CC BY
10ЭОЖ 631.4 : 626.875 (574.51)
Ш6ЛДЩ Ц¥МДЫ ТОПЫРАГЫНЬЩ АНТРОПОГЕНД1ДЕГРАДАЦИЯЛАНУЫНАН ПАЙДА БОЛГАН ЖЫЛЖЫМАЛЫ Ц¥МДЫ ШАГЫЛДЬЩ ФИТОМЕЛИОРАТИВТ1К
МУМЮНДШП
^.К. Кубенкулов, 2Е.М. Ахметов, Кубенкулов, 1А.Х. Наушабаев
'Цазац ¥лттыц Аграрлыц Университету 2К,аныш Сэтпаев атындагы К,азац ¥лттыц
Техникалык, Университет!
Макдлада Оцтустж Балхаш мацындагы шелдщ кумды топырацтарынан пайда болган антропогенд1 жылжымалы шагылдыц маусымдык; niiiiim мен гидротермияльщ ^убылымда-рына суйене отырып, оларды беютудщ фитомелиоративтж мумкшдшп к;арастырылган. Шагылдьщ кектем-куз айлары аралыгында су айырыгы беттж багытта едэу1р ауытк;ып бш-ктеген, ал етек бел1п урленш аласарган, бул бута кешеттершщ кемшш немесе тамыр жуйе-лершщ ашылып к;алу rçayniH тугызады. Осылармен к;оса, шагылдыц кешет тамыр жуйелер1 орналасатын к;абат ылгалдыльны пплде-тамыз айларында е0мджтщ солу ылгалдылыгынан да темен болган. Шагылдьщ табиги су к;орын жогарлатуда суда к;атты ¡сшетш полимерл1 гид-рогелд1 цолданудьщ тшмдшп керсетыген.
К1Р1СПЕ
Казахстан Республикасыньщ терри-ториясы непзшен планетамыздьщ су агымы ец 6ip туйык; мурлык; белшнде орналасцан. Оныц шел жэне шелейт аймацтарыньщ физико-географияльщ ерекшелжтерше байланысты к;умды топырацтар Балцаш-Алакел жэне 1ле ойыстарында кещнен таралган. Бул ещрлерде 1935-1995 жылдары. жер 6eTi ауасыныц орташа жылдык; температура-сыныц 1,4°С, еамджтердщ вегетативтж кезещнде 1,0°С, ал цазан-наурыз айларында 2°С жогарлаган [1]. Ал жер шары бойынша 1980 ж. бастап K;a3ipri кунге дейш ауаныц орташа жылдык; темпера-турасы 0,4°С кетершген [2]. Бул планета-мызда соцгы 1000 жылдан 6epi байцал-маган жагдай. Ал к;аз1р, жацадан бастал-ган XXI гасырда жердщ жаЬандьщжылуы 1°С-га кетерыу1 ондагы аридтж аймац-тардьщ шекараларын солтустж жэне оцтустжке царай жылжытады деп бол-жайды [3]. Бул жагдайлар осы аймак;тар-да к;алыптаск;ан шелдщ к;умды топырак;-тарыньщ цурылысы мен цурамдарына Tepic эсерш типзу rçayniH арта туаредь
Осындай кезецде еткен гасырдьщ 90-шы жылдарыньщ ортасынан бастап, мем-лекеттж ауыл шаруашылыгыныц жойы-луы мен мал бастарыньщ жеке к;ожа шаруашыльщтарына белшш берглуше
байланысты, эр к;ожа шаруашыльщтары бурынгы совхоз территориясына жеке-жеке шашыранды орналаса бастады. Ken узамай 5-7 жыл шшде олар цоныстанып орын тепкен жерлершдеп шелдщ к;умды топырацтары деградациял ык; езг-epicKe ушырап, жылжымалы шагылга айналды. Олар K;a3ipri кезецде эр шаруа-цожалык; жайларынын, cepiri болып, олардыц экологиялы^ жагдайларын нашарлатып элеуметтж жэне экономи-кальщ шыгындарга экеп согуда. Бул жаг-дайлар жылжымалы цумдарды бек-ггудщ амалдарын 1здест1руд1 цажет етедь Ол фитомелиоративтж жол.
НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Зерттеу объект1м1з - шелдщ к;умды топырагыныц антропогещц деградаци-яга ушырап жылжымалы к;умга айнал-ган шагыл. Ол Балхаш ауданыньщ Бак;-бак;ты ауылынан 16 шацырым шыгы-сындагы «Аян» шаруа цожалыгыныц цонысында пайда болган. Ертеректе, 1995 жылга дейш бул жерде шелдщ цалыпты к;умды топырацтары болган. BipaK; бул жерге шаруа к;ожалыгы к;оныс-танганнан соц олар жылжымалы к;ум шагылынаайналган ( 1сурет).
Шагылдьщ созылу багыты оцтуст1к-батыстан, солтуст1к-шыгыс^а царай, узындыгы мен еш 25-35 м, öniKTiri 7,8 м, солтустж - iiibiFbic 6eTÍHÍ4 к;улама буры-шы 45°, оцтустж - шыгысы - 25°, жотасы
шыгыстан батысца к;арай темендеп 4 м-ге дешн аласарган. Зерттеулер шагыл-дьщ ец аумак;ты к;атты ысынатын жел ет1 оцтустж-батыс беткей ортасында, кецщп 12 м белдеушде журпзыдь
-
V "г'
. л
Сурет 1 - Аян шаруацожалыгындагы жылжымалы шагылдыц кершю
Шагылдыц фитомелиоративтж жол-мен беюту мумкшдшн, (аньщтауды) онын, агрогидрологияльщ жэне микрок-лиматтыц цубылымдарын, бедер шипндершщ маусымдьщ езгер1стер1мен б!рге, оныц етек (деструктивтж), орта беткей (деструктива - аккумулятивтж) жэне жота (аккумулятивтж) белжт-ер1нде а н ы к; т а л ы н д ы . Бедер шипндершщ езгеру цубылымын аньщ-тау бшкпп 50 см елшеу казьщтарыныц кемепмен журпзыд1 (сурет 2).
I.
Сурет 2 - Калыпты шелдщ кумды топы-рагыныц жалпы кершга мен оньщ антропогенд1 деградацияга ушырап жылжымалы шагылга айланган белт (оцтустж - батыс беткей)
Эрб1р цазьщтыц 25 см бшкпгш келд-енец сызьщпен белплеп ол нелдж сызьщ ретшде царастырылды. Одан темен жэне жогары царай эрб!р 5 см сайын минус жэне плюс сызьщтары белгчлендь К|азык;тар, шахмат тэрт1б1мен эрб1р 1,5 м сайын (6 к;атар), шагылдыц уш бел1гш цамти отырып, топыра^ца нелдж сызьпща дешн енпзш орналастырылды. Казыцтардагы мэл1меттер эр айдьщ ортасында аньщта-лып отырылды.
Шагыл белжтершде уш метеоалац-дар орналастырылды. Оларда топырак;-тыц 0-20 жэне 40 см терецджтеп темпе-ратуралары мен 0-20,20-40,40-60,60-80, 80-100 см терецджтердеп далальщ ылгалдыльщтары эр айдьщ ортасында, ал туздану жэне гранулометрияльщ курамдары 3 м терецджке дешн тэж1ри-бе басында аньщталды.
Жылжымалы цумдарды бештуде к;олайлы фитомелиоранттардьщ турлж курамын аньщтауды эдебиет кездерш [4 - 6] сараптаганнан кешн фитомелиорант ретшде осы ещрдщ табиги е«мд1п ак; цабьщты жузгшге тоцталдьщ. Ол б1здщ зерттеу учаскесшен 30 шацырымдай жердеп Куланбасы цумды аймагында кец тараган. Бул жатып есетш бута ага-шы, бшкпп 0,5-2 м, жылжымалы кумды жак;сы бекташ. Жузгшнщ баска турлер-ше Караганда 7-10 кун ерте гулдеп жем1с бередь Жас буталары мен жемктерш малдар жак;сы жейдь Жылдьщ барлык; уак;ытында жаксы жайылым. Мал аягы-мен бузылган буталар жылдам кдлпына келедь
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Б1з зерттеу журпзген ауданныц кли-маттьщ ерекшелжтерше, оныц ете кургацтылыгы мен курт континентал-дылыгы жатады. Ауаныц жылдьщ орта-ша температурасы 8,5-8,9°С. Жылдыц ец суьщ (цацтар) айыныц орташа температурасы - 9,4-12, 30, ал ец ыстьщ айы (пплде) 23,1-24,7°. Орташа жылдьщ амплитуда 32,5-38,5°. Абсолюттж макси-
мал температура 44°С, ал минималдьщ -45°С дешн жетедь Сейтш абсолюттж амплитуда 99°С жетедь Бул климаттьщ ете континенталды екенд1пн керсетедь TniMfli температуралардьщ (>10°С) жылдьщ жыйынтыгы 329°-3770°. Aya темпе-ратурасыныц 100°С жогары кундер кезещ узак; -185-190 кундер шамасында. BipiHuii уактер, элбетте цыркуйек айы-ньщ аягында болса, ал сощылары cayip айыныц аягына дейш созылган. YciKci3 кундер кезещнщ узактылыгы 158-166 кун.
Орташажылдьщ атмосферальщ жау-ын-шашын мелшер1 небэр1 198-245 мм. Оньщ кепшипк белт жылдьщ жылы
кезещ - кектемге келедь Жаз айларында ауаньщ салыстырмалы ылгалдыгы ете темен, бар болганы 25-29 %. Турак;ты к;ар жамылгысы желтсщсан айыныц 6ipiHuii жартысында к;алыптасады. Цыс-тьщ орташа узацтыгы 80 кундей. Цар-дьщ ец цальщ 10 см кез1 к;ыстьщ соцына к;арай цалыптасады. Желдер солтустж -шьныс, солтустж - батыс, оцтустж -батыс багыттарында согады. Жылдьщ жылы айларында сощысы басым.
Зерттелшген шагылдыц оцтустж-батыс желге ьщ беткешнде деструк-тивт1 (48-518 см), деструктива - аккуму-лятивт1 (600-728 см) жэне аккумуля-THBTi (728-780 см) мусш белжтер! Калыптаск;ан (кесте!).
Кесте 1 - Шагыл бетшщ келденец цима сипаты
Кумды шагылдыц орта белшщ келденец ^имасынын, 6niKTiri, см
Деструктива Деструктива аккумулятив™ Аккумуля THBTi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
48 101 171 231 286 345 417 518 600 728 780
Кандай да болмасын еамдж турлер1 ездершщ кдлауына сай топырак; жагдай-ларында жацсы eceTiHi бэр1м1зге мэл!м. Б1здщ жагдайда топырацтыц грануло-метрияльщ жэне туз курамдарын аньщ-
тау жылжымалы шагылды бекггуге арналган жузгшнщ суранысына цанша-лык;ты сай екенд1г1н аныцтауга мумкшдж бередь Шагылдьщ грануло-метрияльщ курамы эртурл1 (кесте 2).
Кесте 2 - Шагылдыц гранул ометриял ьщ жэне туздьщкурамдары
Ynri алу орны Улп-лердщ терецдо ri, см Гигрос КОПИЯ - лыц ылгалд ыльщ, % Абсолютп к¥Ргак топырактагы фракциялардыц (мм) мелшер1, % <0,01 мм фракция жиынт ыгы,% Туз- дар жыйы НТЫЕЫ, %
IQ fM Шац Тозан
1-0,25 0,250,05 0,050,01 0,010,005 0,0050,001 <0,001
деструктив ii белш 0-20 0,4 2,65 92,45 1,93 0,56 0,92 1,49 2,97 0,067
20-40 0,4 2,28 90,58 3,49 6,84 0,92 1,89 3,65 0,060
40-60 0,4 1,87 89,82 4,90 0,80 0,88 1,73 3,41 0,069
60-80 0,4 1,21 75,78 13,41 2,41 4,10 3,09 9,60 0,071
80-100 0,4 1,42 78,30 12,5 0,01 3,61 2,21 7,83 0,077
деструктив ii -аккумуляти Bii öaniri 0-20 0,4 2,08 91,42 3,57 0,48 1,12 1,33 2,93 0,088
20-40 0,4 2,50 91,97 2,41 0,88 1,20 1,04 3,12 0,066
40-60 0,4 2,47 89,22 3,45 1,16 1,85 1,85 4,86 0,068
60-80 0,4 2,43 89,59 3,65 0,88 2,57 0,88 4,33 0,094
80-100 0,4 2,55 93,68 0,64 0,48 1,45 1,20 3,13 0,155
аккумупяти BTi белт 0-20 0,4 7,22 89,77 1,45 0,56 0,84 0,16 1,56 0,055
20-40 0,4 3,28 93,56 0,92 0,64 1,00 0,60 2,24 0,057
40-60 0,4 3,22 91,48 1,20 1,29 1,89 0,92 4,10 0,068
60-80 0,4 1,97 92,25 3,17 0,48 1,72 1,41 2,61 0,066
80-100 0,4 2,30 92,85 2,01 0,64 1,08 1,12 2,84 0,076
Оныц деструктивтч белтнщ 60-100 см-нен бастап темен ^арай эртурл1 фрак-циялардан туратын цабатты езен шегшдкь Шагылдыц аккумулятивт1 жэне деструктивт1 - аккумулятивт1 белжтершщ жогаргы б1р метрлж к;аба-тыньщ цурамы шац мен тозац мелшер1 ете аз майда цумнан турады. Бул шагыл-дыц желдщ ецделушен еткенш керс-
етедь Шагыл тузданбаган. Оныц су сузшдкшщ цурамында суда еритш туздардыц жалпы жиынтыгы небэр! 0,09 %. Сейтш, шагыл цурамы жузгшнщ енш-есуше сай екендт аныцталды.
Шагылдыц бедер мусшдершщ сэу1р-мамыр айларында едэу1р езгерктерге ушыраганы байцалды (сурет 3).
60 40 20
0
N -20
-40
мамыр -шшде-кыркуйек
Сурет 3 - Жылжымалы шагылд
Шагылдыц теменп жэне орта белжтершщ бетю 10-18 см цабаты жел-мен урленш, ондагы материалдар шагылдыц жотасы жагына к;арай тасы-малданган. Осыныц эсершен соцгыныц бтгспп 35 см-ге дешн есш, су айырыгы 150 см жылжыган. Бул жаца к;абаттыц пайда болуын ец1рде жылдыц осы мерз!мшде согатын оцтустж - шыгыс румбты желдердщ басым болгандыгы-мен тусшд1руге болады. Шагылдыц бедер шшшдер1 жаздыц екшпп жартысы мен куз айларында да едэу1р езгеркке ушыраган. Кузге царай оныц су айырыгы бастагщыдан 50 см-ге дешн ескен. Осы кезецде шагылдыц деструктивть аккумулятивтж белтндеп цумдардыц желмен урленш экетушщ эр1 к;арай жал-гасуы, оныц бетшщ бшкпгш 25-30 см-ге темендеткен. Бул беютетш бута агашта-рын тацдаганда олардыц цуммен кемшп немесе тамыр жуйелершщ жала-цаштанып к; а л у жагдайларына тез!мдШгш ескерущ цажет етедь
Жылжымалы шагылды фитомелио-
бедер мусшдершщ езгер1стер1
ративтж беюту оныц ылгалдылык; жэне температуральщ жагдайларыныц онда еар1летш еамджтердщ суранысына цаншальщты сай екещцгш аньщтауды к;ажет етедь Осы жагдайларды ескере отырып, 61з зерттеу объешчлершде ылгалдыльщтыц маусымдык; к;убылы-мына елшеулер журпздж.
Топырацтыц солу ылгалдылык; мелшер1 оныц генетикальщ цасиеттер! мен еймдж турлер1 жэне оныц даму фазаларына байланысты [7]. Топырак;-тыц солу ылгалдылыгы еамдшке тшмд1л1г1 тургысынан ете рын ащретш ылгалдыльщ категориясына жатады. Оларга топырак; белшектерше берж бектлген судыц тугелдей жэне бос байланысцан бел1гшщ б1разы тред! [8]. Сейтш, топырацтыц солу ылгалды-лыгыныц мелшер! епмджке тшмд! жэне тшмаз мелшерш аньщтататын шекаральщ ылгалдыльщ болып санала-ды. Бул, егер, топырак;тагы ылгалды-льщтыц мелшер1 солу ылгалдыльщ мелшерше жетсе, онда еамджте журш жатцан физиологияльщжэне биохимия-
лык; процесстердщ бузылып, оныц ecyi тоцталып, сола бастайды. Ал, бул 6ipHe-ше кунге созылса, еамдж еледь 3 кесте-деп мэл1меттер cayip айында шагыл бел жтершдеп ылгалдыл ьщтыц жогары-дан темен царай б1ртшдеп ескенш керс-етедь Осы кезецде оныц 0-100 см к;аба-тыныц ылгалдылыгы 3,5-5,0 % аралы-гында, ягни жузпн кешеттершщ 6eKiHin
есш-енш кетуше жетк1лжт1 екенд1пн керсетедь ce6e6i 6Í3 тэж1рибе жасап жат-к;ан усак; кумныц солу ылгалдылыгы ~1,5 % шамасында [7]. Шагыл беткеш мен етек жагыныц теменп 100-300 см терецджтершде ылгалдылык; мелшер! 6-20 %-Fa дешн жеткен, ал оныц жота-сында 300 см терецджтщ ылгалдылыгы небэр1 3,5 % кураган. Бул шагылдыц бшкппмен тусшд1р1ледь
Кесте 3 - Шагыл бел жтершщ дал ал ык; ылгалдыл ыгы
Аймац Csyip Мамыр Шщде К^фкуйек
деструк тивп терец дал, см ылгал-дыльщ, % теренд iri, см ылгал-дылык, % терец-дМ, см ылгал-дыльщ, % терец -дал, см ылгал-дыльщ, %
0-20 3,70 0-20 1,38 0-8 0,20 0-8 0,46
20-40 4,38 20-40 0,73 8-20 2,89 20-40 0,08
40-60 5,06 40-60 2,55 20-40 3,08 40-60 0,64
60-80 5,07 60-80 2,97 40-60 3,22 60-80 0,08
80-100 6,01 80-100 3,5 60-80 3,28 80-100 1,78
140-160 5,82 80-100 3,50
190-200 6,72
240-260 9,84
280-300 9,80
деструк ТИВТ1- аккуму лятивп 0-20 3,4 0-20 2,52 0-12 0,27 0-20 1,44
20-40 3,58 20-40 1,13 12-20 2,35 20-40 0,85
40-60 4,58 40-60 3,52 20-40 2,84 40-60 0,76
60-80 4,91 60-80 5,24 40-60 2,94 60-80 2,07
80-100 5,03 80-100 4,33 60-80 3,92 80-100 2,38
140-160 5,52 80-100 3,07
190-200 5,81
240-260 17,1
280-300 20,3
аккуму jmthbtí 0-20 2,37 0-20 0,57 0-20 0,51 0-20 0,45
20-40 1,82 20-40 2,97 20-40 0,13 20-40 0,33
40-60 2,27 40-60 0,77 40-60 1,58 40-60 0,86
60-80 2,43 60-80 0,62 60-80 1,81 60-80 2,08
80-100 2,85 80-100 0,97 80-100 1,88 80-100 0,75
140-160 3,24
190-200 2,92
240-260 3,72
280-300 3,49
Шагыл ылталдылыгыныц мамыр айында eflayip темендегеш байк;алады. Кешет тамырларыныц орналасатын (2060 см) цабаттарында ылгалдылыцтыц мелшер1 азайып солу ылгалдылыгына жакындаган, ал оныц жота бел1гшдеп мелшер1 солу ылгалдыльщтан да темен (0,8 %). Бул керсетыген кубылыстар жаз айларында да к;арк;ынды журген. 1Шлде-де шагылдыц бетю 0-20 см цабаты мулдем кепкен (0,2-0,5%), оныц су айы-рыгыныц 20-40 см терецджтеп ылгал-
дылыгы TinTi 0,13 % - га дешн, ал 40-100 см кешет тамырлары орналасатын тер-ецджте солу ылгалдылык; (1,5 %) дец-гешне дешн темендеген. Осы кезецде шагыл беткейлершдеп деструктивтж жэне деструктивтьаккумулятивтш белжтершдеп ылгалдыльщ 2,5-3,0 %, ягни солу ылгалдыл ыгынан жогары болтан.
Шагыл ылгалдылыгы кешет тамырлары орналасатын терецджтершде тамыз жэне цыркуйек айларында одан
да api темендеп, солу ылгалдылыгынан eflayip темен тускен.
Сейтш, шагыл белжтер1 ылгалды-лыктарыныц маусымдык к;убылымы жузгш кешеттершщ eHin-ecin кетуш кам-тамасыз ете алмайтындыгы белгип бол-ды, баскаша айтканда жаз айларынан аман шыккан кешеттер кузге карай Keyin Калуы ете ьщтимал. Ал су айырыгында-гы еамдж кешеттер! жаз айларынан аман шыгуы негайбыл.
1Шлде айында шагыл к;абаттары темпе-ратурасыныц ец жогаргы керсетюште-рге жеткендт байкалады. Олар жогары-да керсетшген терецджтерге сэйкес 5263,28-33 жэне 24-27°С децгейлерше жет-кен. Бунда ец жогаргы температуралык; децгей (63,32 жэне 27°С) шагылдыц аккумулятивен белшнде байкалады. Беттж температураныц бундай жагдайы eciMfliK кешеттершщ тамыр мойнын Kyflflipyi мумюн. Шагыл температурасы кузге к;арай темендеп к;ыркуйек айында терецджтерге сэйкес 30, 20 жэне 15°С децгешне дешн темендеген. Сейтш, шагыл белжтершщ температурасы еамдж тамырларыныц ecyiHe кектем жэне куз айл арында колайлы бол-ганымен жаздыц ыстык; пплде айында беттж температураларыныц жогары, acipece аккумулятивтж белшшде ете жогары болуы, еамдж тамыр мойнына зак;ым келт1ру K;ayni бар екендт аньщ-талды.
Жогарыда антропогецщ деградацияга ушырап жылжымалы шагыл KYMFa айналган шелдщ к;умды топырагына
Шагыл белжтершщ кешет тамырла-ры орналаскан терецджтердеп температураныц маусымдык к;убылымы сэу1рде эл1 темен екенд1пн, оныц 0, 20 жэне 40 см терецджтердеп температуралары соларга сэйкес 24-27°, 18-19° жэне 14-16°С, ал мамырда олардыц едэу1р, 9cipece теменп кабаттарында, кетерыгенш бай-Кауга болады (кесте 4). Бундай темпера-туральщ жагдай еамдж кешеттер1 yuiiH ец оцтайлы деп есептеуге болады.
журпзшген зерттеулер нэтижелер1, олар-ды фитомелиорациялау кезшде ес1мдж тамырлары орналаскан кабаттыц устщп жагы урленш (деструктивт1, дес-труктивт^аккумулятивтж белжт-ершде) немесе еамджтщ жартылай (дес-труктивт1-аккумуляциялык белтнде] немесе тугелдей (аккумулятивт1к белтнде) кемыш калуы жэне де еамдж тамырлары орналаскан терецджтерде ылгалдылык мелшер! еамджтщ солу ылгалдылыгынан темен Tycyi, отыргы-зылган кешеттердщ eHin-ecin бекшш кету1не улкен Kayin тугызады. Осылар-мен катар жаз айларындагы кум бетшщ ете жогары ысуы (63°С) еамджтердщ ашылып калган тамыр мойнына куйд1ру KayniH тудырады.
Зерттеу нэтижелершен жылжымалы Кумды шагылды фитомелиоративтж беютуде кедерплж аукымы тургысынан 6ipiHnii дымкылдык, eKiHuii бедер MyciH Кубылымдыгы ушшпп К¥МНЫЧ беттж температурасы екещцп айкын болды. Бул шагыл ылгалдылыгын оцтайланган жагдайда отыргызылган кешеттердщ
Кесте 4 - Жылжымалы кумды шагылдыц маусымдык температура кубылымы
Шагыл аймагы Терецщп, см Температура, °С
Cayip Мамыр ПНлде Цыркуйек
деструктивт1 0 24,0 28,5 51,7 30
20 19,0 23,1 28,3 19
40 16,0 20,5 24,2 15
деструктивт!-аккумулятивт1 0 26,0 26,2 53,5 29
20 19,0 23,0 30,2 19
40 15,0 19,5 26,5 14
аккумулятивт1 0 27,0 27,0 62,5 30
20 18,0 24,0 32,0 20
40 14,0 23,0 27,0 16
енш-есш кету! эбден мумшн екещцгше кез жетюзедь Осы жагдайларды ескере отырып, 613 суда к;атты кшетш поли-мерл1 гидрогельдщ (КПГ] К¥МНЫЧ су с ы й ы м д ы л ы г ы н жогарлату мумкшдытн зерттедж.
КПГ-ныц топырактыц су кубылымы-на типзетш эсершщ непзп принципу оны топырак к;абатына орналастырган-да, жацбыр немесе ер1ген кар суларын КПГ белшектер1мен ащрипнш, оларды кей1нг1 к¥Рга^шылыЦ кезецде еамджтердщ пайдалануына жагдай жасайды. Олар кургац жагдайында ашьщ саргыш немесе мелд1р жумсак; каучукке уксас тек сутеп жэне кем1ртегшен тура-тын зат. Оларды химияльщ синтез эдгамен дайындайды. Шиюзат ретшде Тем1ртаудыц карбид зауытыньщ ешм Калдыгы пайдаланылды. Кургак ЦПГ белшектер1 бос су кещспгшде езшщ сал-магынан 5-200 есеге дешнп суды сщ1рш устап тура алады (кур^ак КПГ салмагы 1г/см3]. Осы жагдай топырактыц табиги су сыйымдылыгын едэу1р жогарлатады, сейтш куз - кектем айларында топырак;-тьщ су корын едэу1р жогарлатады, ал бул Кесте 5 - Жылжымалы шагылдыц тольщ КПГ-ныцэсер1
епмджтерд! жаздьщ ыстык; аиларынан аман шыгуына себепкер болады. Б1з КПГ-нщ су сщ1ру касиетш зертхана-льщ жагдайда аньщтадык;. 10 г кургак; ЦПГ-ш суда устай отырып, сагат сайын туракты салмакка жеткенше елшеп, оныц келем1 мен салмагын таптык. Ол 1:12 - ге катынасына тец болды. Бул 1г к;ургак; ЦПГ су ортасында 12 мл суды ащред1 деген сез. Сонымен катар оны -20°С температурада устай отырып, суьщ-ка тез1мд1 екендт аныкталды. ЦПГ-нщ биодеградациягатез1мды1п 10-12 жыл. Топырактыц су сыйымдылыгын аньщ-тау зертханада физикалык моделдеу эдгамен диаметр! 10 см бижтт 30 см, усак торлы цилиндрде журпз^лдь Оны шагыл кумымен толтырганда, 20 см тер-ецджте жалпы салмагы 10 г ЦПГ белше-ктер1 орналастырылды. Тэж1рибе 2 вари-антты уш кайталымды. Тэж1рибе нэти-жеа шагылдыц ец теменп су сыйымды-лыгы 19,04 %, ал КД1Г белшектер1 орна-ласкан вариантында 24,32 % екецщп аньщталды, ягни КПГ шагыл топырагы-ныц су сыйымдылыгын 5,28 % кетерген (кесте 5].
жэне ец теменп су сыйымдыльщтарына
Тэж1рибе нусцалары Су сыйымдылыцтар (СС), массалык %
Тольщ Теменп Тольщ СС мен теменп СС арасындагы езгерк
Бак;ылау 19,97 19,04 0,93
к;пг 25,39 24,32 1,07
Бак;ылау мен К^ПГ арасындагы айырмашыльщ 5,42 5,28
Бул, зерттелшген топырактыц калыпты жагдайда ец теменН су сыйымдылыгы 666,4 т/га тец болса, онда оныц осы керсетьпппнщ К^ПГ-ны енпзгеннен кешн 5,3 %-га есу1, су сыйымдылыгыныц 35,32 т/га артуын немесе су корыныц 701,72 т/га дешн кетершгешн керсетедь Бул топырактыц 20 см терецдпстеп ]ЩГ-ньщ эрб1р кесектершщ, оларды жан - жагынан коршап жатцан топырак кысымын жеце отырып, жинак;таган косымша су коры, олардыц максималды су спцрушщ 23,6 % курайды, баскаша айтканда, олар бос су кещсттндеп
^ну мумкшшшгшщ % -ш орындай алганы. 1ЩГ-ныц бул касиетшщ топыракда тускен эрб1р жауын-шашыннан соц кем1ген ылгалдылыгын толтыра алатынын ескерсек, оныц шел аймагындагы кумды шагылдардыц табиги су корын жогарлатудыц ец б1р непзп кез1 деп есептеуге болады.
КОРЫТЫНДЫ
Жогарыда керсетшген зерттеулер нэтижелершен темендегщей тужырымдар жасауга болады. Оцтустж Балкашмацы ещршдеп шелдщ кумды топырактарында коныс тепкен кожа шаруашылыктарыныц
eHflipicriic эрекета оларды кысца мерз1м (5-7 жыл) inline жылжымалы шагылга айналдырган; оньщ су айырыгы кектем - куз айлары аральщтарында беттж багытта 150 см-ге ауыткып, 50 см-ге ескен, деструктивтш (етек) 6eniri 18 см аласарган; осылармен коса шагыл жотасыныц бута агаштары кешеттершщ тамырлары орналасатын терецджтеп (30-40 см) далальщ ылгалдылыгы жыл маусымыныц ец ыстык шшде-тамыз айларында еамдпсгердщ солу ылгалдыгынан (1,5 %) темен болуы жэне деструктивт1-
аккумулятивп белтнде кешеттердщ тамыр мойындарыныц ашылып калуы, олардыц курап калу каупш тудырады; бул жагдайлар кумды шагылдардыц табиги ылгалдыльщ корын кетерущ кажет етедц 1:12 касиегп (1г гидрогель бос су кещсттнде 12 г су снцред1) суда катты юшетш полимерл1 гидрогельдщ топырак жагдайында ез мумкшдипгшщ % шамасын керсете алуы, олардыц кумдар мен кумды топырак;тардьщ табиги ылгалдылык; корын кетеретш мелиорант ретшде колдануга болатындыгын керсетед1.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР 1. Пивень Е.Н. Изменение стока рек Или - Балхашского региона//Международный экологический форум Балхаш. Алмагы. 2000.
2. Изменение климата. 2001. Обобщеный доклад // Международная группа экспертов по изменению климата. Третий доклад МГЭИК по оценке. 2003.173 с.
3. Величко. А.А., Крапчевский А.О. Влагозапасы в почвах при гаобальном потеплении климата //Почвоведение. 1995. №8. С. 933-942.
4. Курочкина Л.Д. Кормовые растения пустынь Казахстана. Алма-Ата. Кайнар. 1986.207 с.
5. Мушегян А.М. Деревья и кустарники Казахстана. Алма-Ата. Казсельхозгиз. 1962.362 с.
6. Методическое указание по лесомелиоративной классификации аридных пастбищ. Волгоград., 1985.13 с.
7. Федоровский Д.М. Зависимость влажность завяданий от вида растений и осмотического давления почвенного раствора //Почвоведение №10. С. 612-631.
8. Роде А.А. О наименьшей влагоемкости//Почвоведение. 1966 №12. С.43-45.
9. Левицкая З.П. Справочник водно-физические свойства и запасы продуктивной влаги пустынно-пастбищной зоны Казахстана. Алма-Ата. 1973.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается фитомелиоративная возможность закрепление подвижного бархана, образовавшиеся в результате антропогенной деградации пустынно-песчаной почвы Южного Прибалхашья. На основе изучения сезонной динамики форм элементов рельефа и гидротермического режима выяснены, что за весенней - осенний период происходит заметные изменения форм песчаного бархана во всех его частях, горизонтальное перемещение (на 150 см) с ростом (на 50 см) водораздельной за счет снижения поверхности средней части и подножий. Подобные метоморфозы в рельефе бархана повышает опасность засыпание надземной и обнажение корневой системы саженцев культур - фитомелиорантов. Более того, влажность слоя расположение корневой системы в июль - август месяцы опускается ниже влажности заведения.
Показана возможность повышения природного запаса влаги песчаного бархана применением сильнонабухающей полимерной гидрогели.
RESUME
Phyto reclamation possibility of active dune fixation, formed as a result of man-made degradation of desert sandy soil of South Balkhash is examined. It is revealed that on the base of seasonal dynamics of form of relief elements and hydrothermic conditions of sandy dune over spring and autumn period the visible changes of relief forms take place at all its parts: horizontal movement and rise of watershed part and foot lowering that increase danger of filling of overground part and exposition of rootage of planting stock phytoameliorators culture.
Moisture content of rootage layer location in July-August is droppig lower then wilting moisture. It is demonstrated the possibility of increasing of moisture natural reserve of sandy dune with application of high-swelling polymerous hydrogel.4435
