Научная статья на тему 'РУС ВА ХОРИЖ САЙЁҲЛАРИНИНГ САФАРНОМАЛАРИДА ХИВА ХОНЛИГИГА ОИД АЙРИМ ЭТНОНИМЛАРНИНГ ЁРИТИЛИШИ (XIX АСР МАНБАЛАРИ МИСОЛИДА)'

РУС ВА ХОРИЖ САЙЁҲЛАРИНИНГ САФАРНОМАЛАРИДА ХИВА ХОНЛИГИГА ОИД АЙРИМ ЭТНОНИМЛАРНИНГ ЁРИТИЛИШИ (XIX АСР МАНБАЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
143
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
этник бирлик / этноним / этнотопоним / сафарнома / ўзбек уруғлари / сартлар / оролбўйи ўзбеклари / ямшидлар / қизилбошлар. / ethnic unit / ethnonym / ethnotoponym / travelogue / Uzbek tribes / Sarts / Aral Uzbeks / Yamshids / Qizilbash.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Зокиров Бехзоджон Илхомжон Ўғли

Ушбу мақолада XIX асрда Хива хонлигига ташриф буюрган рус ва хориж сайёҳларининг асарларидаги хонликда яшовчи турли этнослар ва уларнинг ҳудудий жойлашуви оид маълумотлар таҳлил қилинган. Сабаби, Ўрта Осиё хонликларидаги аҳоли таркибини билмай туриб ҳудудни, айниқса, Хива хонлигини ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва этник жиҳатдан ўрганиш мураккаб жараён ҳисобланади. Бундан ташқари, Хива хонлигида уруғ-аймоқчилик удумлари ва қадриятлари бошқа ўзбек хонликларига қараганда нисбатан узоқроқ муддат сақланиб қолинган. Биз қуйида айрим рус ва хориж сайёҳларининг асарларида учрайдиган Хива хонлигидаги турли халқлар ва уруғлар номини ўзида мужассамлаштирувчи – этнонимлар мисолида хонлик этник таркибига ва уларнинг ҳудуди жойлашувига оид айрим мулоҳазаларни бериб ўтамиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IN THE TRAVELS OF RUSSIAN AND FOREIGN TOURISTS INTRODUCTION OF SOME ETHNONS OF THE KHIVA KHANATE (ON THE EXAMPLE OF XIX SOURCE SOURCES)

This article analyzes the data on various ethnic groups living in the khanate and their territorial location in the works of Russian and foreign tourists who visited the Khiva khanate in the XIX century. This is because the socio-economic, political and ethnic study of the region, especially the Khiva khanate, is a complex process without knowing the composition of the population in the Central Asian khanates. In addition, in the Khiva khanate, tribal customs and values were preserved for a relatively long time compared to other Uzbek khanates. Below we give some comments on the ethnic composition of the khanate and the location of their territory on the example of ethnonyms, which embody the names of different peoples and tribes in the Khiva khanate, which are found in the works of some Russian and foreign tourists.

Текст научной работы на тему «РУС ВА ХОРИЖ САЙЁҲЛАРИНИНГ САФАРНОМАЛАРИДА ХИВА ХОНЛИГИГА ОИД АЙРИМ ЭТНОНИМЛАРНИНГ ЁРИТИЛИШИ (XIX АСР МАНБАЛАРИ МИСОЛИДА)»

РУС ВА ХОРИЖ САЙЁХДАРИНИНГ САФАРНОМАЛАРИДА ХИВА ХОНЛИГИГА ОИД АЙРИМ ЭТНОНИМЛАРНИНГ

ЁРИТИЛИШИ (XIX АСР МАНБАЛАРИ МИСОЛИДА) Зокиров Бехзоджон Илхомжон угли, Тошкент давлат шарцшунослик университеты, таянч докторанты ZBexzodZ@gmail.com

Аннотация: Ушбу мацолада XIX асрда Хива хонлигига ташриф буюрган рус ва хориж сайёуларининг асарларидаги хонликда яшовчи турли этнослар ва уларнинг уудудий жойлашуви оид маълумотлар таулил цилинган. Сабаби, Урта Осиё хонликларидаги ауоли таркибини билмай туриб уудудни, айницса, Хива хонлигини ижтимоий-ицтисодий, сиёсий ва этник жиуатдан урганиш мураккаб жараён уисобланади. Бундан ташцари, Хива хонлигида уруг-аймоцчилик удумлари ва цадриятлари бошца узбек хонликларига цараганда нисбатан узоцроц муддат сацланиб цолинган. Биз цуйида айрим рус ва хориж сайёуларининг асарларида учрайдиган Хива хонлигидаги турли халцлар ва уруглар номини узида мужассамлаштирувчи - этнонимлар мисолида хонлик этник таркибига ва уларнинг уудуди жойлашувига оид айрим мулоуазаларни бериб утамиз.

Калит сузлар: .этник бирлик, этноним, этнотопоним, сафарнома, узбек уруглари, сартлар, оролбуйи узбеклари, ямшидлар, цизилбошлар.

Annotation: This article analyzes the data on various ethnic groups living in the khanate and their territorial location in the works of Russian and foreign tourists who visited the Khiva khanate in the XIX century. This is because the socio-economic, political and ethnic study of the region, especially the Khiva khanate, is a complex process without knowing the composition of the population in the Central Asian khanates. In addition, in the Khiva khanate, tribal customs and values were preserved for a relatively long time compared to other Uzbek khanates. Below we give some comments on the ethnic composition of the khanate and the location of their territory on the example of ethnonyms, which embody the names of different peoples and tribes in the Khiva khanate, which are found in the works of some Russian and foreign tourists.

Keywords: .ethnic unit, ethnonym, ethnotoponym, travelogue, Uzbek tribes, Sarts, Aral Uzbeks, Yamshids, Qizilbash.

КИРИШ:

Хива хонлигидаги этнонимларнинг батафсил урганилиши даври XIX асрнинг 40 йилларидан кейин бошланди. Хусусан, 1842 йилда хонликка ташриф буюрган рус сайёхлари Г.Данилевский ва Ф.Базинерларнинг саёхат кундаликлари, улар томонидан тузилган Хиванинг бош харитаси, Амударённинг гарбий худудлари этник атласи, хонликка олиб борадиган йуллар чизмаси хам уз урнида Хива хонлиги этнонимлари ва этнотопонимларини урганишда нихоятда бебахо манбалардан биридир[2;324]. Ушбу сайёхларнинг кайд этишича, хонлик ахолиси йирик этник бирликлардан сартлар, узбеклар ва оролликлар асосий утрок ахолини ташкил этса, цорацолпоц, цирзиз ва туркманлар кучманчи ахолининг асосини ташкил килган. Шунингдек, хонликда форс ва жамшид кабилалари, араблар ва щудий жамоалари хам истикомат килган. Шунингдек, XIX асрнинг 60 йилларида Урта Осиёга ташриф буюрган венгр сайёхи Х.Вамберининг сафарномасида хам хонлик худудидаги ахолининг асосий кисмини узбеклар (Ozbegs), туркманлар (turkomans), цорацалпоцлар (karakalpaks), цозоцлар (kasaks), сартлар (sart), форслар (persians) ташкил килади[1; 343]. Куриб турганимиздек, хонликдаги XIX асрдаги сиёсий вазият, кабилалар уртасидаги хокимият учун кураш ва Хива хонларининг давлатнинг кенгайтириш сиёсати натижасида хонлик ахолиси этник турфа хилликни узида намоён килади. Гарчи, хонлик ахолиси турли халк, уруг ва кабилалардан иборат булса-да, улар хонлик сиёсий хаётида тутган урни ва нуфузи жихатдан бир биридан тубдан фарк килган. Биз куйида ушбу этник бирликлар ва улар билан боглик этнонимларга бирма-бир тухталиб утамиз.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР:

Ушбу маколада XIX асрда Урта Осиёга, хусусан, Хива хонлигига ташриф буюрган рус ва хориж сайёхларининг сафар хотиралари, кундаликлари ва улар юзасидан нашр килинган асарлар умумий ном билан "Сафарномалар" деб, тадкикот объекти сифатида танлаб олинди хамда улардаги этнонимларга оид маълумотлар тахлил килинди. Тадкикотда, сафарномалардаги маълумотлар, тарихий тадкикотларда кулланиладиган анализ-синтез, тарихий-хронологик, тизимли ёндашув, киёсий тарихий методлардан фойдаланилди.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР: Хива хонлигида ахолининг асосий кисмини узбек уруглари ташкил килиб, улар хонликнинг асосий шахарларида истикомат килган ва хонлик сиёсий хаётида асосий уринни эгаллаган. XIX асрнинг 20 йилларида Хивага келган рус сайёхи Н.Муравьевнинг кайд этишича, хонликнинг асосий ахолиси узбеклар

булиб, улар Хива хонлигига Бухоро ерларидан келган ва махаллий сартларни маглуб этиб, уларнинг худудларини эгаллайди[6;26]. Узбек этноними хакида тухталар экан, "узбек" сузи туркча "узъ" (самъ и свой) ва "бекъ" (господинъ) сузларидан олинган булиб, "уз-узига бек", "уз-узига хужайин" каби маъноларни англатишини кушимча килади. Шунингдек, Н.Муравьев узбекларнинг хонлик сиёсий хаётида асосий рол уйнаган йирик уруглари сифатида циёт-кунгирот, уйгур-найман, цангли-ципчоц ва нукус-мангитларни келтириб, уларни хар бирини инок бошкариши хамда уларнинг ичида циёт-цунгирот уруги иногининг нуфузи нисбатан баландлигини айтиб утади[6;26]. 1841 йилда Хива хонлигига ташриф буюрган рус сайёхи Никифоров хам узининг саёхат кундаликларида хонликдаги айрим этнонимларга тухталар экан, хонликниг асосий ахолиси узбеклар эканлигини таъкидлаб, улар асосан хонликнинг марказий шахарларида яшашини айтиб утади[5;60]. Биз юкорида куриб утганимиз, венгр сайёхи Х.Вамбери узининг сафарномасида хонлик худудида яшайдиган узбек уруглари хакида батафсил маълумот берар экан, ушбу уруглардан кунзирот, ципчоц, хитой, мангит, нукус, найман, кулон, циёт, аз, таз, саят, чигатой, уйгур, оцбет, дурмон, уйшун, цонжигали, нугай, болгали, митан, жалоир, кенагас, цангли, ичкили, бугурули, олчин, ачамайли, цоракурсоц, биркулоц, турк, каттакесар, минг каби жами 32 уруг номини келтириб утади[1;346].

Рус ва хориж сайёхларининг сафарномаларига назар ташлайдиган булсак, Хива хонлигида сартлар узига хос этник катламни ташкил килишини куришимиз мумкин. Юкоридаги Н.Муравьев фикрига кура, хонликда шайбонийлар хукмронлиги урнатилгунга кадар ахолининг асосий кисмини сартлар ташкил килган. XIX асрнинг 40 йилларида хонликка ташриф буюрган Г.И.Данилевский фикрига кура, сартлар асосан хонликнинг шахар ахолиси булиб, дехкончилик ва савдо сотик билан шугулланган [3; 91]. Куриб турганимиздек, сартлар савдогарлик билан шугулланган Урта Осиёнинг муцим ахолиси деган, умумий таърифнинг шаклланишида, сафарномалардаги маълумотларнинг узига хос амалий ахамияти мавжуд. Ушбу масалада, Х.Вамберининг хам узига хос ёндашуви мавжуд. Унинг фикрича, сартлар Бухоро ва Кукон хонлигидаги тожик тилли ахоли булиб, Хива хонлигидаги сартлар кадимги Хоразмликларнинг бевосита авлодлари хисобланади[1; 348]. Муаллифнинг кушимча килишича, Хива хонлигидаги сартлар сон жихатдан камсонли булиб, узларининг тилларини форс тилидан турк тилига узгартириб, узбеклар билан узаро аралаш холда яшаб келади[1;348]. Демак,

сафарномалардаги сартлар масаласида умумий ёндашув, энг аввало, улар Дашти Кипчокдан кириб келган узбек уругларидан фаркли уларок, хонликнинг муким ахолиси сифатида узларининг кейинги тараккиётида узбек уруглари таркибига сингиб кетади. Лекин, сартларнинг этногенетик шажараси, антропологик тузилиши борасида фикрлар ва ёндашувлар масаласида аник бир илмий хулоса мавжуд эмас.

Хива хонлигида узбеклар ва сартлардан ташкари, Оролбуйи узбеклари хам хонликда узига хос уринга эга булиб, улар асосан хонликнинг шимолий минтакаларида, Оролга туташ худудларда яшовчи, асосан чорвачилик ва баликчилик шугулланувчи ахоли хисобланади. Айникса, Кунгирот ва Хужайлида ахолининг асосий кисмини оролбуйи узбеклари ташкил килган[3;92]. Шунингдек, оролбуйи узбеклари билан ижтимой-иктисодий ва сиёсий жихатдан узаро боглик холда яшаган цорацолпоцлар Амударё атрофи ва Оролнинг жанубий минтакаларида асосан кучманчи хаёт тарзида яшаган. Х.Вамберининг кайд этишича, Хива хонлигида коркалпокларинг баймоцли, хандацли, терстамзали, ачамайли, цайчили хитани, ингакли, кенегас, томбуюн, шаку, унтортурк каби уруглари ва улар билан боглик этнонимлар мавжуд[1;348].

Хива хонлигида алохида этник бирлик сифатида туркман уругларининг хам урни бекиёс булиб, Хива ва туркман ерлари узаро туташ булганлиги сабабли, хар иккала худуд ахолиси кадимдан иктисодий, ижтимоий, сиёсий ва этник жихатдан узаро якин алокада булиб келган. Хусусан, сафарномаларда келтирилишича, туркманларнинг такя уруги бутун хонлик буйлаб, ота уруги Каспий денгизига якинрок худудларда, ёвмутлар Балхан тоглари атрофларида, човдурлар эса Хива ва Россия алокаларидаги асосий воситачи булиб, Мангишлок яримороли атрофларида яшаганлар[6; 7]. Г.И.Данилевскийнинг кайд этишича, туркманлар Мухаммад Рахимхон даврида хонликнинг утрок ахоли яшайдиган худудлари атрофида кучиб юришган. Муаллифнинг ёзишича, туркманларнинг човдур, ёвмут, эрсари, цоратошли, гуклан каби уруглари хонга "буйсунмаганлиги" сабабли, Кухна Урганч, Алиели, Тошховуз, Кипчок ва Хужайли атрофларига кучириб юборилган ва бу ерларда донли экин экиб, дехкончилик килишган[3; 94]. Х.Вамбери туркманлар яшайдиган худудларни янада аникрок тасвирлашга харакат килади. Хусусан, ёвмутлар Кухна Урганчдан Гозовотгача булаган Корайилгин, Узбекёп, Куктчег, Бадркенд ва Мадамин каби туманларида, човдур уруги эса Кухна Урганч атрофи Кизилтакир

ва Порсу атрофларида, гуклан уруги эса Орол ва Каспий атрофларида истикомат килган[1; 348].

Хива хонлигида этник озчиликни ташкил этувчи араблар, форслар, яхудий ва кисман афгонлардан булган ямшидлар кабилалари яшаб, айнан ушбу этник бирликлар яшаган худудларда улар билан боглик турли этноним хамда этнотопонимларнинг мавжудлигини куришимиз мумкин. Хусусан, форслар -Хива хонлигидаги кам сонли халклардан бири булиб, уларнинг 15 минг оиласи хонликда яшаганлиги кайд этилади[3; 96]. XIX асрнинг 80 йилларида Урта Осиёга ташриф буюрган америкалик сайёх Генри Лансдейл, форсларни цизилбошлар деб атаб, уларнинг Тошховуз атрофида яшаганлигини кушимча килади[4;270]. Г.И.Данилевский эса Хива хонлигидаги форсларни нафакат, Тошховузда, балки, хонликнинг Амбар, Чигатой, Алиэли, Кухна Урганч, Х,азорасп шахарлари атрофида яшаганлигини айтиб утади. Этник озчиликни ташкил этувчи, араблар жамоалари эса асосан хонликнинг жанубий шахарларида яшаганлигини эслатиб утади[3;97]. Генри Лансдейлнинг кайд этишича, кам сонли араблар асосан Шохобод шахри атрофида яшаган[4;269]. Араб ва форслардан ташкари Хива хонлигида жамшидлар ёки ямшидлар кучманчи ахолининг асосий кисмини ташкил килиб, В.Н.Веселовский XIX асрнинг 40 йилларида Кухна Урганч ва Мангит орасида жамшидларнинг 7000 та утови булганлигини кайд этиб утади[2; 307]. Шу ерда бир кизик маълумотга дуч келишимиз мумкин. Н.Н.Муравьевнинг кундаликларида кайд этилган этнонимлар ичида жамшид кабиласининг Хива хонлигида яшаши хакида маълумот учрамайди. Лекин, орадан 20 йил утиб, Никифоров Хивага келган даврда жамшидларга тегишли Хива хонлигида 7000 та утов борлиги кайд этилмокда[5;64]. Я.Гуломовнинг фикрича, бу жараён Оллукулихон давридаги Хива хонлиги худудини кенгайтириш сиёсати билан боглик[7;231]. Сабаби, 1836 йилда Гурландан Кухна Урганчга туркманларнинг гуклан уруги, 1841 йилда Хуросондаги Бодхиз вилоятидан 12000 хонадондан иборат жамшид кабиласи Киличниёзбий канали этакларига кучириб жойлаштирилади (улардан 7600 таси Хивага). Жамшидларнинг кучириб келтиришдан Хива хонлигига узига хос манфаатдорлик булиб, улар мохир чавандоз булиши билан бир каторда, хонлик кушинида ёвмутлар билан бирга чавондозлик борасида кучли ракобатни вужудга келтириши назарда тутилган. Г.И.Данилевскийнинг фикрича, ямшидлар - афгон уруглари булиб, кучманчи кабилаларнинг асосий кисмини ташкил килган хонлик худудида уларнинг 12 мингта утови булиб, Амбар, Булдумсоз, Кухна Урганч, Тошховуз шахарлари атрофида яшаган [3;97].

Умуман олганда, хонликдаги этник озчиликни ташкил этувчи кабилалар кучманчи хаёт тарзида яшаса-да, улар билан боглик этнонимларнинг, хаттоки, хонликнинг йирик шахарларида учраши кучманчи жамоларнинг хам хонлик сиёсий хаётидаги узига хос нуфузга эга эканлигидан далолат беради.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтишимиз мумкинки, сафарномалар оркали Хива хонлиги этнонимларининг урганишнинг узига хос жихати, ушбу манбалар оркали бизда, энг аввало, хонлик ахолисининг этник таркибини даврий жихатдан тизимли урганиш имконияти пайдо булади. Иккинчидан, этнонимлар оркали нафакат хонликнинг этник таркиби, балки хонликдаги этнос билан боглик жой номлари, яъни этнотопонимларнинг пайдо булишининг узига хос жихатларини урганишимиз мумкин. Шу билан бир каторда, этнонимларнинг таркалиш географияси оркали, уларнинг хонлик хаётидаги сиёсий нуфузини кай даражада эканлигини аниклай оламиз.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Vambery A. Travels in Central Asia. -London, 1864. -P. 443.

2. Веселовский Н.И. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве. -СПб., 1877. - C. 364.

3. Данилевский И. Описание Хивинскаго ханства. -Санкт-Петербургъ, 1851. -С. 94.

4. Henry Lansdell. Russian Central Asia (including Kuldja, Bokhara, Khiva and Merv). Vol. 1. -London. 1885. -P. 687.

5. Залесов И. Посольство в Хиву капитана Никифорова в 1841 году .//Военный сборник, № 11. -Спб, 1861. -С. 41-92.

6. Муравьев Н. Путешествие въ Туркмения и Хиву въ 1819 и 1820 годахъ. Ч.2. -Москва. 1822. -С. 75.

7. Гуломов Я.Е. Хоразмнинг сугорилиш тарихи. -Тошкент: Фан, 1959. -Б. 326.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.