CC BY
6ЭОЖ 551.4; 631.48; 482
ТАЦЫРЛАРДЬЩ ТУ31ЛУ1НДЕП ФИЗИКАЛЫК; -ГЕОГРАФИЯЛЫК; ЖАГДАЙЛАР Ж.У.Мамытов1, А.Ш.Дуйсебай2, А.Н.Жамангараева*
1в.О.Оспанов атындагы Цазац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060, Алматы, эл-Фараби дацгылы, 75в, Цазацстан, 2№1 Шымкент цазац-турм ер балалар лицеш, 3К,азац ¥лттыц аграрлъщуниверситет!
татиЬоч[email protected]
Мацалада тацырлардьщ аньщтамасы жинак;тала бершш, олардьщ курылымы, курылысы, к;урамы жэне цасиеттер1 керсетыген. Осыларга сэйкес, так;ырлардьщ тузшушдеп физикалык; -географияльщ факторлардьщ эсер! а^ик;атталып, олардьщ езара уйлеамджтер1 б1ртутастана етене сщгап, табигаттык; болмысын ашатындыгы керсетыген.
К1Р1СПЕ
Бул макдланыц 61р нуск;асы эл - Фара-би атындагы К^азак; ¥лттык; Университе-тшде еткен «Казахстан географиясы: мазмуны, мэселелер!, келешеп» атты Хальщаралык; гылыми - практикалык; конференция материалдарында жария-ланган едь Ол кезде ел1м1здеп топырак;-тану гылымына арналган жеке басылым-дар жок; болып, оган арналган зерттеу нэтижелер1 кешещц сипаттагы гылыми журналдарда жарык; керетш. Ещц, «То-пырацтану жэне агрохимия» журналы-ньщ Орта Азия мен Кдзак;стандагы бедел1 куннен-кунге артып бара жатк;анын ескерш, осы саладагы эрштестердщ кеципн аударар деген умггпен осы ма^а-ланы усынып отырмыз. Себеб1, биосфе-раныц непзш ^урайтын компоненттщ б!р1 - топырацтардыц тузшш, дамып, к;алыптасуларыныц алты факторын В.В.Докучаевтьщ [1] тубегейл1 зерттеу-лершен б1лем1з. Б1рак^ топырацты зерт-теуип галымдар осы факторларды кебш-есе aтYCтi атап к;ана кетш, терецдете, физикалык; - географиялык; тургыдан талдауды эдетке айналдырмаган. Бул багыттагы 1здешстер мен нацтылы мэл1меттерге суйенш, топырак;тардьщ жаратылыстьщ болмысын б1лу, оньщ болашак;тагы багыттык; дамуына бол-жам жасауга жэне жаЬандьщ экология-льщ езгерктердщ ьщпалын аньщтауга мумкшдж бередь
¥сынылып отырган жумыстьщ мак;-саты - ерекше сипаттагы топырак; тит -тацырлардьщ пайда болып, дамып, калыптасу процесшдеп непзп физикалык; - географиялык жагдайларын аньщ-тау. Бул мак;сатк;а жету ушш, ец алдымен, осы топырактардьщ цурылымын, куры-лысын, к;урамын, цасиеттерш сипаттай-тын тужырымдьщ - корытынды аньщта-масын жинацтап беру цажет болды. Содан кешн, осы аныцтамада цамтылган сипаттарын жеке-жеке талдауга тура келедь
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Сонымен, «так;ырлар» дегешм1з -ойпацдардьщ бетше жиналган атмосфе-ральщ сулардьщ ыстьщтан буланып кет-кеннен кейшп сазды материалдардыц тунбага айналып, к;ургап, к;абыршык;та-нып, содан соц айк;ыш-уйк;ыш жарьщтар-мен шимайлана шытынап белшген, кальщдыгы 2-5 см - лис кепбурышты болшектерден (паркеттерден] туратын, одан эр1 цатпарлана тыгыздалган к;абат-тардан куралатын, ерекше сазды, аздап саздацты, теменп белжтер! к;умды, кеп белш лайлы жэне тозацды, цурамында шпат, слюда, кварц, ал лайлы белшнде монтмориллонита топтьщ (бейделлит) минералдары мен гидрослюдалар кезде-сетш, к;араппр1п ете аз (0,5 %) болатын, карбонаттарга бай, ситл ¿гч жогары, суль-фаттьщ - хлоридт1к - натрил1к типпен мол тузданган, кеуект1л1г1 мен су
етюзпштж к;абшет1 темен, цургак; жаг-дайда ете цатты курылымга ие болатын, ылгалы аз, еамдш жутац, тек к;ана жарыщпактардагы балдырлар мен цына-лардан жэне ете сирек кездесетш жусан мен сексеуыдерден туратын, кебшесе ауыр механикальщ курамды ежел п аллю-виальды жэне ирригациялык; салынды-ларда, пролювиальды жэне делювиаль-ды шегшдглерде тузиштш, кумды, сазды жэне тасты шелдердеп ойыстарда, пролювиальды, аллювиальды жазьщтарда, ежелп езен ацгарларында, цургап кдлган кел тагандарында, тау алды жазыцта-рында жайгасатын, езше гана тэн ланд-шафттык; - функционалдык; сипаты бар ерекшеленген типтж касиетке ие топы-рацтар.
нэтижелерд1 талк;ылау
Бул аньщтамада керсетьлген тацыр-лардыц цурылымыныц, цурылысыныц, цурамыныц жэне цасиеттершщ эр^ай-сысы белгш б1р физикалык - география-лык; факторлармен, олардыц уйлеамдж эсерлершен узак уак;ыт (мумюн гасыр-лар бойы] езара царым - к;атынас нэтиже-сшде дамып, цалыптасуынан так;ырлык; -ландшафттар пайда болган. Мысалы, «...ойпацдардыц бетше жиналган атмос-феральщ сулардьщ ыстьщтан буланып кеткеннен кешнп сазды материалдар-дьщ тунбага айналып, цургап, цабыр-шьщтанып, содан сон, айцыш - уйцыш жарьщтармен шимайлана шытынап белшген...» деген аныцтаманыц курам-ды белт климаттьщ фактордьщ такыр-лык; - ландшафттыц тузыу процесше эсерш керсететш кубылыс.
Тацырлардыц жайгаск;ан аймацта-рындагы климаттьщ жагдай шугыл-аридп шелдер белдем1мен байланысты. Демек, так;ырларга тэн климаттык; фак-торларды, олардыц орналасцан белдем-дердщ ерекшелжтер!мен байланыстыру цажеттшп туындайды. Олай болса, жаз кезшде 43-44°С, кейде, 45°С- га дейш жететш ыстык; температуралык; ашык;
аспан жагдайындагы ес1мдж жамылгы-сыныц солып цалып, жокда жацындыгы, топырак; бетшщ жылулык; режимш жога-ры дэрежеге дейш алып келедь Арал тещзшщ солтустж аймацтарында 45° С температурада, 3 см топырак; бет160,5° С-га дейш жылынады екен (Банасевич, Захаров, 1935), ал Кдракумныц оцтустж-шыгысындагы к;ум бетшдеп температура 87°С-дан жогары болгандыгы байк;ал-ган.
Осылардьщ нэтижесшде, жаздыц к;ургак;шылык;тагы топырац бетшщ ысу-ынан епмджтердщ протоплазмалык; Курылымыныц ^ызмет1 бузылып, пршшктщ аяцталу шегше дейш жету жагдайы туындайды. Осы кубылыс тацырлардыц кептеген физикалык; езге-рктерге ушырауыныц себепкер1 болады. Мысалы, монтмориллонита топк;а жата-тын сазды минералдардьщ кристалдык; торларыныц цалпына келместей болып сыгылуы, калл оидтардьщ дегидратация-сы - топырацтыцжымдасуы (слитность), шегуь жарылу кубылыстары журедь Тацырлар жайгасцан аймацтардагы ылгалдану мен артынша цургау процес-тершщ цайталанып келш отыруы салда-рынан бетга к;абаттыц тобарсып, к;абыр-шакты цабатца айналып, оньщ б1ртшдеп усац жарыцшацтарга белшу! нэтижесшде, тацырдыц непзп сипатын беретш - бетш кепбурышты катты цабыгы (пар-кеттер) пайда болады. Так;ырлардьщ, осындай, бетю ^абаттарындагы жарык;-ша^тардыц пайда болуы, ондагы ес1мд1ктерд1ц тамырларын жырта ажы-ратып, тшт1, олардыц жойылуына да душар етедь Ал кейб1р т!рш!л1гш сак;та-ган ес1мд!ктерд1ц ту^ымы так;ырдыц катты кабыгына ен1п, есюндер! сыртк;а тес1п шыга алмайды да, кепшы1г1 даму-дыц алгашкы сатысында т1рш1л1пн жоя-ды.
Так;ырлардыц жайгаск;ан аумак;та-рындагы жауын - шашын, непз1нен, куз-к;ыс - кектем мезплдер!нде (карата -
сэу!р) болады. Эаресе, бул цубылыс сэуь рде мол болып, жогаргы сатылы еамджтер гулдеп, эфемерлж тук;ым шашады. Кумды так;ырларда атмосфера-ньщ ылгалы топырацца оцай сщш кетед1 де, толык; каныкданнан кейш, тацырлар-дьщ бетшде су агындылары пайда болып, сщбей к;алган артык; ылгал олар-дьщ к;ак; суларын тузейдь Б1рак; куннщ ыстык; мезгШ келгенде, бул сумен цатар, тацырга сщген ылгал да буланып кетш, топырацтыц ылгалдыц мелшерлерш жогалтатыны соншальщ, ес!мджтер гулдену мен тук;ым шашу кезецше жет-пей-ак; солып, жаппай жойылатын жаг-дайлары да болады. Нэтижесшде, еамдж жамылгысыныц биологияльщ ешмдер1 мардымсыз мелшерге жетш, оньщ цал-дыцтары топырацта царанпршдшщ жиналуына кер1 эсерш типзед1 жэне олар температураныц эсершен тез мине-ралданып, ал шала ипр^ен ес1мджтердщ цалдьщтары тез майдаланып, желмен аулак;к;а ушырылып, тштъ кейб1р шогыр-лана к;алыц жамылгы кураган улесюле-ршде ¡зш де цалдырмайды. Тацырлар жайгасцан шел белдемшдежылына 2000 мм - ге дейш жететш жогары булану сал-дарынан, едэу1р терецджке дейш топы-рак;тыц тольщтай кебу1 белец алады. Осы-ньщ нэтижесшде тацырлардагы ылгал-дыц 1-2 %- га дейш темендеп, топырац-тары улшлдеген кургак унтак;к;а (порошок) айналады.
Тацырларжайгасцан аймацтарда, кей-де, «дауыл» дэрежесше дейш жететш жэне жыл бойы согып туратын желдер жер бетшдеп органикалык; калдьщтар мен кумдарды сыпырып экетедь Осыдан келш, тацырлардыц бетш агын сулар бас-кан кезде, ецустшдеп к;абыршак;ты к;аба-ты коррозияга ушырап, суда ер1ген заттар б1р жерден еюнпп жерге тасымал-данады.
С.С. Неуструев [2] тацырлардыц тузыу процеа кургак, ыстьщ климатца, ешб1р агынсыз жер бедер1 мен жас
шелдерге тэн деген ой айтцан. Бул шюрд1 ары царай И.П. Герасимов [3] былайша ербггед1: «...такыр тузшу Ypдici Орта Азия мен Казащстанныц шелд1-далалы климаттьщ жагдайларыныц зацды салдары». Сондьщтан, к;орыта келгенде, климаттьщ факторлардьщ так;ыр-лардыц болмысыньщ калыптасуында мацызды рел атцаратындыгы айцын кершедь
Ецщ, аньщтамадагы «..щалыцдыгы 2-5 см-лж кепбурышты белшектерден (пар-кеттерден) туратын, одан эр1 катпарлана тыгыздалган цабаттардан цуралатын, ерекше сазды, аздап саздащты, теменп белжтер1 кумды, кеп белт лайлы жэне тозацды, цурамында шпат, слюда, кварц, ал лайлы бел1гшде монтмориллонита топтыц (бейделлит) минералдары мен гидрослюдалар кездесетш...» деп керс-етыген белт такырльщ - ландшафттыц курылымдьщ бейнесш керсететш угым екенш байцаймыз. Олай болса, тацырдыц кесюндж шппнш сипаттайтын мэл1мет-терд1 келт1руге тура келедь Ол келес1 тектж (генетикальщ) кабаттардан тура-ды:
0-4 см. Ак;шыл - сур тусп, цатты, тыгыз, сазды, едэу1р кеуекп жэне элйз Кыртысталган цабыршакщабаты.
4-10 см. Кабыршацтыц астыцгы набаты - борпылдацщабыршацты, айк;ын цыртысталган цабыршакда Караганда коцырлау, едэу!р сазды жэне аздап кеу-ект1 болып келед!.
10-30 см. Саздацты, тыгыздалган, а^шыл-сур туст1, аздап кабатты - аллю-вш езгерген.
30-120 см. Оте усак туй1рш1ктелген к;умды, тыгыздалган, ак; сл юдал ы.
120-127 см. Жуца, сур слюдалы к;ум.
127-187 см. ¥сак тушршж кумды суршац к;абат, слюдалы к;ум к;абатымен ауысады.
187-193 см. Кызыл - цоцыр тыгыз саз.
193-210 см. Жук;а саз к;абатты, сур тусп, ете жука слюдалы кум.
210-245 см. Сур тусп ¡р1 слюдалы к;ум.
Топырак;тьщ туз к;ышк;ылынан цайна-уы барлык; к;абатта ете купт журедь Топырак асты ыза сулар 6 м терецджтен эр! жатады. Барлык; цабаттардагы саз бен к;ум цабаттары ете цургак; [4].
Тацырльщ -ландшафттардьщ тузыу-шдеп физикалык; - химиялык; миграция-лар нэтижесшде пайда болган курылым-дык; сипат, аймак;тыц геологиялык; к;уры-лысына байланысты, геохимиялык; про-цестермен уйлесш жатыр. Тацырлардыц теменп цабаттарында, цумдану эсер-шен, едэу1р жещл механикалык; цурамды белж байцалады. Эдетте, екшпи метрден бастап, саздар к;уммен алмаса бастайды да, кабаттардыц аральщ шектершде усак; тушршж кумды фракциялар шогырлана-ды жэне лайлар мен жук;а тозацдардыц улеа молаяды. 1р1 фракциялардьщ к;ура-мында дала шпаты, слюда, кварц кезде-седь ал лайларында монтмориллонита топтыц минералдары мен гидрослюда-лар жэне атмосферальщ заттардьщ к;ос-палары жэне ете сирек кездесетш каолинит™ топтыц минералдары болады. Так;ырлардыц бетю к;абыршак;тары мен оныц астындагы цабаттары унем1 ете сазды болып келед^ ал одан теменп кабаттарыныц курамы аллювий шегш-дглершщ сипатына орай эртурл! болуы мумган. Сонымен к;атар, тацырлар, лайы мол ауыр анальщ тау жыныстарыныц устшде тузыедь Жогарыда келт1р1лген мэл1меттерге орай, тацырлардыц меха-никалыц курамын, олардыц тузыген аймацтарындагы шепнд1 жыныстарыныц табигатымен тжелей байланысты-руга болады. Геохимиялык;-к;убылыстык; процестер тацырлардыц химиялык; к;ура-мына тжелей эсер етш, олардыц ездерше г ана тэн сипатын аныцтайды. Бул кершгс осы топырактыц аньщтамасында келес-щей айтылган: «цараипрт ете аз (0,5 %] болатын, карбонаттарга ете бай, алтшп жогары, сульфатты - хлоридт1 - натршп типпен мол тузданган...». Бул угым лан-
дшафттыц непз1 (айнасы] болатын топы-рак;тыц цурамдык; сипатын бередь
Такырлардагы караппржтщ мелшер1 ете аз - 0,3-0,8 % аралыгында болады. Муныц курамында фульвоцышцылдары басым. Такырлардыц метрлж кабатын-дагы к;араппржтщ к;оры 85 т/га. Азоттыц келем1 0,03-0,06 % аралыгында болып, орташа 7 т/га- ды цурайды, ал минерал-дьщ фракцияларыныц к;урамында кремний тотыгы мол кездеседь Муныц, эс1ре-се, цабыршацта едэу1р молаюы байкдла-ды да, шак;аттанудыц белпсш бшд!ред1 [5], ал тыгыздалган кабаттарда шала тотьщтардыц улес! жогарылайды. Бар-льщ кабаттарда кальцимен катар маг-нидщ мелшер1 мол, ал фосфор мен калидщ ер1пш (жылжымалы] турлер1 аздап кездеседь Цабыршак кабатыныц реакция ортасы сыты! (рН 8-10], ал одан теменп цабаттар бейтарап болып келедь Кептеген тацырлар куит тузданган жэне олардыц кеп мелшер1 цабыршак; астындагы кабатта шогырланган, ал к;абыршак;тыц ез1 элаз тузданган болып келедь Тацырлар тузданудыц сульфат-тьщ-хлоридп-натрилж тишне жатады. Ондагы туздар, сол жердщ бедер1 мен механикалык курамына жэне тесешш тау жыныстарымен аныцталатын тацырлардыц шайылу дэрежесше байланысты болады. Тацырлардыц курамында мелшерлер! 0,1-0,5 %- дан аспайтын тез ер1пш туздар - гидрокарбонат жэне натрий карбонаты бар. Эдетте, хлорид-тердщ мелшер! сульфаттардан кеп болып, катиондардан натридщ мелшер1 артык; болады, ал кальций карбонаты-ныц мол болуы (7-10 %) шел белдем1н1ц барльщ топырацтарына тэн.
Так;ырлардыц кеск1ндж к;урылымдык; ерекшел1п - оныц бетю кабатыныц 1р1 кеуект1 жэне к;атты болуы. Бул к;урылым-дык; к;асиет1 топырак;тардагы ылгалдыц тут1кшелер арцылы жылжуын цамтама-сыз етедк Бул топырак;тардыц кесюн1ндег1 туздардыц миграциясы мол
щабатын унем1 байцауга болады, ал терец кабаттарындагы шогырланган туздар-дыц мол жайгасуы, олардыц кристалда-ну процесш керсетедь 0.0. Оспановтыц [4] шгаршше, топырац тузупп анальщ тау жыныстарыныц ауыр механикальщ Курамда болуы кальций карбонатыныц цементтеупп эсерше бешмделген. И.П. Герасимовтыц [5] кезцарасы бойынша, тацырлардыц тузшу процеа шел бел-демшщ топырак;тарындагы туздардыц аккумуляциясына байланысты дамиды. Сондьщтан, так;ырларды тузданган топы-рацтардыц ерекше б1р тишне жатцызып карастыруга болады.
Топырацтардыц алгапщы тузыуше, эр1 карай дамып, калыптасуларына атмосферальщ ылгалдьщтыц, ыза сулар мен жер бет1 жэне жер асты суларыныц катысуы физикальщ-географияльщ фак-торлардыц непзп тур1 екендт дау тудырмайды. Олай болса, тацырлардыц су режимдер! де ездерше тэн ерекше-лжтер1мен сипатталады. Бул к;асиет, кебшесе, такырлардыц физикальщ куры-лысымен байланыса келш, оныц аньщта-масында келесщей тужырыммен керсе-т1лед1: «...кеуектшп мен су етгазпптк к;абыет1 темен, цургак; жагдайда ете катты курылымга ие болатын, ылгалы аз...». Такырлардыц кдлыптасу барысын-дагы осы к;асиеттер1 тацырльщ - ланд-шафттардыц ездерше гана тэн функция-ларыныц ерекшелжтерш аньщтайтын белплер1 болып табылады.
Тацырлардыц сульщ - физикальщ цаси-еттер! ете нашар жэне олардыц тыгызды-гы барлык; кабаттарда ете жогары (1,4-1,7 г/см), кеуектШп темен (36-49 %), су етгазпштж коэффициент! сеткесше 0,04 м, ал, кейде, 0,0001 м-ге темен-деп кетедь Тацырлардыц теменп дэрежедеп су етюзпптп, оларды игеруде улкен к;иын-шыльщ тудырады, ал топырак;тыц дым-к;ыл жагдайдагы аса жабыск;ак;тыгы мен тущырлыгы, кургаган кезшдеп цемент-телу!, ылгалдыльщтыц ете теменп (16-
18 %) мэншдеп физикальщ шсу интервалы ете аз (2-3 %) децгейге жетедь Осы-ныц барлыгы к;осылып, тацырлардыц Кунарлылыгын мардымсыз етш тастай-ды. И.С. Кауричевтщ [6] шгаршше, тацыр-лардыц тузшу1 уппн, аймацтыц миграция-льщ ешмдер1 мол жер бет1 агындарымен мезпл - мезпл шайылып туруы жэне топырац суыныц децгейшщ темен болуы к;ажет. Бул алаптардагы топырак; асты суы эдетте 5-8 м терецджте жайгасады.
Топыра^тардыц калыптасып, эр1 Карай даму процесшщ багытын аньщ-тайтын непзп физикальщ - география-льщ фактордыц - еамджтер жамыл-гысы екецщп белпль Муныц эсершен биогендж миграция журш, нэтижесшде жердщ географияльщ цабыгында юпп биологияльщ айналым ¡ске асады. Тацырлардыц ес!мджтер1 туралы бiздiц аньщтамамызда «...ес1мд1п жутац, тек к;ана жарьщшак;тардагы балдырлар мен цыналардан жэне ете сирек кездесетш жусан мен сексеуыдерден туратын...» деп, тацырлардыц ес1мдж жамылгысы-ныц сипаты берыген.
Тацырлардыц ерекше белгга ретшде, олардыц бетшде жогаргы сатылы ес1мджтердщ мулдем жок; болуы немесе жусан, сорац, жыцгыл жэне сорацдардыц желмен экелшген к;ум жэне сазды масса-лардан туратын тебешжтерде немесе та^ырларда тузьлген сорлы тецбыдерде кездесу1 саналады. И.Г. Попов [7] Солтустж Хиуаныц ес1мджтерш зерттей келе, мынадай цорытындыга келед1: «...ес1мд1ктердщ цурамына тэн ею мацызды фактор - ылгалдьщ пен топы-рацтыц туздануы - антропогендж эре-кеттщ салдары. Сондьщтан, бул аймак;-тыц eciмдiгiн агрофактор ретшде царас-тыруга эбден болады. Топырак; асты суы терецде болып, туздануы аз болса, тацырларда епщандай ес1мдж болмай-ды». Так;ырларда к;андай да б1р ес!мд1ктщ болмауы туралы баска да зерттеупп-лерд1ц жумыстарынан керуге болады.
Мысалы, B.B. Никитиннщ [8] зерттеуле-ршде, тацырлардын, келемд1 алацдары еамджтерден мулдем журдай болатын-дыгы керсетшген. Так;ырлардыц тузълу процесшдеп биологиялык; факторлар-дьщ рел1 алгаш H.H. Волышевтщ ецбе-гшде [9] керсетшед1: «,..так;ырдын, кеп-кен цабыгыныц келденец KeciHfliciH мик-роскоппен каре отырып, онын, эртурл1 минералды бел1ктерден, цылдай жщ1шке ак; талшьщтардан туратынын кердж» дейдь Та^ырларда жылдыц ылгалды кезецдершде балдырлар жак;сы дамиды да, олар жогаргы сатылы еймджтердщ дамуын шектейдь
бамджтердщ дала мен шел белдем-дершдеп иршшжтершщ ерекшелжтер-ше эсер ететш факторларды А.Ф. Ивченко [10] былайша топтастырады: а) кли-маттык жагдайларга - кур^ацшылык, топырак;тьщ ысуы, жауын - шашынньщ кемшшп, к;ургак; желдер; э) топырак; асты ылгалыныц жер 6eTi суымен салыс-тырганда мол болуы, сулардыц топырак; бетшде ¡рюлу1, туздардьщ жер бедней терлеу1; б) туздардьщ топырацта мол болуы. Академик Е.П.Коровин [11] еймджтердщ TipniüiiriH тежейтш непзп ею факторды ерекше керсетедь Олар: туздыльщ пен топырак бетшщ тыгызды-гы. Келт1рглген шюрлерден KepiHin тургандай, зерттеупнлердщ 6ipi так;ыр-ларда еамджтщ болмауын кургак; кли-маттьщ эсершен десе, енд16ipi, топырак;-тьщ тыгыздыгы мен туздылыгынан деп тусшд1ред1. Сондьщтан бул мэселе бойынша б1рыцгай TyciHiK жок;.
Енд1 аньщтаманьщ: «...кебшесе ауыр механикалык; курамды ежелп аллюви-альды жэне ирригациялык; салындылар-да, пролювиальды жэне делювиальды шегшдыерде тузыетш...» деген белтнщ такырлардьщ жайгаскан аймацтарында-гы геологиялык; цурылыстарын керсе-тетшш байцаймыз. Тацырлардьщ сырт-к;ы Typ-Tyci мен жыныстарыньщ куры-луы жэне олардьщ к;асиеттер1 бойынша
уш топк;а белед1: а) уштж дэу1рдщ мер-гельдер1 мен эктастарынан курылган ежелп депрессияларда жэне тж жагалау-ларда тузшетш, жылтырлы, акдгыл TycTi так;ырлар; б] уштж дэу1рдщ саздары мен к;ызыл - к;оцыр к;умдак;тарынан к;урыл-ган жэне адырлардан бастау алатын уацытша агындары бар ойыстарда шеккен к;ызгыш-к;оцыр TycTi тацырлар; в) тауларга немесе езендерге цабысып жат^ан ойыстарда тузьлетш, айналасы барльщжагынан тебешж цумдармен, сек-сеу1лдермен жэне баска да шел eciMfliKTepiMeH кемкерыш жатцан ащпыл - сургылт тацырлар [9].
Так;ырлардьщ геологиялык жолмен цалыптасуы туралы болжамдарга суйен-сек [5], тау алды жазьщтарында калып-таск;ан тацырлар жыл сайынгы тау жота-ларынан келетш делювиальды - пролювиальды агындармен немесе жан-жагынан жиналган жауын-шашын сула-рымен каныгып, осы сулармен келген сазды шегшдшердщ жиналуы нэтиже-сшде тузшедь Ал, так;ырлардыц жер бедер1 «...цумды, сазды жэне тасты шелдердеп ойыстарда, пролювиальды, аллювиальды жазьщтарда, ежелп езен ацгарларында, к;ургап калган кол таган-дарында, тау алды жазьщтарында жайга-сатын...» деп келетш белжте аньщталган. Осыларга сэйкес, так;ырларьщ эртурл1 жер бедерлер1нде к;алыптаск;аны кершедь Bipai^ буларга, непзшен, элс1з тЫмденген жазьщтык; жер бедерлж шипндер тэн. Олар: а) ауыр механикальщ к;урамды ежелп аллювиальды, пролювиальды жэне делювиальды жазьщтар; б) Кумды, сазды жэне тасты шелдердеп ойыстар; в] есю езен ацгарлары, тау алды жазьщтары, кумдардыц арасында-гы келемд! шуцк;ырлар, уст1рттердщ ойыс жерлер1. Осыларга к;осымша, такырларды "ежелг1 кургап кеткен кел тагандары" деген де шюрлер айтылып жур[12].
Тацырлар тузшетш ойыстар, ездерш1ц пайда болу жагынан эркелю. Олардьщ
кейб1р1 (Копедтаг жазыгы] тектоникалык; цубылыстар нэтижесшде цалыптасса, енд! 6ipi - yiiiTiK жыныстарды курайтын ежелп езендер мен су агындарыныц орындарында тузшген.
Улкен кещстжтердеп кумдардан курылган ойыстар, езшщ цалыптасуы женшен желдщ эрекетше борышты, ал езен террасаларындагы тацырлы ойыс-тардьщ цалыптасуына желмен 6ipre езе-ндердщ тасуы мен арналарын езгерту1 де к;атысады. Уст1ртте жэне баск;а да жерлер-де лесс Tapi3fli жыныстардан курылган
ойыстар, epireH цосылыстардыц жер бедершщ бшкте жатк;ан улесгалершен атмосферальщ жауын-шашынмен шайы-лып келу1 нэтижес1нде к;алыптаск;ан.
КОРЫТЫНДЫ Сонымен, к;орыта келгенде, так;ыр-лардыц пайда болып, дамып, к;алыптасу-ларына физикальщ - географияльщ жаг-дайлар т1келей эсер етш, олардыц уйлес1мд1к болмыстарына карай, жайгас-к;ан ец1рлер1не сэйкес, эркайсысыныц цурылымдык^ цурылыстыКд к;урамдык; жэне функциял ьщ ерекшел1ктер1 болады.
ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI
1. Докучаев В.В. Русский чернозем. СНП. 1883.
2. Неуструев С.С. Почвенно-геологический очерк Ширабадской долины // Тр. Почв. инст. им. В.В. Докучаева, вып.5. Ленинград. 1931.
3. Герасимов И.П. О такырах и процессе такыробразования // Почвоведение. №4, 1931.
4. Успанов УУ Генезис и мелиорация такыров // Под общей редакцией акад. Л.И.Прасолова. АНСССР.М-Л. 1940.
5. Гедройц А.Э. Предварительный отчет о геологических исследованиях на сухих руслах Аму-Дарьи// Изв. Русск. Геогр. общ. т. XVIII. вып. 2.1882.
6. Кауричев И.С. Почвоведение. Москва. 1989.
7. Попов И.Г. Ботанико-географический очерк Северной Хивы //Изв. Туркестанского отделен. Русск. Геогр. общ. т. XV. 1922.
8. Никитин В.В. К характеристике почвообразовательного процесса в каменистой пустыне Усть-Урта. Пермь. 1926.
9. Болышев Н.Н. Происхождение и эволюция почв такыров. М. 1955.
10. Ивченко А.Ф. Денудация степи // Ежегодник по геол. и мин. России. 1903.
11. Коровин Я.В. Заметка о растительности Центральных Кара-Кумов // Изв. Инст. почвовед, и геоботан. Ташкент. 1926.
12. Ковда В.А., Розанова Б.А. Почвоведение. Типы почв, их география и использование. 2 часть. Москва. ВШ. 1998.
РЕЗЮМЕ
В статье в обобщенном виде дано определение такыров. При этом, включены их строение, структура, состав и свойства. Соответственно раскрыта сущность формирования такыров под влиянием физико-географических факторов, которые гармонично связаны с образованием, развитием и становлением современного состояния этих почв.
RESUME
The definition of takyrs has given in the article in generalized type. There are their structure, composition and property. Accordingly there are discovered the essence of takyrs forming under the influence of physical-geographical factors which harmonically connected with development and formation of modern state of these soils.
