CC BY
21ЭОЖ.631.422.423
ШЫГЫС АРАЛ МАЦЫНЬЩ 0ЗГЕР1СКЕ ¥ШЫРАГАН ТОПЫРАКТАРЫН КАЛПЫНА КЕЛТ1РУ ЖЭНЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫГЫ ЖЕРЛЕР1НЩ КАЗ1РГ1 ЖАЩАЙЫН
БАГАЛАУ
Козыбаева Ф. Е.,Бейсеева Г.Б., Ажикина Н.Ж., Абдрешева М.Б. Ток;тар М.,
в.О.Оспанов атындагы Казац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, Алматы, эл-Фараби дацгылы, 75 в, farida_kozybaeva@mail.ru
Каратереннщ жэне сонын манындагы аума;тардын топыра;тарын зерттеу YPДiсiнде куаншылы; салдарынан взгерiске ушыраган топыра;тардын топыра;-экологиялык; функцияларын ;алпына келтiру боиынша фитомелиоративтiк iс шаралар Yшiн жарамды ;умдак;, ;умбалшык;ты сур-;уба топыра;тар; шалгынды-батпак;ты жэне шалгынды-батпа;ты кепкен сор топыра;тар аны;талды. Барлы; зерттелген топыра;тар гумустын аздыгымен, ;арашiрiндi ;абатынын ;алындыгыньщ аздыгымен, ;оректж элементтердiн мвлшерiнiн твменд^мен взгешеленедi. Жогаргы ;абаттардагы жалпы гумустын мвлшерi 0,17- дан 0,72%-га дешн ауыт;иды да, твменгi ;абаттарга ;араи бiртiндеп твмендейдi. Топыра;тар ;андаи да бiр дэрежеде тузсызданган жэне сортан топыра;тар болып табылады. Туздану тиш хлоридтi-сульфатты жэне кальцийлi-натрийлi.
К1Р1СПЕ
Такырыптын eзектiлiгi. Арал су ала-бындагы су жэне жер ресурстарын дурыс пайдаланбау, ондагы гидроморфты ланд-шафттардын куандануына, топырактын туздануына, табиги ортанын кедейленуь не жэне жергiлiктi хальщтардьщ экологи-ялы^ жэне когамдык жагдайларынын нашарлауына алып келдi. Yлкен Аралдын денгейi 1998 жылы 34,2 абс.м, ал минерал-дыгы 60 г/л жетш, гйпергалйндi келдер катарына косылды [1]. 2009 жылгы мэлiмет бойынша, абсолюттiк белгiден есептегенде, тенiз денгеш 20 м теменд-еген. Сейтш, тенiз тYбiнiн Цазакстандык бeлiгiнде 22,63 мын шаршы шакырым (км2) аумак жаланаштанды. Нэтйжесiнде Цазакстан Республикасынын шелдж зона-сынын кeлемi, онын ЖYЗден екi бeлiгiне артты. Жерасты ыза суларынын минерал-дыгы жогарылады.
Жаланаштанган тенiз тYбiнiн басым кeпшiлiгi афитогендi шакат немесе жыл-жымалы кум шагылдары. Лагуналар мен шыганактар бетш бiртYтас туз баскан сорларга айналган. Осы кен байтам аймак-тын женiл саздакты, кумдакты жэне
кумды топырактары дефляция ошагына айналып коршаган ортаны улы туздар-мен ластауда. Есептеулерге Караганда жылына 140 млн. тонна туз аралас кумды-шан ушып тарайды. Сонын iшiнде туздын Yлесiне 21-23 млн. тонна тиедi [2]. Арал тенiзiнiн зардаптары онымен iргелес жат-кан елдердiн экологиялык тепе-тендiгiн шайкалтты. Онын когамдык экономика-лык; аспектте тйгiзген зияны ушан-тещз. Сырдын атыраулык-аллю-виальды жазы-гынын кунарлы гидроморфты топыра;-тары шeлейттенуден автоморфты тYрiне алмасуда. Топырактын кунарлылыгы тeмендеп, каркынды тYPде туздануда. Табиги жэне мэдени eсiмдiк-тердiн eнiмдiлiгi KYрт тeмендеуде. Табиги орта жаланданып, eзен суынын ластануы арт-ты.
Сонымен Арал eнiрi топырактары-нын агроэкологиялы; элуетiн багалау, кургаган Арал тенiзi тYбiнiн коршаган ортага тйгiзетiн зиянды ыкпалын багалау негiзiнде ЖYргiзiлуi керек. Себебi, Арал eнiрiнiн экологиялы; апаттан куткары-луына, кур^аган тенiз тYбiнiн ландшафт-тарында ЖYрiп жаткан шeлейттену
YPAiCTepirnH, кыр-сырларын толы^ зерт-теп бшмей кол жеткiзу mymkíh емес.
Топырак - ландшафтын айнасы. Арал ещршщ шелейттенуден eзгеруiн бэсен-дету максатында топырактын eзгерiске ушырауынын узактыгы, онын лйтологй-ясы мен ондагы туз корына байланысты-лыгы карастырылды. Шелейттену Yрдiсiнiн топырактын хймйялык жэне фйзйка-хймйяльщ касйеттерше тйгiзетiн эсерi толык карастырылып айкындалды.
Жумыстын максаты. 0нiмдiлiгi темен жайылымга фйтомелйорацйялау жолы-мен езгеркке ушыраган топырактардын бйологйялык eнiмдiлiгiн жаксарту.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1 Зерттеу нысаны Царатерен елдi меке-ншщ манындагы шалгынды-батпакты жэне сургылт-куба топырактар.
Ауыл шаруашылыгы жерлерiнiн казiрri кездеп жагдайын багалау Yшiн жэне Арал манынын шыгыс бeлiгiнiн eзгерiске ушыраган топырактарын кал-пына келтiру Yшiн, сондай-ак олардын eзгерiс-терiн эрi карай болжамдау Yшiн картографйялык, салыстырмалы-геогра-фйялык, ландшафтылык-дйнамйкалык, тэжiрйбелiк-далалык эдiстер колданыл-ды.
Топырактану жэне агрохймйяда жал-пыга ортак кабылданган зертханалык-аналйтйкалык зерттеу эдiстерi топырак-тын фйзйкалык, су-фйзйкалык, хймйя-лык; касйеттерш жэне коректж режйм эле-менттерiн аныктауга колданылды.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ТАЛЦЫЛАУ Зерттелетiн Царатерен нысанынын негiзгi топыра;тары сур-куба кумдак, сортан, сортанданган сор топырактар болып табылады. Онын манындагы
аума;тарда шалгынды-батпакты жэне батпа;ты шалгындык топырактар, кеп-кен сортан, тенiз маны топырактары мен сор топырактар таралган.
Арал ауданына тэн eзiндiк ерекшелiк клйматынын KYрт контйненталдыгы жэне шeлдiк клймат болып табылады. Жауын шашыннын мeлшерi жылына 100120 мм курайды. Аумактын ауданы 57,0 мын км2. Цумдак, саздак жэне сортан шелейтт аймактын eсiмдiк жамылгысы жусан жэне жусанды-соран кауымдастык-тарынан турады. Елеулi аумактар сексе-уiлдi жэне тогайлы ормандардын турган, кепкен Арал тещзшщ тYбiнiн куаншы-лыкка ушырауына байланысты кеуiп кет-кен немесе тYбiмен жойылган. Кей жер-лерде тамарйкс ескен жерлер кездеседi.
Фйтомелйоранттар е0ру Yшiн жарам-ды топырактарда топырак-казба шун-кырлары казылды да, онын кескiндерi сйпатталып, су-фйзйкалык, хймйялык, фйзйкалык жэне агрохймйялык зерттеу-лер Yшiн топырак Yлгiлерi алынды.
1-топырак казба шункыры Царатерен кентiнен онтYCтiк батыска карай 800 м жэне шагын езеннен 150 м кашыктыкта тенiз денгешнен 48 м бйiктiкте казылды (сурет 1). Топырак шалгынды-батпакты. 10 % HCl кeпiршуi бYкiл кескiн бойынша байкалады. 0сiмдiк эр жерде шогырла-нып eседi. Топырак бетiн е0мдж жамыл-гысынын жабуы 50 %. 0сiмдiктерден Алабута тукымдастарынан (Chenopodium L.), аксора - сведа (Suaeda), солянка- соран (Salsola australis R. Br), лебеда- кекпек (Atriplicis herba,- ТYЙетабандар тукымда-сынан (Zygophyllaceae) адраспан (Péga-num harmala) жэне буталы е0мджтер басым кездеседi.
1-^азба шуц^ырдыц сйпаттамасы
0-5 см Ашьщ-сур KYЦгiрт рецдi, беткi жагында жу^а тузды ^абырша^ бар, бор-пылда^-кесек-шацда^, тамыр тYKшелерi мен тамыр ^алдыщтары Ken, дым-^ыл, ^умда^ ^умбалшыщ, беткi жагынан бастап бYкiл кескш бойынша кар-бонатты тYзiлiмдер кездесед^ дэн, унта^ жэне крйсталды жаца тYзiлiмдер (гйпс болуы мYмкiн), келес ^абат^а eтуi ^урылымы мен тYсi бойынша жа^-сы бай^алады.
5-12 см Сур-^уба, тыгыздалган, уса^ ^ум, дым^ыл, борпылда^-кесект^шацда^, кей жерлерде ^оцыр тYCтi жаца тYзiлiмдер бар, тыгызыра^, тiрi жэне шiрiген eсiмдiк тамырлары кездеседi, карбонатты жаца тYзiлiмдер кезде-седi, шiрiген тамырлардыц ^асында ^оцыр тYCтi жаца тYзiлiмдер бай^ала-ды, келесi ^абат^а eтуi ^урылымы мен тYсi бойынша ай^ын.
12-31 см Ашыщ-сур, кей жерлерде ^уба-^оцыр да^тар кездеседi, борпылда^, ^уры-лымсыз, дым^ылданган ^ум. 0сiмдiк тамырлары кездеседi, ба^алшы^тар сыныгы кeп кездеседi. 21-31 см бастап ^уба тYCтi да^тар ^п, тамырлар 31 см дейiн кездесед^ келесi ^абат^а eтуi ай^ын.
31-52 см Сур, кей жерлерде ^уба тYCтi да^тар кездеседi, дым^ыл, ^умда^ ^умбал-шыщ, берiк байланыспаган кесект^ ылгалдан жабысып ^алган ^умда^ ^умбалшы^, тыгыздалган, бiрлi-жарымды тамырлар кездеседi. Карбонатты дэншелер кездеседi, крйсталлды, жаца тYзiлiмдер (ганыш болуы мYмкiн), бYкiл ^абат бойы ба^алшыщтар кездеседi, кеуектшМ тeмен, келесi ^абат^а eтуi ай^ын.
52-64 см Шубар, сур-^уба, кей жерлерде темiрдiц тотыщ^ан тYрлерi кездесед^ дым-^ыл, ^ум, борпылда^, ба^алшы^тардыц тутас жэне сыныгы кездеседi келес ^абат^а eтуi ай^ын.
64-100 см Сургылт-боз, кей жерлерде ^уба тYCтi да^тар, жецiл ^умда^ ^умбалшы^, жабыс^а^, ылгалды, ^атты KYЦгiрт сур мергелдi та^ташалар кездеседi.
1-сурет. 1-^азба шуц^ыр.
2-^азба шундырдын, сипаттамасы
0-6 см Сур-одба, борпылда^, ^урга^, бос-кесектьта^ташалы, уса^ ^уысты, кар-
бонатты, ^умда^ сусымалы жещл ^умбалшыщ, бYкiл кескiн боиынша кешршйЩ, eсiмдiк тамырлары кездеседi, келесi ^абат^а eтуi одрылымы боиынша ай^ын.
В 6-15 см Ашьщ-сур, женiл тыгыздалган, ^урга^, кесектьшанда^, женiл ^умбал-шьщ, ^умданган, тамыр тYKшелерi кеп, келес ^абат^а eтуi ^урылымы боиынша ай^ын.
ВС 15-38см Цоныр рендi ^уба, тыгыздалган, дым^ыл, уса^ ^уысты, бос кесект^ ^умдалган женiл ^умбалшыщ, тамыр тYKшелерi кеп, бунавденелшердщ уялары кеп, келес ^абат^а eтуi ^урылымы бойынша ай^ын.
38-96 см Сур-^уба, дым^ыл, тыгыздау, бос-кесектьжанга^ты-шанда^, ^умда^ ^умбалшы^, тамыр тYKшелерi кездеседi, жеке тамырлар, дэн тэрiздi, сызыщша тэрiздi карбонатты жана тYзiлiмдер кеп, шiрiген тамырлар кез-деседi, келесi ^абат^а eтуi бiртiндеп.
96-150 см Цуба тYCтi, дым^ыл, аздап ылгалданган, борпылда^ бос-кесектi ^уры-лымды, 150 см терендiкте тамыр кездесед^ карбонатты жана тYзiлiмдер, 120-125 см теренд^те дйаметрi 5 см ^н^рт-^оныр тYCтi iн кездеседi.
2-сурет. 2-^азба-шун^ыр.
3-^азба-шун^ыр теHiз денгей- е^мд^ жамылгысы 40 %. Негiзгi
шен 57 м бйiктiкте, тэжiрйбе аланы- е к i л д е р i адраспан (Péganum
нын ^асында бас су ^у бы р ы нан 5-7 м harmala), йтсйгек (Anabasis
^ашы^ты^та ^азылды (сурет 3). 10 aphylla), Алабота туцымдастарынан
% HCl-дан бYкiл кескiн бойынша (Chenopodiaceaé) соран-солянка
кeпiршйдi. есiмдiгi сйрек кездеседi (Salsola), цоян CYЙек кездеседi. жэне эр жерде топтанып eседi.
3-^азба шуц^ырдыц сйпаттамасы
0-8 см Ашыщ-сур, ^умда^ ^абат, ^урга^, ^атпарлы, борпылда^, келесi ^абат^а eтуi тYсi мен ^урылымы бойынша ай^ын.
8-11 см ^цпрт-сур, жеке саргыш да^тар бар, тыгыздалган, ^урга^, бос-кесекть шацда^, жещл ^умбалшыщ, тамыршалар кездеседi, уса^ ба^алшы^тар бар, келесi ^абат^а eтуi тYсi мен ^урылымы бойынша ай^ын.
11-46 см Сургылт-^уба, дым^ыл, жецiл, ^умда^ ^умбалшыщ, уса^ ^уысты, тамыр-лар кездесед^ кiндiк тамыр бар, тамыр тYKшелерi, тамыр iздерi, сызы^ша, да^, жйналым тYрiнде жар^ыраган карбонатты жаца тYзiлiмдер, ганыш болуы мYмкiн, келеС ^абат^а eтуi ай^ын.
46-54 см Сургылт рецдi ^оцыр^ай тYCтi, дым^ыл, тыгыз, жецiл ^умбалшы^, ^умда^, ^шт карбонатты, сызыщша, дэн, жйналымдар, унта^ тYрiндегi карбонаттар, тамыр iздерi бойынша саргыш тYCтi сызы^шалар кездеседi, тамырлар, тамыр тYKшелерi, уса^ ^йыршыц тастар, ^атты, жйналымдар кездеседi, келесi ^абат^а eтуi тYсi мен ^урылымы бойынша ай^ын.
54-63 см KYЦгiрт-сyр, ^оцыр^ай, жаца тYзiлiмдер есебiнен шубар, дым^ыл, бор-пылда^-кесектi-тYЙiршiктi-шацда^, орташа ^умдалган ^умбалшы^, тамыр тYKшелерi мен тамыр ^алдыщтары кeп, келесi ^абат^а eтуi тYсi мен ^урылымы бойынша ай^ын.
63-83 см Ганышты^ жаца тYзiлiмi есебшен шубар, саргыш тYCтi темiр, ^цпрт-жасыл тYCтi (батпа^ тектес), 6yk^ кескiн бойы ганышты темiрлi жаца тYзiлiмдерге толы, тыгыз, дым^ыл, жацга^ты кесектi, кей жерлерi жа^сы ^шршйд^ ганыш крйсталдары ай^ын кeрiнедi, дэн тYрiнде карбонатты тYзiлiмдер кездеседi, карбонатты-сульфатты тузданган болуы мYмкiн. Тамыр тYKшелерi кездеседi, ^умбалшыщ, келесi ^абат^а eтуi тYсi мен ^уры-лымы бойынша ай^ын.
83-103 см ^цпрт-балшыщты, жасылдау саргыш да^тар бар, тез та^ташалы кесек-терге ыдырайды, дым^ыл, 88 см дешн саргыш тYCтi темiрлi жаца тYзiлiмдер ай^ын бай^алады, кeпiршiмейдi, негiзiнен сульфатты туздану, та^ташалы-кесект^ тамырлар мен тамыр тYKшелерi кездеседi, тас^а айналган та^ташалы жыныстардыц ^йыршыц тасты ^абаттары кезде-седi, кварц тYзiлiмдерi бар.
3-сурет. 3-^азба-шуц^ыр.
Топырак казба-шункырларынын кескiнi бойынша топырак ылFалдылыFы мен топырактын кeлемдiк салмаFы анык-талды.
ШалFындык-батпакты топыракта KазылFан 1-казба шункыр жоFарFы кабат-тарында далалык ылFалдылык мeлшерi тeмендiгiмен сйпатталады, 2,43-4,42 %-ды курайды, тeменгi кабаттарына карай ылFалдылыктыц артуы байкалады да, 31100 см терендiкте орташа алFанда 16,8429,89 %-ды курайды. Топырактын кeлемдiк салмаFы 1,38-1,7 г/смЗ. ШалFын-дык-батпакты топырактардын жоFарFы кабаттары (0-5; 5-12] тыFыздыFымен eзгешеленетiнiн атап айтуFа болады. Мунда мал каркынды жайылады да, топырактын беткi кабаты KYштi деградацйЯFа yшыраFан.
2-казба шункыр, сур-куба кумдак топырактарда казылFан. Далальщ ылFал-дылык 0,62-3,31 % аральиында ауыткй-ды, топырак ылFалынын аз болуы кумды гранулометрйялык курамына байланыс-ты болады. ЫлFал усталмайды да, тез теренге сiнiп, не болмаса тез буланып кетедi. СyрFылт-кyба топырактардын кeлемдiк салмаFы 1,41-1,47 г/смЗ курай-ды, ол да женiл кумдак гранулометрйя-лык; курамымен сйпатталады.
3 казба-шункыр, 2-казба шyнкырFа KараFанда тeменiрек тегiстелген жерге KазылFан. ЖоFарFы кабаттардын дала-лы; ылFалдылыFы 0,9 - 2,44 %-ды курай-ды, тeменгi кабаттарына карай ылFалды-лы; артады да, 11,59-20,66 %-ды курай-ды. Ылгалдылы;тын артуы, жер бедерiнiн тeмендiгi есебiнен ^^еми-KYЗгi жауын шашыннын жйналуымен тYсiндiрiледi. Kескiндi сйпаттаFан кезде 100 метрден тeмен KYHгiрт-батпакты, жасылдау сарFыш сазда; кабат аныктал-ды. Keлемдiк салмак беткi кабаттан бас-тап 54 см терендiкке дешн барынша жоFа-ры шамаFа (1,69-1,71 г/смЗ] жетед^
тeменгi кабатта 1,28-1,4 г/смЗ курайды. Беткi кабаттарда ^лемдж салмактын артуы малды шамадан тыс артык жаюFа да байланысты. MYмкiн жер бедерiнiн тeмен жерлерiнде жауын шашын кезiнде топырактын усак фракцйялары жйналуы мYмкiн, сонын нэтйжесiнде ^лемдж салмак артуы содан болатын шыFар.
ТабйFй eсiмдiктердiн жер бетшдеп жэне жер асты мYшелерiнiн бйомассасы-нын бйологйялык eнiмдiлiгi аныкталды. Фйтоценоздардын жер асты жэне жер бетшдеп бeлiктерiнiн, бйологйялык eнiмдiлiгiн айкындаудыц кeрсетуi бойынша тамыр массасынын негiзгi бeлiгi 0-10 см кабатка шоFырланFанын ^рсета. Статйстйкалык аналйз жер асты жэне жер бетшдеп бeлiктерi арасында елеулi айырмашылык бар екенiн аныкта-уFа жаFдай жасады, онын eзi eсiмдiк жамылFысыныц бiртектi жаЙFаспаFанды-Fыныц куэС. Тамыр бйомассасынын варй-ацйялык коэффйцйент (V, %] 3- казба шункырда ец жоFары шекке жете отырып 112 %, 20-12 % шегшде ауыткйды, пiшен бйомассасы 11,1- 20,2 % жэне eсiмдiк тYсiмi 65,4 % курайды.
Барлык зерттелген топырактар гумус мeлшерiнiц аздыFымен, коректш эле-менттер мeлшерiнiц тeмендiгiмен eзгеш-еленедi. Топырактардын жоFарFы кабат-тарында жалпы гумустын мeлшерi жоFа-рырак, кескiн бойынша тeмен карай азая-ды. Тэжiрйбе телiмiнiц касында казылFан 3-казба шункырдын жоFарFы кабатында (0-8 см] гумус мeлшерi тeмен (0,03 %), бкл кабат кумды желдщ ушырып экелуi нэтй-жесiнде пайда болFан.
4-суретте 3-казба шункырдын кесюш бойынша гумустын жаЙFасу ерекшелiгi айкын байкалады, яFHй белгiлi бiр дэйектшк байкалмайды. Морфогенетйка-лык сйпаттауда бул казба шункыр баска казба шункырлардан eзгешеленедi. Бул болашакта толык зерттеулердi талап етедi.
2007 жэне 2008 жылдардагы зерттеу-лердщ KepceTyi бойынша Аралдын кеп-кен TY6iHiH, оцтYCтiк-шыFыс аумагында ^уандану жагдайында eзгерiске ушыра-ган топырактардын шелейттену жэне
жел эрозйясына ушыраган елеулi ауданы аныщталды. Механйкалыщ одрамы женл топыра^ телiмдерiнде топырактын ^умдануы, шан тасмалдану мен туз жйна^талуы байкалады.
Гумус.ЗЙ
■ о-асм ■ 8-11 см ■ 11 46 см
■ 46-54 см "54-63 см "63-83 см
■ 83103см ■ 103 112см
4-сурет. Гумустын мeлшерi, % а) 1-^азба шункыр, б) 2-^азба шункыр, в) 3-^азба шункыр
Сургылт-^уба топырактарда карбо-наттардын кеп мeлшерi жогары ^абатта-рында байкалады, тeменгi кабаттарына ^арай азаяды. Бул шeлдiк клймат жагда-йында eсiмдiк ^алдыщтарынын ыдырау сйпатына байланысты болуы мYмкiн. Бул жерде eсiмдiк топыра^ кескiндерi бойынша карбонаттардын жайгасуында маныз-ды рeл ат^арады. Кeптеген галымдар карбонаттардын бетю ^абаттарга жйна^та-луын бйоклйматты^ жагдаймен байла-ныстырады [3-5]. Сургылт-^уба ^умбал-шы^ты топырактардын анальщ тау жынысы карбонаттарга бай болып табы-лады, ал топыра^ кесюншде карбонаттар мeлшерi аз. И.П. Герасймов [6] оны усац унта^ты массанын сырттан экелiнуiмен тYсiндiредi. Зерттелетiн сур-^уба топырактардын жогаргы ^абаттары элпз сiлтiленген жэне CYштi сiлтiленген.
Сур-^уба топырактардын ^оректж элементтерi белгiлi бiр дэйектiлiкте. Жал-пы азоттын мeлшерi топыра^тагы орга-нйкалыщ заттардын мeлшерiмен байланысты болып келедi, сонды^тан жалпы азоттын да, жылжымалы азоттын да мeлшерi тeмендiгiмен сйпатталады. Жалпы калйймен топыра^ кескiнiнiн жогаргы жэне ортангы ^абаттары жеткiлiктi тYPде ^амтамасыз етiлген.
Су CYзiндiсiн талдау нэтйжелершщ кeрсетуi бойынша шалгынды-батпа^ты топырактарда сульфаттардын, натрйй, кальцйй мeлшерi 64-100 см ^абатта жога-ры. В.А. Ковда, В.В. Егоров жэне басцалар-дын [7] деректерi бойынша, бул топыра^-тар сортанданган топыра^тарга жатады. Туздану тYрi хлорйдтi-сульфатты, каль-цийлi-натрийлi (5-сурет).
■ НСОЗ ВС ■ 504 ■ l.j «Mg ■ 4j i
5-сурет - Шалгынды-батпа^ты топыра^-тардагы женiл ерйтiн туздардын мeлшерi, 1-^азба шункыр
Сур-^уба ^умда^ топырактарда (2-^азба шункыр) кескiнi бойынша су CYзiндiсiнiн талдауы мынаны ^рсеттк топырактын туздануы натрйй катйонда-рынын басым болуымен тeменгi ^абат-тарында артады. Туздану тYрi хлорйдть гйдрокарбонатты, натрййлi (6-сурет).
1,2 1
м
г 0,8
' 0,6 э
к 0,4 в
У
1 I п
гг i □
И! 1 ПК! IÎ1I1 '1
0-6 см 6-15 см 15-38 см 38-96 см 96-150 см
1НСОЗ ИС1 ■ S04 ■ Ca ■ Mg ■ Na ■ К
6-сурет - Cyp-^^a ^^arç топыparçтapдaFы женДл еритш т¥здap-дын мeлшеpi, 2-rçaзбa шун^ыр
Тэжipибе телiмi мaнынaн rça3b^FaH жэне кaльцийлi-нaтpийлi (7-сурет). 1,2
C¥P-rç¥бa топыparçтapдын (3-rçaзбa rçaзбa ш¥нrçыpлapдын топыparç KecKiHi
шун^ыр) KecKiHi бойыншa тeмeнгi rçaбaт- бойыншa т¥здaну бaйrçaлaды. 3-rçaзбa
тapындa жоFapы rçaбaттapымeн caлыc- шун^ырдын жоFapFы rçaбaттapы т¥здaн-
тыpFaндa cульфaттapдын, нaтpййдiн, бaFaн, aлaйдa opTaHFbi rçaбaттapынaн бac-
кaльцййдiн жэне хлордын мeлшepi жоFa- Tan тeмeнгe rçapaй т¥здaну жоFapы шaмa-
ры. Т¥здaну тйпi хлоpйдтi-cульфaтты Fa жeтeдi (1,9-2,8 %).
7-сурет - C¥p-rç¥бa топыparçтapдaFы жeнiл epйтiн т¥здapдын мeлшepi, 3-rçaзбa ш¥н^ыр
КОРЫТЫНДЫ теу YPДiciндe rçуaншылыrç caлдapынaн
1. Цapaтepeннiн жэне сонын мaнын- eзгepicкe ¥шыpaFaн топыparçтapдын дaFы aумarçтapдын топыparçтapын зерт- топыparç-экологйялыrç функциялapын
^алпына кел^ру бойынша фитомелиора-тивтж ic шаралар Yшiн жарамды ^умда^, ^умбалшыщты сур-одба топыра^тар; шал-гынды-батпа^ты жэне шалгынды-батпа^ты кепкен сор топыра^тар аны^-талды.
2. Шалгынды-батпа^ты, сур-^уба ^умды топыра^тар жогаргы ^абаттарын-да далалыщ ылгалдылы^тын темен мeлшерiмен 0,62-3,31 % сйпатталады. Шалгынды-батпа^ты топыра^тарда теменп ^абаттарында далалыщ ылгалды-лыщтын 16,84-дан 29,89 % -га артуына езеннщ жа^ын орналасуы жэне ^здж-кектемдш жауын-шашын жиналатын тэжiрйбе телiмiнiн жер бедерi эсер етедi. Жогаргы ^абаттарда далалыщ ылгалдыц мeлшерiнiн тeмендiгi топырактын, жещл ^умда^ гранулометриялы^ ^урамымен тYciндiрiледi.
3. Топырактын жогаргы ^абаттары-нын кeлемдiк массасы тыгыз болып келедi (1,38-1,7 г/см3), малды ^ар^ынды жаю салдарынан топырактын бетi дегра-дацияга ушыраган.
4. Фитоценоздардын жер бетшдеп жэне жер Ycтiндегi массаларынын биоло-гиялыщ eнiмдiлiгiн аи^ындау тамыр мас-сасынын негiзiнен топырактын 0-10 см ^абатына жина^талганын кeрcеттi. Ста-тистикалыщ анализ eciмдiктiн жер бетiндегi жэне жер асты бeлiктерiндегi елеулi аиырмашылы^тарды аны^тауга жагдаи жасады, ол eciмдiк жамылгысы-нын бiркелкi емеcтiгiн сипаттаиды.
5. Барлы^ зерттелген топыра^тар гумустын аздыгымен, rçарашiрiндi ^аба-тынын ^алындыгынын аздыгымен, ^оректш элементтердiн мeлшерiнiн тeмендiгiмен eзгешеленедi. Жогаргы ^абаттардагы жалпы гумустын мeлшерi 0,17—дан 0,72 %-га дейiн ауыт^иды да, тeменгi ^абаттарга ^арай бiртiндеп тeмендейдi. Сур-^уба топырактардын жогаргы ^абаттарында карбонаттардын мeлшерi кeп те, тeменгi ^абаттарына ^арай бiрiтiндеп азаяды.
6. Шалгынды-батпа^ты топыра^тар сортанданган, себебi 64-100 см цабатта сульфаттардын, натрййдiн жэне каль-цийдщ мeлшерi жогары. Туздану тYрi хло-рйдтi-сульфатты, кальцййдi-натрййлi. Сур-^уба цумды топыра^та туздану 96150 см теренщкте барынша кeп мeлшерге жете отырып, натрйй ^атиондары басым бола отырып, тeменгi ^абаттарына ^арай артады. Туздану тYрi хлоридтьгидро-карбонатты, натрййлi. Тэжiрибе телiмiнiн ^умды сур-^уба топыра^тарынын жогар-гы ^абаттарымен салыстырганда тeменгi ^абаттарында сульфаттардын, натрий, кальций жэне хлордын мeлшерiнiн жога-ры екендiгi бай^алады. Туздану тйпi хло-рйдтi-сульфатты жэне кальцийль натрййлi. Барлы^ топыра^ кескiндерi бойынша тeменгi ^абаттарында ^урга^ ^алды^тын мeлшерi жогары екенiн атап eтуге болады, онын eзi тузсыздану Yрдiстерi жайлы куэландырады.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Базарбаев Ж., Алламуратов Б., Тлеуов Р. и др. Экологический кризис и здоровье населения Южного Приаралья// Тез. Межд. научно-практич. конф.: "Реальность и перспективы устоичивого развития экосистем Аральского региона". Алматы. 2008. С. 20-22.
2 Галаева О.С., Семенов О.Е. О выпадении аральского аэрозоля на подстилающую поверхность региона// Гидрометеорология и экология.-1995. - №2. С. 122-135.
3 Некрасова Т.Ф., Киевская Р.Х., Можаицева Н.Ф. Генезис и эволюция почв обсыхающеи акватории Аральского моря// Тез. докл. IV. Респ. конф. почвоведов, Кн. 1. Алма-Ата. 1978. С. 32-34.
4 Некрасова Т.Ф., Киевская Р.Х., Можаицева Н.Ф. Почвы обсохшего дна Аральского моря// В кн.: Почвы Казахской ССР, вып. 14. Кзыл-Ординская обл. Алма-Ата. 1983. С. 238-248.
5 Рафиков А.А., Бахритдинов Б.А. Почвы и их солевей режим// В кн.: Снижения уровня Аральского моря и изменение природных условии низовьев Амударьи. Ташкент. 1981. С. 59-65.
6 Герасимов И.П. Почвенныи очерк восточного Устюрта // Отчет о работах почвенно-ботанического отряда Казахстанскои экспедиции АН СССР. М. 1930. вып.4. ч. 1.
7 Ковда В.А., Егоров В.В., Муратова В.С., Строганов Б.П. Классификация почв по степени и качеству засоления в связи с солеустоичивостью растении // Ботаническии журнал. 1960. №5.
РЕЗЮМЕ
В процессе изучения почв Каратереня и близлежащих территории были выявлены серо-бурая песчаная, суглинистая; лугово-болотные и болотно-луговые солончаковые обсохшие почвы пригодные для фитомелиративных мероприятии по восстановлению почвенно-экологических функции трансформированных почв, вследствие аридизации.
Все исследованные почвы отличаются малои гумусностью, относительно неболь-шои мощностью гумусового горизонта, низким содержанием элементов питания. Содержание общего гумуса в верхних горизонтах колеблется от 0,17 до 0,72 % с уменьшением в нижних горизонтах. Максимум карбонатов в серобурых почвах отмечается в верхних горизонтах с постепенным убыванием книзу. Почв, в тои или инои степени засолены и являются солончаковатыми. Тип засоления хлоридно-сульфатныи и каль-циево-натриевыи.
SUMMARY
In the process of studying the soil Karatereny and surrounding areas were identified gray-brown sand, loamy, meadow - boggy and marshy-meadow saline dried soil suitable for phytomelioration measures for the restoration of soil-ecological functions of the transformed soils, owing to an aridization. All the investigated soils are characterized with low humus content, a relatively small capacity of the humus horizon, low-power elements. The content of humus in the upper horizons ranging from 0.17 % to 0.72 % with the decrease in the lower horizons. A maximum of carbonates in the gray-brown soils is observed in the upper layers of the gradual decrease of the bottom. Soil, to one degree or another saline, and are saline land. Type of salinity chloride-sulfate and calcium-sodium.
