CC BY
6ЭОЖ 631.811.3
СУАРМАЛЫ ТОПЫРАЦТАРДЫЦ KOPEKTIK ЭЛЕМЕНТТЕР Ц¥РАМЫ МЕН Т¥ЗДЬЩ
РЕЖИМ1
А. Сапаров, Г.А. Муранова
в.О. Оспанов атындагы К,азац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060 Академ цалашыц, эл-Фараби дацгылы 75 В, Алматы, К,азацстан,
e-mail: gu!ikok@ mail.ru
Мацалада apara уацыт салып сута бастырылып туратын Kypim Авдала алк;абы топырацта-рындагы к;оректж элементтердщ курамы мен туздьщ режим! зерттеулершщ нэтижелер1 кел'пршген.
К1Р1СПЕ
Ka3ipri тацда топырацтыц экология-сы антропогендж факторлардыц эсер-шен жылдан жылга нашарлап барады. Сонымен 6ipre топырацтьщ кунарлылы-гын кебейтетш Heri3ri фактордьщ 6ipi тыцайытк;ыштар болатын болса, K;a3ipri кезецде оньщ eHflipicKe eHflipy келем1 мулде азайып кеткен. Ce6e6i агрохимия-льщ цызметтщ тапшылыгынан крес-тьяндыКд фермерлж шаруашыльщтарда бацылаусыз минералды тьщайтцыштар-ды цолдану топырак;тагы денитрифика-ция жэне миграция эсершен сумен 6ipre шайылудан, цоректж элементтердщ мелшершщ азайып кету1 удеп барады. Бул езшджжуйе, acipece республикамыз-дьщ Kypim алк;аптарында ерекше кещл белерлж езекп мэселеге айналды [1].
Сондьщтан Kypim алцаптарындагы топырацтардагы коректж элементтердщ курамы мен туздьщ режимш зерт-теу ете мацызды мэселе болып табыла-ды.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Зерттеу нысаны apara уак;ыт салып суга бастырылып туратын Авдала Kypim алк;аптарынын; топырацтары.
Далальщ тэж1рибе жумысы Балхаш ауданына царасты 1ле езеншщ теменп агысындагы Авдала суармалы алцабын-да орналасцан Kypim ecipyre мамандан-дырылган «0тес Агрофирмасы» ЖШС-нщ Kypim танаптарында журпзшдь
Ауыл шаруашылыры дак;ылдарына азот тыцайтцыштарыныц мелшерш белплеуге, топырак; курамындагы жещл ыдырайтын органикальщжэне минерал-дьщ азот к;осылыстарын аньщтауда А.Х. Корнфильд усынган с1лт!лж эдк пайда-ланылды. Ал, оньщ нитратты жэне аммо-нийл1 турлер1 потенциометрия эдга арцылы ион-селективт! электрод кеме-пмен аньщталды. Топырацтьщ туздылы-гы жэне туздьщ химияльщ курамы, оньщ су ертндгандеп жещл еритш аниондар мен катиондарды К.К. Гедройц химияльщ эд1стер1 бойынша аньщталынды. Сон-дай-аКд топырак;тыц сытшьцышцылды жагдайы потенцияметрияльщ эдкпен аньщталды.
Топырацтагы жалпы фосфорды аньщтауда К.Е. Гинзбург жэне Г.М. Щеглова усынган эдк пайдаланылды. Ал топырак; цурамындагы жалпы калийд1 аньщтауда Л. Смиттщ эдга цолданылды. Карбонат-ты топырак; ^урамындагы жылжымалы фосфор жэне калийдщ мeлшepi Б.П. Мачи-гин жэне П.Г. Грабарова эдгамен аньщта-лынган нэтижелердщ непзшде жаса-лынды [2].
НЭТИЖЕЛЕРД1 ТАЛДАУ
Авдала алцабындагы гылыми 1зде-шстердщ нэтижесшде тэж1рибе алацы топырак;тарыныц жыртылу цабатында жещл ыдырайтын азот мелшер^ 64,4 мг/кг децгешн К¥РаДы (1-кесте). Салыс-тырмалы турде Караганда баск;а к;азба-
лардыц жыртылу к;абатындагы жещл 0-60 см дешн, оныц келем1 азайганы бай-
ыдырайтын азоттыц мелшер1 элде к;айда калады жэне ец юпп керсетгаип 11,2
темендеу болганы аньщталды. Сонымен мг/кг мэнд1 болады (1 - кесте). к;атар топырак; цабаты терецдеген сайын
<есте 1- Тэж1рибе алацы топырагыныц агрохимиялык; керсетюштер1
Казба Терецдш, см Жалпы тур1, % Жылжымалы т1 мг/кг
Азот Фосфор Калий Азот Фосфор Калий
№1 0-20 0,029 0,19 2,55 64,4 16 206
20-50 0,019 0,14 2,55 12,0 11 70
50-60 0,019 0,15 2,40 36,4 7 60
60-101 0,008 0,18 2,25 28,0 2 40
№2 0-30 0,037 0,09 2,0 36,4 14 120
30-47 0,018 0,11 2,0 30,8 14 70
47-55 0,018 0,19 2,1 25,2 16 40
55-85 0,009 0,07 1,35 16,8 11 30
85-100 0,009 0,08 0,9 22,4 18 40
№3 0-20 0,028 0,13 2,18 30,8 12 110
20-45 0,009 0,15 2,06 11,2 6 50
45-70 0,009 0,14 1,87 11,2 6 40
70-100 0,009 0,15 1,81 11,2 14 30
Жалпы топырак;тагы азоттыц мелшер1, оныц органикальщ заттары-ныц децгейше байланысты болады. Жалпы азот топырак; цурамында 0-30 см терецджте 0,028 - 0,037 пайыз мелш-ершде кездеседь Топырак; кескшшдеп барльщ к;азбаларда 30-50 см терецджте жалпы азоттыц мелшер1 0,009 - 0,019% кемидь
Топырак; анализ! бойынша осында еар!летш кур1ш азот тыцайтцышын темен турде цажет етед1, ал практикада кур1штщ жогары ешмш алу ушш тыцай-тк;ыш элдек;айда жогары мелшерде бер-1ледь Буган непзп себеп, жогарыда атап етыгендей кектемдеп жерд1 жыртудан топырацты суга бастырганга дешнп кезецдеп нитрификация процесшщ бел-сецщ турде журу1 жэне осы кезецнщ турл1 шаруашыльщ жагдайларына байланысты айтарльщтай созылып кету1. Ал топырацты алдын ала суга бастыру арк;а-сында нитрификация процесшщ бел-сендшпн элде к;айда темендетш, азоттыц аммонийлж формасын кебейтуге болады. Жогарыда айтылгандарды, осы
жерде кур1ш еару технологиясына байланысты теорияльщ жэне практикальщ мацызды ете зор екенш дэлелдейм1з.
Топыра^та фосфор элемент! органикальщ жэне минералды косылыстар кушнде кездеседь Фосфордыц жалпы топырактагы коры кеп болганымен, еамджтерге сщ1мд! тур1 азгана мелшерде кездеседь Оны еамджтерге сщ1мд1 турге келт1ру ушш б1рсыпыра агротехни-калык; шараларды жузеге асыру к;ажет. Фосфор топырацта жеткпеген жагдайда еамджтщ акуыз алмасуы бузылады. 1-кестеде берыген деректерден керш отыр-гандай жалпы фосфордыц децгейше келетш бол сак, оныц мелшер1 жыртыл-ган кабатта 0,09-0,19 % болса, ал теменп цабаттарында оныц децгеш 0,07-0,19 пайызды керсетедь Жылжымалы фосфор тур! 0-30 см к;абатта 12-16 мг/кг болады. Топырацтыц калган кабаттарындагы оныц мелшер1 2-18 мг/кг аралыгында ауытк;иды. Осыган байланысты зерт-телш отырган топырацта фосфордыц децгеш темен жэне орташа мелшерде кездеседь Айта кететш жагдай, фосфор-
дьщ куртке жас ескш кезшде жеткпеу1 оныц жак;сы жетыуше кедерп келт1ред1, сондыцтан фосфор тыцайытцышыныц дер кезшде жэне жеткШкп эр1 сщ1мд1 берыгеш орынды болады.
Топырацтыц цурамында калийдщ жал пы мел шер1 курштжте азот жэне фос-формен салыстырганда б1ршама жогары болады. Зерттеу нэтижесшде барльщ каз-балардыц жыртылган кабаттарында калийдщ жалпы туршщ мелшер12-2,55 % аралыгында болды. Оньщ жылжымалы туршщ мелшер1 топырацтыц жогаргы к;абатында 110-206 мг/кг цурайды. Топы-рак;тагы калий мелшер1 дацылдыц есш жетшуше, кеп жагдайда жетюлжаз болады. Сондьщтан ес1мдж косымша калий тыцайтк;ышын енпзуд1 талап етедь Оныц басты себеб1, атыздагы судыц эсершен калий топырактыц астыцгы кабатына ауысып, еамджтщ пайдалануы ушш жарамсыз косылыстарга айналады. Сон-дьщтан курштщ, эс1ресе туптену, буын-дану, масацтану кезецдершде тыцайыт-к;ышпен устеп к;оректенд1ругц к;ажет етедь
Осы кезге дешн Казахстан топырац-тарында жеткшкт1 деп саналып келген жылжымалы калий децгеш, зерттелген жещл механикалык; цурамды Авдала алцабындагы курш епспгшщ жыртыла-тын кабатында темен мелшерде кезде-седь Осыган байланысты «втес-Агрофирмасы» ЖШС-нщ 3-ауыспалы епспгшде жогары кур1ш жогары ешмш алу ушш минералды тыцайтцыштар цоректж элементтердщ мелшершщ кар-тограммасына сэйкес топыра^ца мшдетп турде берыу! к;ажет.
Акдала алцабындагы топырацтарда жогары жэне сапалы ешм алуга туздыц кер! эсер1 жш байцалады жэне ол непзп факторлардыц 61р1 болып табылады. Б1здщ зерттеулер1м1зде байцаганымыз-дай 1ле езеншщ теменп жагындагы
жердщ непзп кабаты, б1р б1ршен тузы-ныц курылымы мен оныц мелшерше жэне туз цабаты жатцан терецджке к;арай ажыратылады (2-кесте).
Соган карай Аедала алкабыныц мели-оративтжжагдайы эртурл1 болып келедь Су сагасыныц бас жагында жещл саздак;-топырак; сортацдалмаган жэне сортац-далган болып белшедь Акдала алцабы-ныц орталык; жагы к;атк;ыл топырацтан Куралган, орташа жэне аса тузды тацыр-лау топырак болып белшедь Топырак;-тыц ец жогары сортацданбаган кабаты жэне терецдеп кабаттары гидрокорба-натты сульфат тип™ туздар курамынан турады.
2-кестедеп керсетыген топырацтыц туздьщ курамыныц мэл!мет1 бойынша тэж!рибе алацы топырагыныц жогаргы жыртылатын цабаты аз мелшерде тузданган, суда еритш туздар мелшер1 жиынтыгы 0,122-0,411 пайызды к;урай-ды. Топыращтыц 20-50 см терецщгшде 0,054-0,127 % аралыгындагы мелшерде кездеседь Ал, туз курамына келетш бол-сак, аниондар бойынша сульфатты туздар хлорлы туздарга Караганда басым болып келедь сондьщтан туздану химизм! хлорлы-сульфатты. Буган себеп ретшде суарылган жагдайда хлор сульфатна Караганда сумен б1рге жылдам шайылатындыгын айтуга болады. Ал катиондар цурамында натрий мен маг-нийге Караганда, кальций басым болып келед1, химизм1 магний-кальцийль
Ал топырак; ертшдкшщ сыты1пне келет!н болсак^ ол непзшен жалпы с1лт1л1к тудыратын НСО"3 анионына байланысты болып отыр, ал еамджтер уш1н ете улы болып келетш С02"3 анионы тэж1рибе алацы топырактарында мулдем кездеспейд1. Гидрокарбонат ионыныц салыстырмалы турдеп кеп мелшер1 жыртылатын к;абат астында кез-десед1.
Кесте 2 - Тэнарибе алацы топырагыныц туздьщ к;урамы, % мг-экв/100 г
Казба ТерецдМ, СллтШп Аниондар Катиондар Туздар жиынтыгы
см НСО-3 СО-3 С1- 5024" Са2+ Мя2+ К+
0-20 0,017 0,28 - 0,011 0,31 0,269 5,60 0,075 3,75 0,02 11,73 0,014 0,61 0,004 0,10 0,411
01 г 20-50 0,022 0,36 - 0,006 0,17 0,015 0,32 0,008 0,40 0,002 0,16 0,006 0,26 0,001 0,03 0,060
50-60 0,017 0,28 - 0,003 0,08 0,014 0,30 0,006 0,30 0,002 0,16 0,004 0,17 0,001 0,03 0,047
60-101 0,017 0,28 - 0,003 0,08 0,011 0,22 0,006 0,30 0,002 0,16 0,002 0,09 0,001 0,03 0,042
0,027 0,44 0,001 0,03 0 064 0 012 0 012 0 003 0 003
0-30 1,33 0,60 0,99 0,13 0,08 0,122
30-47 0,022 0,36 - 0,004 0,11 0,053 1,11 0,012 0,60 0,010 0,82 0,003 0,13 0,001 0,03 0,127
01 г 47-55 0,017 0,28 - 0,001 0,03 0,086 1,79 0,010 0,50 0,018 1,48 0,002 0,09 0,001 0,03 0,135
55-85 0,012 0,20 - 0,003 0,08 0,026 0,55 0,006 0,30 0,006 0,49 0,001 0,04 Жок; 0,054
85-100 0,015 0,25 - 0,003 0,08 0,037 0,77 0,008 0,40 0,007 0,58 0,002 0,09 0,001 0,03 0,073
0-20 0,017 0,28 - 0,007 0,20 0,241 5,03 0,062 3,10 0,022 1,81 0,012 0,52 0,003 0,08 0,364
20-45 0,017 0,28 - 0,001 0,003 0,022 0,45 0,007 0,35 0,003 0,25 0,003 0,13 0,001 0,03 0,054
со 01 2 45-70 0,017 0,28 - 0,001 0,03 0,004 0,09 0,005 0,25 0,001 0,08 0,001 0,04 0,001 0,03 0,030
70-100 0,017 0,28 - 0,001 0,03 жоц 0,01 0,004 0,20 0,001 0,08 0,001 0,04 Жок; 0,024
Тэж1рибе алацы топырагыныц хими-ялык;, физикалыц-химиялык; кер-сетюштерше талдау жасай келе, теме-ндегщей тужырым жасауга болады.
Топырац цунарлылыгыныц ец б1р еле-ул1 факторы болып табылатын гумус мелшер1 ете темен деп багаланады, оныц мелшер1 небэр1 0,87 - 1,49 пайызга гана тец. Осыган байланысты сщ1ру сыйым-дылыгы да темен, жогары цабаттарда бар жогы 0,24 -17,3 мг/экв-ке тец. Топы-рак; жамылгысы карбонатты, карбонат-тардыц мелшер1 С02 бойынша аса жога-ры болмаганмен (4,92-6,97 %) сглтглж мелшер1 б1ршама жогары, сытЫ - рН 8,08-9,31 тец.
Танаптыц топырагы тузданган, туздылыгы 0,411 пайызга тец. Демек, топырацтыц туздыл ыгына, жер асты суы-ныц 98 см терецджте екещцгше царай танаптыц мелиоративтж жагдайыныц нашар екещцгш айтуга болады. Ал коректж элементтер мелшерше келетш
болсак^ тэж1рибе алацы топырацтары-ныц жыртылу цабатындагы жещл ыды-райтын азот мелшер1 жогары градацияга сай, жылжымалы фосфор орташа мелше-рде кездеседь ал осы кезге дейш Казахстан топырацтарында жеткипкп деп саналып келген жылжымалы калий темен мелшерде кездеседь
КОРЫТЫНДЫ Осыган байланысты « 0 т е с -Агрофирмасы» ЖШС-нщ 3-ауыспалы епспгшде топырак кунарлылыгын арт-тырып, курштщ жогары ешмш алу ушш б1ршшщен, танап топырагыныц мелио-рацияльщ жагдайын жак;сартатын топы-рацты туздан шаю, жер асты суыныц дец-гейш темендету сияцты шараларды ¡ске асыру керек, еюншщен, к;оректж эле-менттердщ топырак; цурамындагы мелшерш кебейту ушш, оныц картог-раммасына сэйкес топыравда мшдега турде минералды тыцайтцыштар бер1лу1 кажет.
КОЛ ДАНЫ ЛГ АН ЭДЕБИЕТТЕР
1. А. Отаров, М.А. Ибраева, А.С. Сапаров Деградационные процессы и современное почвенно-экологнческое состояние рисовых массивов республики // Экологические основы формирования почвенного покрова Казахстана в условиях антропогенза и разработка теоретических основ воспроизводства плодородия. Алматы. 2007. С 92-93.
2. Аринушкина Е.В. Руководства по химическому анализу почвы. Москва.: МГУ 1961.492 с.
РЕЗЮМЕ
В статье приводятся результаты исследований, о содержании питательных элементов и солевого режима периодически затапливаемых почв Акдалинского массива.
SUMMARY
In article results of researches, about the maintenance of nutritious elements and a salt mode periodically preliminary soils of the in Akdala massive file are resulted.
