэне эртурл1 дэрежеде эрозияга ушырап техногендж ластанган. К^аз1рп тац-дагы экологиялык жагдайына келеек, ласта-ну урдютер1 ерш1п, антропогендж шелейтт-ену1 каркынды дамуда.
Алтай таулы аймагы эралуан кен орын-дарыныц бай корымен ерекшеленген. 6нд1р1стщ непзп багыты шшазаттык бол-гандыктан жыл сайын 13 млн. т кен ещцршед1. Булардыц 90 %-ы калдыктар кой-масына жинакталады. Табиги ортаны ласта-ушылар ретшде тусп металлургиялык кэсш орындар ( титан - магний, коргасын -мырыш жэне баскалар) мен тау - кен байыту енд1рютер1 жатады. Басым ластаушы эле-менттер катарына мырыш (3 ШМК), мыс (1,8 ШМК), коргасын (3,3 ШМК), кадмий (1,8 ШМК), никель (6,7 ШМК) жэне т.б. юред1[10].
Солтустж - Тяньшань таулы аймагында-гы Текел1 тау - кен комбинаты мен Алматы каласыныц топырактары сынаппен, кук1ртпен, коргасынмен жэне т.б. кушп лас-
танган. 1ле езеншщ теменп агысындагы Авдала суармалы алкабында бормен (3,2 ШМК), фтормен (1,4 ШМК), коргасынмен (2 ШМК), мыс жэне кадмиймен (2 ШМК) ластанган топырактардыц аумактары анык-талган.
Батые - Тяньшань таулы аймагыныц топырактарында мыстыц (79,5 мг/кг), мырыштьщ (43,7 мг/кг) жэне кобальттыц (7,7 мг/кг) жогаргы мелшер1 пркелшген. Каратау - Жамбыл енд1р1ст1к кешенд1 аудан-дарында жэне Шу, Талас, Асы езендершщ ацгарында фтордыц (17-30 мг/кг) жогаргы мелшер1 т1ркелшген. Бул ластангыштар фосфор ещцрюшдеп кэсшорындардыц химия-лык эмиссиясы мен минералдык жэне хими-ялык мелиоранттарды гылыми нускауларды буза отырып, eric даласында тшмаз пайда-ланудан шыгады [8].
Ре спубликаньщ топырак жамылгысына тусетш техногендш салмак жыл санап арта тусуде. Топырактыц бул кысымга деген тураксыздык жагдайында табиги - шшпзат-ты жэне жер - су корларын тшмс1з пайдала-ну C63CÎ3 коршаган ортаныц ластануы мен шелейттенуше экелш согады. IÇa3ipri тацда-гы табиги корларды пайдалану кепшшгшде тутыну сипатында. Бул олар-дыц салдарын есепке алмастан тек кана барынша кеп шаруашылыктык Kipic табуга багытталган. Бул табиги кордыц тугесшуь не, кец колемде ластануына жэне экожуйе-ныц булшуше алып келед1. Осыган байла-нысты Солтустпс К^азакстанныц ericriK топы-рактары кепшшгшде ауылшаруашылыгын химизациялау куралдарын (минералды тыцайткыштар, т. б.) ластанган. Eric алка-бында каранпршдшщ азаюы, ал ещцрктис кэсшорындар аумагында техногенд1 химия-лык ластану аумактары орын алган.
Батые Казакстанда мунай- газ ещцрюшщ каркынды дамуынан топырак мунай мен оньщ ешмдер1мен химиялык лас-танып, саркынды сулармен туздануда. Топырак KOMip, азот жэне куырт диоксидтер1мен, KyKipiri сутепмен, фенол, аммиак жэне эртурги канцерогещц ауыр металдар, минералды туздармен (хлоридтер, сульфаттар, мен бор жэне т.б.) уланган. Топырактагы кор-гасын ШМК -дан 1,6; молибден 7-12, кобальт 2,3 есе жогары. Каспий ещршщ тещз жагасындагы жэне Жайык езеншщ каз1рп жэне коне атырабында бормен лас-
танган топырактардыц кец келемд1 ареалда-ры пайда болтан. Мундаты бордыц мелшер1 18,6-171 мг/кг дейш ауыткдцы, ягни орташа керсеткшгген (10мг/кг) 2-17 есе артьщ. Бул ещрдеп жагдай бурынгы эскери - ещцрктш кешендермен Азгыр, Лира, Тайсойган) полигондар аумактарыныц радиоактивтж ластануынан 1сурделене туседь Мундагы топыракты басым ластагыштар: стронций 90. цезий 137, плутоний - 239, -240, зымы-рандьщ жанармай (гептил, меланж) жэне эртурги уытты химиялык заттар (коргасын, мыс, мырыш, хром жэне т.б.).
Зерттеупплердщ керсетуше Караганда Нарын кумындагы цезийдщ концентрация-сы ШМК -дан 137 есе, кадмий 80 - 120, стронций - 150, коргасын - 80 есе жогары болган. Жем - Сагыз алабындагы сынактан соц жинакталган уыттылыгы жогары зымы-ран жанармайы гептил (нитрозо-диметиламин) токсиканттардыц 6ipiHini кластык кау1птшпне жатады. Зымыран жанармайыныц калдыгы кыпщыл жауын тугызып 50 %-га дейш ес1мд1ктер биомас-сын жояды.
Орталык Каза1?станныц OHflipicTiK аудандарында топырактыц кец колемде ластануы орын алган. Бул непзшде тем1р, мыс, квм1р жэне т.б. ещцру жэне ендеу кен орын-дарында кец таралган. Ken жерлер ауыр металдармен, радиоактивтш элементтер-мен, зымыранды - гарынггык кокыстармен ластанган. Бурынгы Семей ядролык поли-гондарыныц кейб1р жеке алынган ауданда-рындагы (Дегелен жэне т.б.) топырактардыц барынша радиацияльщ фоны бершген шекп мелшерден 181 есе асып туседО Топырак-тыц ластануыныц каркынды Typi Балкаш ещрде, Мугаджар жонымен Жайык бойы-ныц аумагында орын алган. Оцтуспк Казак-станныц суармалы жерлер1 бормен, фтормен, коргасынмен, мыспен, пестицидтер-мен жэне нитраттармен купгп ластанган [11].
к;орытынды
Республиканыц топырак жамылгысына тусетш техногендш салмак жьш санап арта тусуде. Топырактыц бул кысымга деген тураксыздык жагдайында табиги-шиюзатты жэне жер-су корларын тимиз пайдалану сезс1з коршаган ортаныц ластануы мен шелейттенуше экелш согады. Осыган
байланысты Солтуспк Казакстанныц епепк топырактары кепшшгшде ауылша-руашылыгын химизациялау куралдарынан (минералды тыцайщыштар, пестицидтер т.б) ластанган. Успрт жондарында бор мен мунай-химияльщ ластанудыц биогеохимия-лык провинциялары калыптаскан.
Бурынгы эскери-ещцрютнс кешендер мен (Азгыр, Лира, Тайсойган) полигондар-дыц аумагы аумагы радиоактивтпс ластанган. Мундагы топырактарды басым ласта-гыштар: сторнций-90, цезий-137, плутоний-239, -240, зымырандьщ жанармай (гептил, меланж) жэне эртурл1 химияльщ заттар (кор-гасын, мыс, мырыш, хром жэне т.б). Нарын кумында цезийдщ концентрациясы ШМК-дан 137 есе, кадмий 80 - 120, стронций -150, коргасын - 80 есе жогары болган.
Орталык К^азакстанныц енд1р1стш аудандарындагы топырактар ауыр метал-дармен, радиоактивтис элементтермен, зымыранды - гарыштык кокыстармен ластанган. Бурынгы Семей ядрольщ полигон-дарыныц радиацияльщ фоны бершген шекп
мелшерден 181 есе асып TYceдi. Оцтустж К^азакстанныц суармалы жерлер1 бормен, фтормен, коргасынмен, мыспен, пестицид-термен жэне нитраттармен купгп ластанган.
Таулы аймактардыц топырактарын лас-таушыларга туей металлургиялык кэсшо-рындар (титан - магний, коргасын - мырыш жэне т.б.) мен тау-кен байыту ецщр1стер1 жатады. Солтустж Тянь-шань таулы айма-гындагы Текел1 тау - кен комбинаты мен Алматы каласыныц топырактары сынаппен, куюртпен, коргасынмен жэне т.б элементтермен кушт1 ластанган. К^аратау - Жамбьш ецщргстпс кешенд1 аудандарында жэне Шу, Талас, Асы езендершщ ацгарында фтордыц (17-30 мг/кг) жогаргы мелшер1 аныкталган.
Республиканыц топырак жамылгысы кешнп жылдары автоколнстердщ шыгарым калдыктарымен ластануда. Автокелштер топыракты ком1р, ьсук1рт жэне азот тотыкта-рымен, фенол, коргасын жэне т.б. заттармен ластауда. Булар топыракка оцай снцршш т1р1 агзалардыц ферментативт1к бел-сендшЫн темендетед1.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Василенько В.Н. Без соблюдения экологических приоритетов невозможно возрождение и устойчивое развитие Казакстана//Ноосфера. 1996.1Ч. 1 С. 334-335.
2. Керемкулов В.А. Экологические проблемы Казастана // Экология и устойчивое развитие: Матер. Междунар. науч. практ. конф. Т. 1. Петропавловск. 1998. С. 5-7.
3. Грабаров П.Г. Элементы минерального питания и методы химического контроля почв Казахстана//Автореф. докт. дисс. Алматы. 1973.59 с.
4. Постановление РК «Об утверждении экологических критериев оценки земель». Астана. 2007.
5. «Инструкция по определению предельно допустимых концентрации тяжелых металлов в почвах», утвержденной Главным санитарным врачом РК от 2.02.1997 г.
6. Фаизов К.Ш., Уразалиев Р.А., Иорганский А.И. Почвы Республики Казахстан -Алматы. Айлерон. 2001.327 с.
7. Харитонова А.Ф. Микроэлементы (Си, Ъл, Мп, Со, Мо, В) в основных почвах Северо -Казахстанской области и эффективность микроудорений // Автореф. канд. дисс. Алматы. 1970.23 с.
8. Салтыбаев А. Д. Геохимические особенности системы «атмосферный воздух-почва-грунтовая вода - растения» в условиях промышленного загрязнения г. Павлодара // Автореф. канд. дисс. Алматы. 1995.22 с.
9. Панин М.С. Эколого - биогеохимическая оценка техногенных ландшафтов Восточного Казахстана. Алматы. 2000.388 с.
10. Томина Т.К. Техногенное загрязнение фторидами сероземов Жамбылской области // Автореф. канд. дисс. Алматы. 1995.26 с.
11. Султанбаева У.М. Содержание микроэлементов (Си, 2п, Мп, Со, Мо, В) в почвах, кормах, водоисточниках Чимкентской области и эффективность микроудобрений // Автореф. канд. дисс. Алматы. 1971.31 с.
, , ,
- 90, 137, 239 240.
Sum^mary
Consider first the regional or local processes of polution. High contents of zinc, cuprum, boron, cobalt was found in soils of natural zone. The technological pollution widespread in industrial districts. Desertification begins the momient when the degree and rate of anthropogenic influence on arid lands exceeds the reproducing ability of landscapes. To avoid the unfavorable effects of man on the unstabile arid ecosystems it is necessary to elaborate the effective measures of planned and scientific approach towards rational and proper technological exploitation of arid land natural resources.
