Научная статья на тему 'РУС ШАРҚШУНОСЛАРИ АСАРЛАРИДА ҚЎҚОН ХОНЛИГИ ХЎЖАЛИГИ ТАРИХИНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ'

РУС ШАРҚШУНОСЛАРИ АСАРЛАРИДА ҚЎҚОН ХОНЛИГИ ХЎЖАЛИГИ ТАРИХИНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

182
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тарихий манбалар / Қўқон хонлиги / ер эгалиги / давлат бошқаруви / сиёсий-иқтисодий алоқалари / аграр муносабатлари / ўтроқ аҳоли / Historical sources / Kokand khanate / land ownership / public administration / political and economic relations / agrarian relations / sedentary population

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Музаффар Мелиқўзиевич Маъмуров

Мазкур мақолада XVIII-XIX асрларда ўзбек давлатчилиги тарихида ўз ўрнига эга бўлган Қўқон хонлигининг географик жойлашуви,хўжалиги ва ер-сув муносабатларининг рус шарқшунослар асарларидаги талқини баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME ASPECTS OF THE HISTORY OF THE ECONOMY OF KOKAND KHANATE IN THE WORKS OF RUSSIAN ORIENTALISTS

This article describes the interpretation of the geographical location, economy and land relations of Kokand Khanate, which has a place in the history of Uzbek statehood in the XVIII-XIX centuries, in the works of Russian orientalists.

Текст научной работы на тему «РУС ШАРҚШУНОСЛАРИ АСАРЛАРИДА ҚЎҚОН ХОНЛИГИ ХЎЖАЛИГИ ТАРИХИНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ»

РУС ШАРКШУНОСЛАРИ АСАРЛАРИДА КУКОН ХОНЛИГИ ХУЖАЛИГИ

ТАРИХИНИНГ АЙРИМ ЖЩАТЛАРИ

Музаффар Мели^узиевич Маъмуров

^уцон давлат педагогика института катта уцитувчиси m.mamurov-74@yandex.ru

АНОТТАЦИЯ

Мазкур мацолада XVIII-XIX асрларда узбек давлатчилиги тарихида уз урнига эга булган ^уцон хонлигининг географик жойлашуви,хужалиги ва ер-сув муносабатларининг рус шарцшунослар асарларидаги талцини баён этилган.

Калит сузлар: Тарихий манбалар, ^уцон хонлиги, ер эгалиги, давлат бошцаруви, сиёсий-ицтисодий алоцалари, аграр муносабатлари, утроц ахоли.

SOME ASPECTS OF THE HISTORY OF THE ECONOMY OF KOKAND KHANATE IN THE WORKS OF RUSSIAN ORIENTALISTS

Muzaffar Melikuzievich Mamurov

Senior teacher of Kokand State Pedagogical Institute m.mamurov-74@yandex.ru

ABSTRACT

This article describes the interpretation of the geographical location, economy and land relations of Kokand Khanate, which has a place in the history of Uzbek statehood in the XVIII-XIX centuries, in the works of Russian orientalists.

Keywords: Historical sources, Kokand khanate, land ownership, public administration, political and economic relations, agrarian relations, sedentary population.

КИРИШ

Куцон хонлиги узининг давлат бошцаруви, сиёсий-ицтисодий алоцалари, маданий ва аграр муносабатлари ривожланиши тарихи орцали узбек давлатчилиги тарихида мухим урин эганлаганлигини билишимиз мумкин.

XIX асрнинг II- ярими ва XX аср бошларига оид махаллий ва рус тарихчиларининг асарларида Куцон хонлигининг худуди, цушни Бухоро амирлиги ва Хива хонлигидан фарцли улароц, серсув дарёлар, сулим водийлар, серхосил ерларга бой булганлигини билишимиз мумкин. Куцон хонлиги хужалигининг асосини дехцончилик ва чорвачилик ташкил этади. Ахолисининг куп цисми утроц хаёт кечириб, цишлоцларда, шахар атрофларида дехцончилик

билан шуFулланганлар.Дехкончилик махсулотлари хонлик утрок ахолисининг озик-овкат манбаи булиб, майда хунармандчилик саноати учун хом ашё вазифасини бажарган,хатто четга олиб чикилганлигини куришимиз мумкин. Хонликнинг кучманчи ва ярим кучманчи ахоли яшайдиган худудларда хужаликнинг асосий манбаси чорвачилик булган. Кишлок хужалигининг иктисодий тузилиши ва ривожланиш йуналишлари кул мехнати хужалигига асосланган эди. Кишлок хужалик экинларидан буFдой, арпа, жухори, шоли ва бошка экинлар етиштирилган. БуFдой, айникса шоли жуда киммат турган, шунинг учун А.Миддендорф «жухори камбаFалда умид уЙFOтади», яъни камбаFалнинг асосий овкати эканлигини таъкидлаб утган [1].

Хонлик хужалик хаётининг асосини пахтачилик ташкил этган. 1813-1814 йилларда Куконда булган элчи Филипп Назаров «Кукон ва бутун Кукон хонлиги пахта ва тут дарахтларига жуда хам бойдир» деб таъкидлаган эди [2]. Шунингдек, сибирлик казак Максимовнинг берган маълумотига кура худудда тамаки хужалиги хам яхши ривожланган «энг яхши тамаки сарик гулли Америка навидир ва у Наманган шахри атрофларида устирилади», биз бундан Наманганда тамаки етиштирилганлигини билиб олишимиз мумкин.

Кукон хонлигида аграр муносабатларининг асосини ерга ва суFориш тизимларига булган мулк хукуки ташкил этади. Урта Осиёнинг барча давлатлари жумладан Кукон хонлигидаги ер эгалиги муносабатлари хам хозирга кадар илмий-мунозараларга сабаб булмокда. Бутун мусулмон мамлакатлари каби, Кукон хонлигида хам ерга нисбатан мулк хукуки факат давлатга тегишли булган. Ернинг олий эгаси хон хисобланиб, унинг рухсати билангина хусусий ва жамоа ерларига эгалик ташкил этилган.

Хонликда иккита ер эгалиги шакли мавжуд булиб, булар давлат ва хусусий ер эгалигидир.Уз навбатида хусусий ер эгалиги шахсий ва вакф ер эгалигига булинган.

Хонликда ерга эгаликнинг куйидаги шакллари мавжуд булган:

1) давлат (амлок) ерлари, дехкон доимий ундан фойдаланган ва фойданинг асосий кисмидан хирож тулаб турган;

2) мулки хур ерлар- давлат бу ерлардан сув учун хак олади, бошка хеч кандай мажбурият олинмаган;

3) вакф ерлари- давлат ёки хусусий ер эгалигидан, диний муассасалар тасарруфидаги ерлардир;

4) хирож ерлар- хусусий ерлар, мулк эгаси эркин булиб, шариат конунларига кура факат ушр ёки хирож тулаган;

5) жамоа яйловлари-урмонлар,яйловлар,узлаштирилмаган ерлардир, кучманчилар бу ерлардан эркин фойдаланишган.[9].

Бутун ер давлатники хисобланганлиги учун хам хусусий мулкдорларга ер эмас, балки унинг махсулоти яъни экинлар ва иморатлар кирган. Мулкдорлар хосилнинг бешдан бир кисмини солик тарзида хукмдорга берарган ва бу амалдорлар ёки харбий хизматчиларга туланадиган ойлик (маош) хизматини утаган. Ер мулкининг купчилиги 0,3 гектаргача булган кичик ерлар булиб, бир гектар ери бор одам бой хисобланган, 15 гектар ери бор одам эса узини хонга тенглаштирганлигини куришимиз мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кукон хонлигидаги мавжуд ер эгалиги шакллари ва хужалигини урганишда худудимизга ташриф буюрган рус сайёхлари ва шаркшунос тарихчилари томонидан чоп этилган макола ва асарларнинг урни каттадир. Мисол тарикасида В.Григоръевнинг "Современные монеты Кокондского хонства.1856 г", А.Куннинг "Некоторые сведения о Ферганской далине.1876 г", "Очерки Коконского хонства.1876 г", А.П.Хорошхиннинг "Очерки Кокана.1876 г", Н.Пантусовнинг "Податные свори в Коконде.1876 г", А.Миддендорфнинг "Очерки Ферганской долины.1882 г", В.Наливкиннинг "Краткая история Кокандского ханства. 1886 г", Н.И Потаниннинг "Записки о Коканском хонстве хорунжего Потанина1830 г", В.В.Велъяминов- Зерновнинг "Сведения о Кокандском ханстве. 1856 г", "Исторический известия о Кокандском хонстве от Мухаммед-Али до Худаяр-хана. 1856 г", А.Зиминнинг "Первые шаги Алим-хана на государственном поприще. 1913 г", Н.Остроумовнинг "Перевод ярлыка Сеид Мухаммед Насриддин Бахадур- хана о назначении Муллы Абдул-Каюма сина Ишана-Агаева на должност Мехтара. 1916 г", "Перевод ярлыка Какандского хана1917 г", З.Валидовнинг "Некоторые данные по истории Ферганы XVIII столетия. 1916 г", В.В Бартольднинг "История культурной жизни Туркестана. 1963 г", А.Л.Троицкая "Каталог архива Кокандских ханов XIX века. 1968 г", Ф.Назаров "Записки о некоторых народах и землях части Азии. 1968 г" каби асарларда хонликдаги ер эгалигининг турли шакллари туFрисида куплаб маълумотларни учратишимиз мумкин.

НАТИЖАЛАР

Кукон хонлигида дехкончилик туманларида мулк ерлари асосий уринни эгаллаганлигини куришимиз мумкин. Мулк ерларига эгалик килиш хукукини факатгина олий хукмдор яъни хондан олиш мумкин булган, уларни суFориш хам

хукуматни рухсати билан берилган (агар ер узлаштирилмаган ер булса). Лекин давлатдан ишлов бериладиган ерларни хам сотиб олиш мумкин эди. Мулкка булган хукук сотиб олиш, суFориш хакидаги нарсалар хоннинг ёрлиFи, васикаси ва мухри билан мустахкамланган. Мусулмонлик хукукига кура: «Агар ким хукмдордан буш ердан фойдаланиш учун рухсат олса-унга эгалик килиш хукукига эгадир. Одатда янги ерларни суFориш жуда катта мехнат ва куч талаб этади. Табиийки, суFориш иншоатларини куриш факат йирик мулкдорлар, жамоа ва давлатнинг кулидан келган. Улар янги ерларга сув чикариш ташаббускорлари булган, шу сабабдан бу ерларга эгалик килишганлигини куришимиз мумкин. Урта Осиё шароитида сувсиз хеч кандай дехкончилик килиш мумкин эмаслигини хисобга олиб,ерга эгалик килиш суFоришда ишлатиладиган сувларга хам эгалик килишга сабаб булган. Хусусий мулк эгаси шунинг учун хам ер ва сувга хужайинлик килган.Ура-тепа тарихига оид материалларда хусусий мулкчилик хукукига тухталиб утилган. Масалан,Туркистон улкасини тафтиш этиш хисоботининг «Туркистонда суFориш» булимида: «Улканинг турли бурчакларида, масалан, Самарканд области Хужанд уезди ёки ФарFOнадаги Шохимардон суFориш системасида ерни суFориш учун сувни сотиш жуда кенг куламда таркалган" деб ёзилган.

Ерларнинг олди-сотди ишларида бир томонда куп ер майдонларни кулида туплаган йирик ер эгалари булса, иккинчи томонда хонавайрон булиб бораётган дехконлар турган.

Мулк эгалари соликларни тулашга ва мавжуд давлат мажбуриятларини бажаришга мажбур булганлар. Мулк ерлар (хусусий ерлар) солик солинишда иккига булинади: соликлардан озод этилган ерлар (мулки хур ёки мулки холис) ва давлатга соликларни туловчи ерлар (мулки хирож ёки мулки ушр).[6]. Баъзи олимларнинг фикрича, хонликда хусусий ерларни турт кисмга булишади:[7].

1) Мулки холис ёки мулки хур-хон давлати олдида алохида хизматлари учун берилган, соликлардан озод этилган ерлар;

2) Мулки ушр-олинган хосилнинг 1\10 бири давлатга солик тарикасида берилган ерлар;

3) Мулки хориж-босиб олинган ерлар булиб, хосилнинг туртдан ёки бешдан бир кисми хон давлатига солик сифатида туланган;

4)мулки вакф-мусулмон диний ташкилотларига хадия килинган ерлар.

Давлатга солик тулашдан озод килинган ерлар сотиб олиш пайтида мулк

эгаси ерни 2\3 ёки 3\4 кисмидан давлат фойдасига кечиб юборилган холатда ташкил топади ва солик тулашдан озод килинади. Давлат ердан олинадиган тулов соликларни олдиндан ундириб олган ва ерга солик туламасдан эгалик

килишни берган. Тадкикодчи О.И.Чехович асарида шундай дейилади: «Сотиб олинган сувлар ва ерлар сотилгунга кадар давлат ерлари булган, хон тасарруф этган, бу мулкларнинг конуний сотиб олиниши натижасида курсатилган мулклар сотиб олган шахсларнинг мулки харжига айланган, хон эса конуний хирож урнига мулкнинг 2\3 кисмини кабул килиб олган, колган бир кисми эса мулки хур, яъни соликлардан озод ерга айланган» [8]. Мулк ерларига эгалик килиш хукуки шартли булади,у факат хон хукмронлик килган йилларида харакатда булган.Хусусий мулкларга эгалик килиш хукукини тасдикловчи хужжатлар, гувохномалар хон хазинасида сакланган ва хар бир янги хонни тахтга утириши билан янгидан бошланган. Шунинг учун бизгача етиб келган хужжатлардаги хон мухрларининг янгиланиб бориши,ушбу руйхатга олинишлардан гувохлик беради.Бу жараёнлардан хонлар мулк ерлари эгалари куллаб кувватлашини кучайтиришда фойдаланишганлигини кайд этиш лозим.

Агар утрок дехкончилик худудлардаги асосий ерларни мулк ерлари эгаллаган булса, кучманчи ерли утрок ахоли яшайдиган ерларда чорва ва яйловларга, экин майдонларига жамоа билан биргаликдаги эгалиги, жамоа ер эгалиги (замини жамоат) кенг таркалган. Купгина тадкикотчилар жамоа ерлари амлок ва мулк ерларига ухшаш деб фикр билдиришадилар, факат у яйловлардан ва бошка ерлардан жамоа булиб ишлашда фаркланади.

МУХОКАМА

Рус шаркшуноси В.М.Полоских хонликда ер эгалигининг турли шакллари хакида фикр юритиб ер эгалигининг куйидаги шакллари: давлат ва хон ерлари, хусусий ерлар, жамоа ерлари, диний муассаса ерларига булинади деб таъкидлаб утади [3]. Шаркшунос А.Л.Троицкая Кукон хонлигининг архив материалларини атрофлича урганиб, хон ерларини учта гурухга ажратади.

1.Даромади хон саройи учун сарфланадиган махсус ажратилган ерлар.

2. Ов килинадиган ерлар.

3. Хон ва унинг оила аъзоларига карашли ерлар [4].

Купкина тадкикотчилар эса хон ерларини ер эгалигининг алохида турига ажратиб курсатмайдилар. Чунки хон ерлари ва амлок ерларини бир-биридан ажратиш анча кийин, лекин В.М.Полоских эса юкоридаги тадкикотчилар фикрини рад этади.Шунингдек В.В.Наливкин, А.Кун хам уз асарларида давлатда хон ерлари мавжудлигини таъкидлаб утганлар.Кукон хонлигида хон ерлари хос ёки хослик деб юритилган. Биз бу фикримизни Н.Н.Пантусов, А.Л.Кун, В.П.Наливкин, А.Троицкая асарларидаги маьлумотлардан хам билишимиз мумкин. Бундан ташкари А.Л.Кун уз асарида "Хонликда бекликлардан мустакил

кишлоклар булиб, хеч кимга буйсинмаган, факат хон тамонидан мустакил бошкарилган. Махсус хон тамонидан тайинланган солик йотувчилар яъни саркорлар бошкарган" деб ёзиб колдирган.[5]

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни таъкидлаш лозимки, XIX асрнинг сунги чораги ва XX асрларда яратилган рус шаркшунос тарихчиларининг асарлари Кукон хонлигининг барча сохалари каби давлатдаги хужалик шаклларининг айрим жихатларини очиб беришда бизга катта ёрдам беради. Кукон хонлигидаги аграр муносабатлар, суFориш тизими ва хужалигининг барча тармоклари тарихини урганишда юкоридаги олимларининг мехнати бежиз булмаганини таъкидлаб утиш жоиз. Лекин, мавзуни урганилиш даражасини хисобга олган холда рус олимларининг асарларига танкидий ва тахлилий жихатдан ёндашишни тавсия этамиз.

REFERENCES

1. Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. СПБ., 1882, с.т 16-17

2. Ф.Назаров "Записки о некоторых народах и землях части Азии. М. 1968 г, с.т 78

3. Плоских В.М. Очерки париархально-феодальных отнашений в Южной Киргизии, Фрунзе. 1968, ст 45-46.

4. Троицкая А.Л. Архив кокандских ханов XIX в Предварительный обзор// Труды Публ. библиотеки им. Салтыкова Уедрина. 1957. Т, 2 ; Ганчи, ганчибаши в Кокандском ханстве (XIX в) 13 тюркологические исследования. М;Л, 1969. с.т 128-130

5. Кун А.Л. Некоторые сведения о Ферганской далине.// Военный сборник 1876, №4; Очерк Кокандского ханства // Изв. РГО.Т. с.т 12.

6. Сооданбеков С.С. Общественный и государственный строй Кокандского ханства. Бишкек, 2000. ст 42.

7. Косимов Й. Кукон хонлиги тарихи очерклари. Наманган 1994, 28 б.т

8. .Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве вып. 1 акты феодальний собственности на землях XVI-XIX вв. Ташкент, 1954, ст 17-18

9. Мухтаров А. Очерки истории Ура-Тюбинского веадения в XIX в Душанбе, 1964. ст-71

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.