Научная статья на тему 'П. П. Иванов “Хива давлат ҳужжатлари” тадқиқотчиси'

П. П. Иванов “Хива давлат ҳужжатлари” тадқиқотчиси Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
169
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Наврузов С., Саидова Санобархон

Ушбу мақолада Подшо Россияси 1873 йилда Хивани истило қилгач, хонлик давлат хужжатларини Петербургга юборилган. Ушбу хужжатларнинг тарихий ахамияти юзасидан фикр юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

P.P.IVANOV RESEARCHER OF "KHIVA STATE DOCUMENTS"

The article discusses the Khiva state documents taken as a result of the conquest of Khiva by Tsarist Russia in 1873 and their importance as historical sources.

Текст научной работы на тему «П. П. Иванов “Хива давлат ҳужжатлари” тадқиқотчиси»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

П.П.ИВАНОВ “ХИВА ДАВЛАТ ХУЖЖАТЛАРИ” ТАДЦЩОТЧИСИ

Наврузов С.

УрДУ

Саидова Санобархон Урганч Шахар 19-сонли мактаб

Аннотатция: Ушбу мацолада Подшо Россияси 1873 йилда Хивани истило цилгач, хонлик давлат хужжатларини Петербургга юборилган. Ушбу хужжатларнинг тарихий ахамияти юзасидан фикр юритилади.

P.P.IVANOV RESEARCHER OF "KHIVA STATE DOCUMENTS”

Navruzov S.

UrSU

Saidova Sanobarxon Urgench City School #19

Abstract: The article discusses the Khiva state documents taken as a result of the conquest of Khiva by Tsarist Russia in 1873 and their importance as historical sources.

XIX аср охирига келиб“Хива”муаммоси узи етаклаган Хоразм тарихи ва маданиятининг илмий тадкикотчилигигашаркшуносликнинг турли сохаларига оид куплаб мутахассисларни жалб килаолганди.

Утган асрнинг 20-йилларида профессор П.П.Иванов Хива хонлиги тарихи билан шуFулланаётган даврдаёк бу муаммо билан боFлик баъзи илмий тугунларга дуч келди. Шу боисданхам «Хиванинг утмиши билан боFлик билимларимиз даражаси, унинг Урта Осиё халклари тарихидаги тутган урни ва мухим ролига нисбатан анча паст»1 - дея таъкидлаши бежиз эмасди. Олимнинг Урта Осиё хакидаги тарихий манбаларни урганиши, Шарк тарихига кизикиши унинг туFилиб усган оила мухити билан хам боFлик эди.

Асли Сибирлик Ишим дарёсибуйидагикичкина рускишлоFидатуFилиб, болалиги деярли шу ерда утганди. Павелнинготаси Пётр Иванов уз харбий хизматини Тошкентда утаб кайтгач, оила ташвишларида моддий кийинчиликларга дуч келган кезлари, узи якка колган пайтларда хизмат

1 П.П. Иванов Архив Хивинских ханов. Записки института востоковедения Академия наук СССР. VII том. Москва 1939 Ленинград С. 6

457

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

чоFларини эслаб «иссик улка»ни ич-ичидан кумсарди.2 Айнан шу йилларда Ивановнинг оиласи Туркистонга кучиб келди. Павел эса, Тошкентдаги хунар мактабида укиди, сунгра Тошкент укитувчилар семинариясига укишга кириб уни тугатди. Илмга кизикиши, истеъдоди Павелни Шарк тиллари институтига укишга кириб араб, форс ва махаллий тилларни пухта урганишга шароит яратди. Тадкикотчилик фаолиятига киришган Павел Иванов дастлаб,«Сайрам», «Иссиккул хавзасидаги моддий ёдгорликлар тарихи» хамда «Урта Осиёда tof-кончиликнинг ривожланиш тарихи»га доир илмий ишларини яратди. Ёш тадкикодчининг ишларида академик В.В,Бартольд, профессор А.Ю.Якубовскийларнинг илмий маслахатлари хамда узаро мулокотлар уз таъсирини курсатган эди.

Демак эндиликда олимнинг ижодий фаолиятининг иккинчи боскичи бошланган эди. П.П.Ивановни Урта Осиё тарихининг XVI-XIX асрларга оид ижтимоий-иктисодий муаммолари кизиктириб куйганди. Бу даврга келиб фанда асосан академик В.В.Бартольд, профессорлар В.А.Вяткинва А.А.Семёновларнинг катор тадкикотларида3 Урта Осиё тарихининг баъзи жихатлари ёритилган эди. Ёш олим П.П.Иванов коракалпоклар тарихи хакида хам асарлар яратди4. Унда П.П.Ивановилк бор феодал уруFчиликкаби социал-ижтимоий мазмундаги тушунчаларни илгари сурди. Асарда уруF муносабатларининг мураккаб тарихий шароитдаги шаклланиш жараёнини кузатганди. Таъкидлаш жоизки, ушбу асар мутахассислар томонидан илик кутиболинди. ХдттоТ уркияда бу асарнинг турк тилида нашр килиниши Урта Осиё халклари тарихига доир манбааларга кизикиш ва унинг ахамиятини ифодаларди. Етук шаркшунос олим сифатида П.П.Иванов илмий тадкикот ишларини давом эттирар экан, уз фаолиятини хонлик тарихига доир архив манбаларини излаб уларни илмий мухитга киритди. Унинг навбатдаги тадкикотлари: «Урта Осиё хужалик атамашунослиги сохасида» ва «Хива хони Сайид Мухаммадхоннинг чек ерлари»5(1856-1865) номли маколаларидир. Бу хар иккала макола хам гуё муаллиф томонидан дастурлаштирилган лойихадек тайёрлаб битказилганди. Лекин иккинчи макола юзасидан фикр юритар экан, тадкикотчи XVI-XIX асрларга оид Урта Осиё хонликлари тарихини урганишда асосан сиёсий тарихни йул-йулакай умумий тахлилдан кура социал-иктисодий хаётнинг асосий холларига утиш6 зарурлигини курсатди. Олим энди факатгина Урта Осиёнинг аграр масалаларини урганиш зарур деб топди.

2 А.Ю. Якубовский. П.П.Иванов как историк Средней Азии. Советское востоковедение V том. Москва 1948 Ленинград с 313-314

3

4П.П.Иванов Очерк истории каракалпаков Труды института Востоковедения Л. 1995 с 70

5А.Ю.Якубовский Записки института востоковедения том V 1948 с 316

6А.Ю.Якубовскийюкоридакурсатилагнасар 316 бет

ГМ

458

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

П.П.Иванов Хива тарихига доир хужжатларни тадкикот килар экан, уни аввало долзарб масала сифатида таъкидлаб, « Урта Осиё халклари тарихчиси учун алохида кизикишга эга булган объект, ахолининг хужалик ва маиший турмушидаги хусусиятларини ва кучманчилар мухитига таъсирини алохида таъкидлаш зарур« - деб ёзган эди. Жумладан, биринчи навбатда Хива ва хонлик туркманларнинг сиёсий ва ижтимоий-иктисодий тарихига бекиёс таъсир утказган булса, маълум даражада козоклар ва коракалпок халкларига хам таъсир утказа олган эди.

Айникса, коракалпоклар XVIII асрнинг биринчи ярмидан бошлаб мунтазам тарзда Хиванинг сиёсий, иктисодий карамлигига туша бошлаганлар. XIX аср бошларида куплаб коракалпок УPУF вакабилалари хонлик таркибига киритилганди.7 Тадкикотчи таъкидлашича, Хива феодалларининг мунтазам тарзда Бухоро ерларига уюштирган истилолари окибатида унинг сиёсий, иктисодий ва харбий кудратининг сусайишига олиб келган булса, аксинча XIX асрда Кукон хонлигининг кучайишига сабаб булган.8

Профессор П.Иванов шу уринда яна бир масалани курсатди: Хонлик уз таркибида ажойиб туркман отликларига эга булгани холда Бухородан Россияга, Эронга олиб борадиган мухим савдо йулларини хам назорат килиб, Бухоронинг ташки савдосини маълум даражада Хивага карам килиб куйган» - деб ёзган эди.9

Хива хонлиги тарихи буйича асосий ва ягона манба Мунис ва Огахийларнинг XVIII-XIX асрлар Хива хонлиги хакидаги китоби булиб, у хам халигача фойдаланилмаган эди. Лекин бу асарга бахо берган В.В.Бартольд “Бухоро ва Кукон хонликлари тарихи масаласида фактик маълумотлар куплиги ва баён килинишида Мунис ва Огахий асарлари бошка асарларни узидан анча оркада колдиради,10- деб ёзган эди.

Хива тарихчилари асарлари юзасидан фикр билдирар экан, профессор П.Иванов «бу асарларда хатто элементар даражада булса хам объектив ёндашмаслик хусусияти характерлидир. Айникса, у ёки бу ходисаларни ёритишда фактларни изохлашда, жумладан Хива хони хазратларига тааллукли ёки унга якин кариндошлари, ёрдамчилари билан боFлаш холлари кузатилади. Бундай фикр куп холларда Хива ва коракалпок муносабатлари билан боFлик холларда кузатилади.11 Айникса, туркманлар билан булган муносабатларда бундай холатларкенгрок ифодаланган. Жумладан, туркманлар хакида фикр кетгандаХивалик муаллифлар асосан салбий холатларни купрок ифодалаши,

7 Иванов П.П. Очерк истории каракалпаков Труды института Востоковедения Академия наук Т VII Л. 1955 стр 70

8 Иванов П.П Восстания китай-кипчаков в Бухарском ханстве Л. 1937 стр 25

9 Рязанов А.Ф. Сорок лет борьба за национальную независимость казахского народа Кызыл-Орда 1926 с 93

10В.В.Бартольд История культурной жизни Туркестана Л. 1927 с 23

11 Иванов П.П Очерк истории каракалпаков с 49-45

ГМ

459

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

хон хазратлари ёки унинг якинлари билан муносабатларда томонларнинг фикрлари узаро тyFри келмаслиги намоён булади. Хивалик муаллифлар айникса, хонликда истикомат килаётган баъзи халклар туFрисида катор нотуFри фикр ифодалашлари ёки бошка объектив мисоллар келтирмасдан хулосалар килишлари учраб турадиган одатий хол эди. Хивалик тарихчилар хроникалари хонлик тарихининг сиёсий ёки ижтимоий хаёти юзасидан бир томонлама ёки юзаки тарздаги карашлар билан чегараланганлиги намоён булади.

Профессор Иванов эслашича, «Айнан шу масалада якинда Ленинградда мен топган Хива хонлари архиви турли хужжатлар мавжудлиги билан кизикиш уЙFOтади. Бу хужжатлар Хива истило килинганида генерал Кауфман маъмурияти томонидан тортиб олиниб 1873 йил Ленинграддаги Салтиков Щедрин кутубхонасига юборилган.

Бу хужжатларни Хивада шаркшунос А.Л.Кун чала юзаки куздан утирган холос. Бу хакда узи маълумот берган эди.12 Хива давлат хужжатларининг топилиши хакида Пётр Иванов куйидагиларни маълум килади. Ленинградда 1936 йили Салтиков Шчедрин номли кутубхонада кулёзмалар устида ишлаётиб булим бошлиFи И.А. Бегловга Урта Осиё, хакида, кисман Шарк кулёзмалари хакида сураб колдим.Ушанда менга катта боFламдаги кип коFOЗларни курсатди. Иккита полкани эгаллаб турган бу коFOЗлар букламларда сакланаётган тулик ишланмаган шарк тилларидаги ёзувлар битилган дафтарлар эди. Мен киска бир вактда баъзиларини куздан утиргач кузларимга ишонмасдим.Хакикатдабу 120 га якин дафтар булиб Хива давлат архиви эди.13“Архивни куриб чикиб унга характеристика беришва туркумлаштиришдан олдин таъкидлаш жоизки, бу хужжатларни етарлича тасниф килиттт мумкин ва кандай шароитда килинади ва бундай саволларга биратула жавоб бериш мушкул. Чунки бизга Хива хонлигида бундай давлат хужжатлар билан иш юритиш тизими номаълум, хамда ундаги махсус терминологияни урганиб чикиш лозим” деб ёзган эди.

Яна шуни таъкидлаш зарур, “Биз кулимиздаги Урта Осиё хонликларидаги хужжатлар билан ишлашда иш юритиш тартиблари, молиявий хисобот юритиш, расмий ёзувларни кандай шаклда олиб бориш билан хозиргача деярли хеч ким шуFулланмаган. Хонлар архиви тадкикотчилар учун кул етмас даражадаги мураккаб ва мавхум холат” - деб курсатди. Эндиликда тарихчилар учун архив асосида илмий тарих яратишга йул очиб берди. Бу эса нафакат ватанимиз тарихи балки жонажон Хоразмнинг хонлик даврини илмий урганишга йул очди. Демак, биз фикр юритган ушбу маколада шаркшунос олим П.П.Иванов нафакат Хива давлат хужжатларини излаб топган балки унга илмий ва умрбокий хаёт баFишлаган эди.

12А.Л.Кун Туркестанские ведомости 1873 №58 13 Иванов П.П Архив хивинских ханов с 9

460

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.