Научная статья на тему 'Иброҳим мўминов талқинида Амир Темурнинг даҳоси'

Иброҳим мўминов талқинида Амир Темурнинг даҳоси Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
412
101
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Амир Темур давлати / чиғатой улуси / Тамерлан / дипломатия / ички ва ташқи сиёсат / Amir Temur state / Chigatay nation / Tamerlan / diplomacy / internal and external policy

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Худойбердиев Нозимжон Нематович

Мақолада академик Иброҳим Мўминовнинг Собиқ иттифоқ даврида Амир Темур шахини ёритишда қўшган ҳиссаси, кўрсатган “маънавий жасорат”и, дунёнинг етакчи олимларининг Амир Темур фаолияти ҳамда салоҳиятига берган баҳоси ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AMIR TEMUR'S GENIUS IN THE INTERPRETATION OF IBRAHIM MUMINOV

The article provides information about the spiritual courage of academical Ibrahim Muminov in the coverage of Amir Temurin the forvar Sovet Union, the assessment of the activies and potential of Amir Temurby the world’s leading scientists

Текст научной работы на тему «Иброҳим мўминов талқинида Амир Темурнинг даҳоси»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

ИБРОХДМ МУМИНОВ ТАЛЦИНИДА АМИР ТЕМУРНИНГ ДАХ^ОСИ

Худойбердиев Нозимжон Нематович Бухоро вилояти К,оровулбозор тумани №°8-ихтисослаштирилган давлат умумтаълим мактаби

Аннотация: Мацолада академик Иброуим Муминовнинг Собиц иттифоц даврида Амир Темур шахини ёритишда цушган уиссаси, курсатган “маънавий жасорат ”и, дунёнинг етакчи олимларининг Амир Темур фаолияти уамда салоуиятига берган бауоси уацида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар - Амир Темур давлати, чиеатой улуси, Тамерлан, дипломатия, ички ва ташци сиёсат.

AMIR TEMUR’S GENIUS IN THE INTERPRETATION OF IBRAHIM

MUMINOV

Khudoiberdiev Nozimjon Nematovich Karavulbozor district of Bukhara region 8th Specialized State Secondary School

Abstract: The article provides information about the spiritual courage of academical Ibrahim Muminov in the coverage of Amir Temurin the forvar Sovet Union, the assessment of the activies and potential of Amir Temurby the world’s leading scientists

Keywords: Amir Temur state, Chigatay nation,Tamerlan, diplomacy, internal and external policy

XV аср урталарида Урта Осиё буюк темурийлар империясига асос солган, жахон тарихига буюк харбий саркарда мохир ва истеъдодли давлат арбоби сифатида кириб келган, Шаркда «Буюк Жахонгир», Гарбда эса Тамурланг номи билан машхур булган Амир Темур Курагоний (1336-1405)нинг хаёти, ижтимоий-сиёсий фаолияти, зафарлик харбий юришлари, унинг маданий, сиёсий, ахлокий карашлари хакида куп асрлар мобайнида жахоннинг жуда куплаб олимлари томонидан юзлаб асарлар яратилгандир. Ана шундай илмий-тарихий асарлар орасида сохибкирон Амир Темурнинг араб тарихчиси ибн Арабшох, Испаниянннг Темур саройидаги элчиси Рюи Гонсапес де Клавихо, Захириддин Мухаммад Бобур, венгер шаркшуноси Херман Вамбери, рус олимлари - В.Бартолд, А.А.Семёнов, француз тарихчи-олимлари Д.Сажксе.

г<«г

194

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Л.Лянгле, немис олимлари Г.Вебер, Ф.Шлоссер ва бошка унлаб тадкикотчиларнинг катор асарларини курсатиш мумкин.

Айникса, машхур узбек олими, академик Иброхим Муминовнинг Амир Темур салтанати тарихи, унинг шахсий хаёти ва фаолиятига баFишланган асарлари FOят катта ахамиятга эгадир. Мустабид тузум кутириб, маъмурий буйрукбозлик, марказнинг якка хокимлиги авж олиб, узбек халки тарихи очикдан-очик сохталаштирилаётган, миллий ва маънавий кадриятлар, унинг буюк сиймолари тахкирланаётган, тарихий хакикатни айтиш учун интилаётганлар эса кувFин килинаётган бир шароитда «конхур Темур» хакида холисона ижобий фикр айтиш чинакам илмий матонат ва том маънодаги кахрамонлик эди. Узбекистоннинг Биринчи Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек: «Узок йиллар мобайнида мустамлака исканжасида кун кечирган халкимиз уз ватандошини кадрлаш, унинг тарихий мавкейини муносиб уринга куйиш имконидан махрум эди.

Амир Темур номи тарихимиз сахифаларидан кора буёк билан учирилди, унитишга махкум этилди. Бундай сиёсатдан кузланган асосий максад халкимизнинг юрагидан миллий онг, миллий Fурур туЙFусини йукотиш, уни карамликка, тобеликка кундириш эди.

Лекин узбек халки аждодларини, уз баходирларини унутмади хамиша юрагида, калб турида саклади». (И.А.Каримов. Биздан озод ва обод ватан колсин. Т., 1994 йил. 91-бет).

Шунинг учун хам Иброхим Муминовнинг 1968 йили нашр этилган “Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли” асари уша вактдаёк, барча узбек зиёлилари ва хурфикрли олимларнинг хурмат ва тахсинига сазовор булган эди.

Академик И.Муминов Узбекистондги барча илмий-фалсафий йуналишларнинг бошида турди ва айни вактда Амир Темур ва темурийлар даврини илмий урганишда янги боскични бошлаб берди. Биз шу уринда академиклар - Иброхим Муминов ва Бурибой Ахмедов тадкикотларига таяниб, XIV асрнинг энг нодир ёдгорликларидан бири булган «Темур тузуклари»да баён этилган ижтимоий-сиёсий карашлар туFрисида фикр юритамиз.

“Тузуки Темурий” (“Темур тузуклари”), “Малфузоти Темурий” (“Темурнинг айтганлари”), “Вокеати Темурий” (“Темурнинг бошидан кечирганлари”) номлари билан шухрат козонган мазкур асар Амир Темурнинг хаёти, сиёсий фаолияти ва карашларини урганишда мухим тарихий-илмий манба хисобланади. Асар куп асрлар давомида чет мамлакатларда кайта-кайта нашр этилган. Асарнинг ёзилиш тарихи ва нашр этилиши хакида турлича карашлар, фикр ва мулохазалар пайдо булган. Бирок шунга карамай, бу

ГМ

195

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

тарихий асар И. Муминов ва Б. Ахмедов таъкидлаганларидек, сохта эмас, балки оригинал ва хакконий асар, ишончли илмий манбадир.

«Темур тузуклари» икки кисмдан иборат булиб, унинг биринчи кисмида жахонга машхур сохибкирон, саркарда ва истеъдодли давлат арбоби сифатида шухрат козонган. МаFрибдан Машриккача маълум ва машхур булган Амир Темурнинг етти ёши (1342 йил) дан то вафотигача (1405 йил 18 феврал) булган даврдаги хаёти ва ижтимоий-сиёсий фаолияти, унинг Мовароуннахрда жуда катта худудга эга булган кучли марказлашган давлатни барпо этиши ва унинг харбий юришлари ихчам ва содда тилда баён этилган.

Иккинчи кисм купрок давлат тузилиши, уни бошкариш, одоб-ахлок, масалаларида тахт ворисларига баFишланган узига хос васият ва панду насихатлардан иборатдир. Асарда давлатни бошкаришда кимларга таяниш лозимлиги, тож-тахт эгаларининг одатлари, одоб-ахлоки ва вазифалари, вазир ва харбий кумондонларни сайлаш давлат бошлотининг вазирлар ва бошка давлат арбобларига муносабати, сипохиларнинг маоши, мамлакатни бошкариш тартиби, давлат арбоблари ва кушин бошликлариниг бурч ва вазифалари, амирлар, вазирлар ва бошка мансабдорларнинг давлат олдидаги хизматларини такдирлаш тартиби, авом халкка нисбатан муносабат ва бошкалар хусусида суз юритилади.

«Темур тузуклари» бевосита Амир Темурнинг шахси билан боFлик булганлиги учун хам унда баён этилган ижтимоий-сиёсий карашларни баён этишдан илгари машхур олимлар ва файласуфларнинг буюк сохибкирон хакидаги фикр ва мулохазалари устида тухталиш максадга мувофикдир.

Жахонгир Амир Темурнинг шахси, унинг ички ва ташки сиёсати, харбий юришлари, турмуш тарзи, одоб-ахлоки, одатлари, аклий кобилиятлари хакида хорижий мамлакатлар олимлари томонидан жуда куплаб асарлар яратилган. Бу FOят мураккаб ва айни вактда нихоятда кизикарли мавзу булиб, жахонинг жуда куплаб мутафаккирлари, олим ва сиёсий арбоблари унга алохида кизикиш билан караганлар. Турли даврларда яратилган куплаб илмий ва тарихий асарларда Амир Темурнинг шахсига ва сиёсий фаолиятига турлича бахолар берилган.

Амир Темурнинг шахси, унинг тарихдаги роли хакида илмий тасаввурлар хосил килишда жахонга машхур олим ва тарихчиларнинг асарлари, фикр ва мулохазалари, жумладан, Низомиддин Жомий, Ибн Арабшох, Шарафиддин Али Яздий, Фосих Хавафий, Бартолд, Иброхим Муминов ва бошка куплаб хорижий олимларнинг асарлари мухим манба булиб хизмат килади.

Миллий истиклол шарофати билан тарихий хакикатлар, жумладан, буюк сохибкирон Амир Темур хакидаги бутун хакикат руёбга чикмокда. Узбекистан Республикасининг Биринчи Президента» И.А.Каримов 1993 йилдаги

ГМ

196

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси 48 сессияси минбаридан туриб ана шу тарихий хакикатни ер куррасининг барча халкларига баралла айтди: «Самаркандни уз давлатининг пойтахти килган буюк Темур олимларга, файласуфларга, меъморларга, шоирлар ва машшокларга хомийлик килиши билан шухрат козонган эди».

Иброхим Муминов узининг зохиран узок, аммо ботинан якин ватандоши, буюк сохибкирон ва давлат арбоби Амир Темурнинг шахси, унинг салтанати ва темурийлар даври хакида узок йиллар илмий изланишлар олиб борган, Темурийлар ва уларнинг жахон тарихидаги урни ва роли туFрисида салмокли асарлар яратган улкан аллома эди. Шунинг учун хам буюк Темур хакида гап кетганда беихтиёр академик Иброхим Муминов дахосига мурожаат килиниши асло бежиз эмасдир.

Академик Иброхим Муминов таъкидлаганидек:

-Темур боболар юрти Моворауннахрда марказлашган давлат тузиш йулида тинимсиз курашган ва унинг уддасадан чиккан фотих, буюк лашкарбоши: Темур бир вактнинг узида душманларга офат, уз амирларига каттиккул рахбар, уз халкига падари бузруквор эди.

-Темур давлатнинг обруси, шарафи, манфаати сохасида FOят каттиккул эди: у бундай пайтларда уруFларини хам аямас эди. У давлат ишларида FOят мустахкам, собит ва баркарор турарди;

-Темур, тарихчилар тасвирича, урта асрнинг атокли давдат арбоби ва харбий арбобларидан эди. Унинг «Тузуки Темур» -«Темур тузуклари» асарини укиган киши бу фикрнинг хакконийлигига каноат хосил килади. Ушбу асарда Темурнинг назарияси изохланган. Унинг жамиятга ижтимоий-сиёсий хаётга караши, бирлашган, кудратли, феодал давлатининг сиёсий ва ахлокий принсиплари ифодалангандир;

-Хдрбий тарих Темурни урта асрнинг энг йирик лашкарбоштларидан хисоблайди. Унинг харбий махорати икки йуналишда: аскарий кисмларни кайта ташкил этишда ва лашкарбоши - кумондонликда намоён булди;

-Темур Англия ва Франция киролларига мурожаат килиб, узаро дипломатик муносабатлар урнатиш ва савдо алокаларини ривожлантиришга муваффак булган. Бу масалада Амир Темур узининг дипломатик махоратини намоён этди: у Византия, Венетсия, Генуя, Испания - Кастилия, Франция, Англия билан иктисодий алокалар урнатиш ва уни мустахкамлаш фаолиятини амалга оширди. Франция ва инглиз киролларининг мактублари бунга далилдир.

-Бизнинг назаримизда, Темур бирлашган, мустакил, иктисод ва маданияти тараккий этувчи давлат тарафдори булган...

Француз тарихчиси Ду Саенкеё кирол Людовик XIV га, баFишлаб ёзган «Буюк Темур тарихи» (1678 й.) асарида шундай деб ёзган эди:

ГМ

197

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

«...Бу зот хатто Македонский ва Юлий Сезардан хам устунрох булган. Чунки Темур улардан барча афзал жихатларни хабул хилган холда йул хуйган хатоларини четлаб утган. Охибатда жахонгирлик ва зафар хозонишда Темур улардан узиб кетди”

Француз тарихчиси Л. Лянглен ёзади:

«Темур олимларга серилтифот эди. Билимдонлиги билан бир хаторда, софдиллигни курган кишиларга ишонч билдирарди. У тарихчилар, файласуфлар, шунингдек, илм-фан, идора ва бошха ишларда билимдон булган барча кишилар билан. сухбатлашиш учун, купинча, тахтдан тушиб, уларнинг ёнига келарди. Негаки, Темур бу сохаларга Fамхурлик хилишга мухим эътибор берарди. (Вауоланки,уша давр совет даври адабиётларида Амир Темурни саводсиз, илм-маорифатдан йироц, жоуил одам деб таърифлар берилган. 1990 йилга цадар нашр этилган аксарият адабиётларда Темур шахсига нисбатан шундай таърифлар берилган) Темур одамларни узига буйсундириш хобилиятига эга эди. У узининг бу хобилиятини одамларни бахтли хила билиш хобилияти билан уЙFулаштирди. Темур, унинг тарихчиларидан бири (Шарофиддин Али Яздий)нинг, бир вахтнинг узида душманларга офат, уз аскарларига хаттиххул рахбар, уз халхига эса ота була оларди. У уз фухаросининг ахволи хахида бошлихлари берган маFлумотларни узи шахсан куздан кечирарди, негаки у одам таний ва танлай биладиган шох эди».

Немис тарихчиси Ф. Шлоссер:

«Умрини юришларда утказган Темур тез-тез Бухоро ва Самархандга хайтиб турар ва узининг янги давлатига хонунлар тахдим этарди. Бу хонунлар татарлар томонидан хилинадиган вахшийлик, шафхатсизлик ва вайронагарчиликларга хайрон холарли даражада харши турарди. Бизнинг фикримизча, Темурнинг давлатни бошхаришдаги донишмандлигига, унинг ахлохий ва сиёсий принсипларига, шунингдек, уни дахо сифатида улуFловчи китобларга катта эътибор бермаса хам булади. Биз фахат хахихий ахволни маълум хилмохдамиз»

Тарихчи Г.Вебер ёзган эди:

«Темур душманларга хаддан ташхари золим, лекин саркарда, хоким ва хонунчи сифатида буюк истеъдод эгаси эди. ЁлFOнни ёмон курар, билимга мухаббат хуйишдан махрум эмас эди. Унинг хузурида шоирлар, олимлар, машшохлар ва мистик (суфий)лар куп булар эди...”

Темур хахр^азаби билан дахшатли эди, шундай булса-да, у хам одам сифатида, хам хоким сифатида Боязиддан устун турарди. Боязид фахат босхинчилик хахида уйлар, бошха хар хандай ишни назар-писанд хилмас, давлатни бошхаришни узининг очкуз хамда бузухлиги билан машхур булган

г<«г

198

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

бош вазири Али пошшога топшириб куйган, вилоятларни Fаразгyй, соткин кози ва хокимларга бериб куйган эди”

Таникли олим, профессор Г.А.Грановский:

«Темур фаолиятидан хукмрон, асосан, сиёсий фикрни ахтармаслик керак... Темур ишга, амалий фаолиятга нихоят даражада ташна эди, лекин англаб олинган маълум бир максад йук эди”.

Усмонийлар батомом енгилдилар. Султон Боязид узининг харами билан бирга FOлиб туркнинг кулига асир тушди. Темур бу шафкатли ва мухим Fалаба билан Кичик Осиёни забт этди. Шу юришда Измирга етиб келди. Агар денгизнинг шур сувлари тускинлик килмаса, у Овропага хам бир зиёрат килган буларди.

Академик В.В.Бартольд:

- Амир Темур валломатлик - жанговарлик рухила тарбияланган эди.

Ориятни кулдан бериш унинг учун улим билан баробар эди. У кейинчалик хайратомуз шону шавкатга эришгач, утказган курултойларида мудом бир наклни такрорлар эди: эмишки, икки сайёх - бири араб, иккинчиси эроний бехудуд сахрода адашиб колишибди, эроний сувни ичиб тамомлабди. Арабнинг кузачасида бир култум оби хаёт колибди. Офтоб тиFида эроний тамомила холдан кетибди. Улими мукаррар булиб колгач, сунгги кучларини йотиб, хамрохига шундай дебди: «Сен арабсан, халкингни олижаноб деб эшитганман. Агар шу гап рост булса, сувингни менга бер, халкингнинг олижаноблигини курсат». Араб бир зум уйга толибди-да, хуржунидан кузачани чикариб, уни улим билан курашаётган хамрохига берибди ва: «Халкимнинг олижаноблиги олдида менинг улимим хеч нарса эмас, мен бу удумга шак келтирмайман, мана сув, ичакол», дебди.

Камол Хужандий:

-Айтишларича, Темур узи утказадиган курултойларида: «зулм билан дунёда ном колдириб булмайди. Жамшид, Сулаймон, Искандар утиб кетди, навбат сенга хам етиши тайин, яхшилик кил», деб такрорлашни яхши курган.

Х,ожи Абдурашид номи билан дарвеш киёфасида кадимий Бухорога кириб келган, кейинчалик эса Венгриянинг Пешт университетининг шарк тиллари ва адабиёти профессори булиб ишлаган Херман Вамбери узининг «Бухоро ёхуд Мовароуннахр тарихи» номли асарида Амир Темур хакида махсус тухталиб, шундай деб ёзган эди; «Темурнинг Урта Осиё тарихидаги алохида урнини шундан хам билса буладики, у уз хокимлиги билан янги сулола (темурийлар сулоласи)ни балким купрок турк маданияти деб аталиши мумкин булган Урта Осиё маданиятининг янги даврини бошлаб берди. Бундан ташкари, Темур узининг издошларига панд-насихат ва кулланма тарзида ёзиб колдирган

ГМ

199

http://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

«Конунлар» («Темур тузуклари») асарининг муаллифи сифатида Урта Осиёда кенг танилди»

Амир Темурнинг акл-заковатига мансуб булган бу тарихий асар жахоннинг жуда куплаб мамлакатлари халклари тилига таржима килинган ва куп нусхаларда нашр килинган булиб, катта шухрат козонди. Урта Осиё заминида дунёга келган бу асар такдирнинг аччик кинояси билан уз юртида узок вактларгача кадр-киммат топа олмади. Нихоят, миллий истиклолнинг нодир инхоми сифатида уз халкининг энг кимматли мулкига айланди.

Амир Темурнинг ички ва ташки сиёсати, унинг харбий юришларига баFашланган куплаб тарихий асарларда жахонгирнинг давлат сиёсатини торитишда олам ва донишмандлар фикрига суянганлиги кайд этилади.

Академик И.Муминовнинг таъкидлашича, Амир Темур тиббиёт, математика, астрономия, география, тарих, фалсафа, адабиёт сингари фан намоёндалари, шунингдек, илохиёт ва суфизмнинг машхур кишилари билан якиндан мулокотда булган. Бинобарин, Амир Темурнинг давлатни идора этиш, харбий юришларга тайёргарлик куриш, ички ва ташки сиёсатни амалга оширишда илм-фан ва дин арбобларининг фикр-мулохазаларига таянганлиги шубхасиздир. Тарихий манбаларнинг гувохлик беришича, Амир Темур бирон-бир мухим масалани хал этишдан олдин шу соха олимлари билан маслахатлашар, масаланинг ижобий ва салбий окибатларнни чамалаб курар ва шундан кейингина катоий хулосага келар, уни зудлик билан амалга оширар эди. «Фан ва диннннг машхур кишилари уз маслахатлари билан подшохларга ёрдам бериб келганлар,” - деган эди у олимлар ва дин арбоблари билан булган хар кенгашда. Сизлар менга маслахатларингиз билан мамлакатимизда улуF ишларни амалга оширмоFимизга кумак беришингиз керак». «Кайси киши куюниб гапирса, суюб эшитар эдим , -дейди у.

Амир Темурнинг сиёсий эътикодига кура, мамлакат такдирини подшо, хазина ва аскар хал этади. У ахолининг турли тоифаларига турлича восита ва усуллар билан таосир курсатган. Чунончи, раият (оддий авом халк)ни умид ва куркив оралиFида ушлаган. Х,олбуки, бу ахолининг энг куп кисмини ташкил этган. Турли ижтимойи тоифалар уртасида муросаю мадора сиёсатини утказган. Уларга бир хил куз билан караган, уларнинг таоминоти хакида уз вактида Fамхурик килган, уларни яхши хизмати ва садокати учун муносиб такдирлаган.

Имконият булиши билан Темурбек аклли кишилар ва кенгаш сохибларини, эхтиёткор арбоблар, сергак ва олисни кузлаб иш юритувчи, кекса ва тажрибали кишиларни хос мажлисга таклиф этиб, уларнинг сухбатлари ва мажлисларидан наф олиб, тажриба хосил килган. Олимлар, хокимлар, мунажжим ва мухандислар билан хамкорликда беморларни даволаш, сайёраларнинг кутлуF ва

ГМ

200

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

хосиятсиз кунларини аниклаш, мухташам иншоотлар, 6oFy роFлар барпо этиш ишларини бажарган. Касбу хунар эгалари билан бамаслахат кушин учун керакли курол-яроF ва асбоб-анжомлар хозирлаган. Савдогар ва сайёхлар ёрдамида мамлакатда савдо-сотикни ривожлантиришга, бошка мамлакатлар билан алокалар урнатишга харакат килган.

“Темур тузуклари» сохибкироннинг зийрак ва хушёр сиёсатчи, мохир давлат арбоби булганлигидан далолат беради: «...хар мамлакат ва диёр саёхатчиларию мусофирларининг бошини силадимки, турли мамлакатлардан менга хабар келтириб турадилар. Х,ар бир мамлакатга ва диёрга савдогарлар ва карвонбошилар тайинлардимки, улар каерга боришмасин: Хитой, Хутан, Чину Мочин, Х,индистон, Миср, Шом, Рум, Жазоир, Фарангистон ерларининг нафис матолари ва муносиб тухфаларидан келтиришсин. Уша мамлакатларда яшовчи кишиларнинг холу ахволи, юриш-туришлари хакида менга хабар келтиришсин. Х,ар бир мамлакат хукумдорларининг уз раиятига кандай муомала -муносабатда эканлигини аникласинлар» («Темур тузуклари», 63-67 бетлар).

Давлатни бошкаришда вазирлар амирлар ва валийлар фаолиятига катта ахамият берилган. Вазирлар тизими ва уларнинг вазифалари белгиланган, бирон бир ижтимоий тоифанинг хаёти эътибордан четда колмаган. Бу эса жамиятнинг турли томонларини бутун ва яхлит холда бошкаришга имкон берган. Темур давлатида етти вазир фаолият курсатган. Булар: 1) мамлакат ва раият ишлари буйича вазир (бош вазир), 2) вазир - сипох, яони харбий ишлар буйича вазир, 3) егасиз колган мол — мулкларни тасарруф этиш ишлари вазири; 4) салтанатнинг кирим-чиким ишларини бошкарувчи вазир, яони молия ишлари вазири; 5, 6, 7) сархад (чегара) вилоятларининг ишларини назорат килиб турувчи вазирлар. «Вазирлар - салтанат устунларидир... (улар) мамлакат ободончилигини, раиятнинг тинчлигини, сипохларнинг бирлигини, хазина бойлигини доимо кузда тутадилар. Давлат, салтанат ишларини юзага чикаришда камчиликка йул куймайдилар. Салтанатга зарарли нарсаларни кайтаришда молу жонларини аямайдилар». («Темур тузуклари», 85- бет).

Англашиладики, Амир Темур уз васиятлари ва панду - насихатларида подшох шахсига, унинг салтанатига, сиёсий фаолиятиги дахлдор булган ахлокий, сиёсий ва психологик холатларни курсатиб берган. Унинг куп йиллик тажрибасида бу хикматлар саналган ва тасдикланганлиги алохида кайд этилди.

Темур Моварауннахрни илм фан ва маданият марказига айлантирди. Ички сиёсатда фукороларга рахм шавкат билан муносабатда булиб адолатли сиёсат юритди. Унинг салтанатида дехкончилик ва чорвачилик, хунармандчилик, савдо-сотик равнак топди. Янги шахарлар кад кутарди. Урушлар окибатида вайрон булган БоFдод, Дамашк, Байлакон сингари шахарлар янгидан тикланди.

ГМ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

201

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

БоFи-роFлар сув иншоотлари курилди. Мадраса, масжид, хаммом ва карвонсаройлар курилишига алохида эътибор берилди.

И.А.Каримов Амир Темурни жамият тарихий тараккиётидаги тутган урни ва ролига бахо бериб шундай деди: “Амир Темурнинг давлат курилиш ишлари ва харбий санъати куп асрлар давомида Шарку Гарб давлатларига урнак ва андоза булди. Унинг замонида маданият илму-фан, меъморчилик, тасвирий саонат, мусика шеорият бекиёс ривож топди. Халкимизнинг куп аноаналари такомилига етди. Амир Темур маоданият ва дин ахлига кургазган чексиз мехр муруввати айникса ибратлидир” (И.А.Каримов “Биздан озод ва обод ватан цолсин ’’асари).

Амир Темур олиб борган сиёсати хеч шубхасиз жахон сиёсатига кучли тасир курсатди. Куп асрлик муFуллар истибдодининг сунгги учоFи булган Олтин Урданинг тугатилиши унга ёркин мисол була олади. Темур жахон тарихидаги урни ролига туFри ва адолатли бахо берган. Таникли рус тарихчиси А.Ю.Якубовский Амир Темурнинг бу Fалабасини куйидагича бахолаган эди: “Тухтамиш кушинининг Терак дарёси буйида тор-мор этиши Олтин Урдага жуда кучли зарба булди. Шундан кейин у узини унглаб ололмади. К,адимги русга канчадан канча жабр зулм утказган бу давлат жуда тез заифлашганди. Бу кураш натижасида Темур Урта Осиёни бирлаштирибгина колмасдан, балки, обектив равишда рус учун жуда катта хизмат килди”: А. Ю.Якубовскийнинг таъкидлашича, Темурнинг турк султони Боязид Йилдиримга карши олиб борган урушлари ва Fалабаси хам Овропа халклари учун катта ахамиятга эга булган. Темур уларни халокатдан саклаб колган. 1402 йилда Анкара ёнида Темур иккинчи марта Боязид билан жанг килди, деб ёзди таникли тарихчи, - бу жанг уша даврдаги энг катта жанглардан булган эди. Анкара ёнида булган бу жангда Усмон Султонни кушинлари билан батамом тор-мор этилди ва Боязид аср олинди. Бу Fалаба факат Осиё тарихи учун ахамиятли булиб колмади. Темур узининг бу Fалабаси билан Овропа халкларига иккинчи марта хизмат килди.”

Шуни хам таъкидлаш жоизки, Амир Темур уз замондошларига нисбатан бир неча аср илгарилаб кетган буюк сиёсий арбоб, улуF саркарда, одил давлат арбоби, маорифат ва маданият хомийси булса хам, уз даврининг фарзанди, жахоннинг катта кисмини запт этган фотих чекланмаган сиёсий хокимиятга эга булган.

Унинг сиёсий карашлари жорий этган конун ва тартибларида бу холатлар уз аксини топган. У академик Иброхим Муминов таъкидлаганидек бирлашган мустакил фаровон ва махданиятли давлат тарафдори булган феодал аслзодалар манфаатларини химоя килган “Темур тузуклари” феодал жамият шароитида битилган асарлар сингари хукмрон синфнинг максад ва интилишларини акс эттирган уша дунё карашларини ифода этган. Яхши максадлар йулида олиб

ГМ

202

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

борган урушлар хам мехнаткаш халк бошига чексиз азоб-укубатлар ва жабру зулумлар етказди. Темур тинчликни саклаш хакида каЙFурганида мамлакатдаги ички ахволни назарда тутган ташки давлатларга эса узини ракиби сифатида караган.

Урта асрларнинг хар кандай хукмдори сингари Амир Темур хам узига буйсинмаган эркпарвар уз ватанининг озодлиги учун курашган халкларга нисбатан ута шафкатсизлик ва адолатсизлик килган. Уни факат одил ва инсонпарвар подшох сифатиди тасвирлаганлар. Амир Темур шахсини бир томонлама идеаллаштиришга академик Иброхим Муминов хам эътироз билдирган эди. Зеро, буюк тарихий шахсларни уларни вояга етказган тарихий шароитдан ажратиб булмайди, айникса, уларни тарихдаги урни ва роли бугунги кун мезонлари билан бахо бериш хато ва зарарлидир.

Шубхасиз Амир Темурнинг ижтимоий-сиёсий фаолияти, Урта Осиё халклари тарихида унинг истикболи давлатчилик, илм-фан ва маданиятининг бундан кейинги ривожланишида катта рол уйнаган. Амир Темурнинг ижтимоий - сиёсий фаолиятига обьектив илмий бахо берган академик Иброхим Муминов Урта Осиёда марказлашган кудратли империянинг вижудга келишини обьектив тарихий шарт шароитлари ва сабабларини курсатиб шундай деб ёзган эди: Темурнинг Урта Осиёда Моварауннахрнинг хозирги Кдшкадарё вилояти Шахрисабз шахри якинидаги ХужаилFор кишлоFида Барлос беги ТараFай оиласида дунёга келиши соф тасодиф албатта, лекин бундай шахснинг дунёга келиши даврнинг замоннинг таказоси. ЧиFатой улусининг зулми майда феодал бекларнинг вахшиёна эзилиши муFул хонлари Олтин Урда бекларининг Моварауннахрдаги бекларини тухтовсиз боскинчилик юришларидан азобланган хона вайрон булган, 150 йил давомида чет эл хукумдоларидан тинкаси куриган мамлакатнинг халкнинг мустакилликга эриши давр талаби эди. Бу тарихий зарурият Темурда унинг лашкарбошиларида равшан куринди. Темур давлат арбоби сифатида маълум даражада бу эхтиёжни талабни заруриятни теран англади. Яъни Моварауннахрда мустакил марказий бирлашган давлат тузди. Мамлакат эхтиёжларига жавоб берди. Мулкдор синфлар, йирик ер эгалари, савдогарлар, карвон сарой эгалари хамда маълум маънода ва маълум даражада умуман ахоли талабларига пешвоз чикди. Мамлакатнинг куп жойларида курилишлар килдирди. Камида юз йигирма йил давомида нисбий осойишталик урнатди. Бу шубхасиз мамлакатда иктисод ва маданият, фан ва адабиёт хамда саноатнинг усишида мухим омил булди. Темурнинг Урта Осиё тарихидаги хизмати бизгача ана шулардан иборатдир. Академик Иброхим Муминов сузини “курилиш ва маданиятнинг кадрига етган Темурни Урта Осиё халклари хурмат киладилар. Унинг Самарканддаги макбарасини авайлаб асраб келмокдалар. Шундай вакт келадики, Амир Темур хам кукларга кутарилиб, буюк сиймо

ГМ

203

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

сифатида кадрлайдилар” деб якунлаган эди. Бу сузлар 1968 йили Узбекистан Фанлар академияси раёсатининг кенгайтирилган йигилитттида. айтилган эди. Узбекистон уз мустакиллигига эришган бугунги кунда улуг аллома Иброхим Муминов башоратлари руёбга чикяпти. Адолат халоскорлик ва мустакиллик рамзи сифатида Узбекистон пойтахтининг марказий майдонида бутун салобати билан кад рослаган буюк сохибкирон Амир Темурнинг улугвор рух ватан узра чарх уриб хозирги авлодни эзгу ишларга ундаяпти. Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.Каримовнинг “Юксак маънавият-енгилмас куч” асарларида “маънавий жасорат” хамда унинг жамиятга таъсири хакида суз юритилади. Бизнинг фикримизча, академик Иброхим Муминовнинг собик иттифокнинг суронли даврларида куркмасдан узбек халкининг асл фарзанди Амир Темур сиймоси хакидаги бунака сузларни баралла айта олиши айнан “маънавий жасорат”нинг узгинасидир.

Истиклол туфайли ушбу алломага нисбатан кулланилган барча таъкиблар ва игволар олиб ташланди. 2003 йилда И.Муминовга “Буюк хизматлари учун” ордени берилди. Мамлакатимиздаги машхур фалсафа ва хукук институтига академик Иброхим Муминовнинг номи берилган. Айтиш мумкинки, академик Иброхим Муминов томирида Амир Темур кони окади, бизнинг хам томиримизни боболаримиз томирида оккан конлар безаб турибди. Сузимни “Юксак маънавият - енгилмас куч” асаридаги ушбу сузлар билан якунламокчиман: уз киндик кони тукилган, ота-боболари хоки ётган она юртини дунёда тенгсиз, мукаддас Ватан деб билган одамнинг максад-муддаолари аник, гурур ва ифтихори юксак булади. Илохим Амир Темурдай буюк зотларнинг рухлари доимо бизга мададкор булсин!

Фойдаланилган адабиётлар

1. И.А.Каримов. Биздан озод ва обод ватан колсин. Т., 1994

2. И.А.Каримов. “Юксак маънавият - енгилмас куч”. T.,2008

2. И.Муминов “Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли”. T., 1968

3. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарканддаги Амир Темур саройига саёхат кундалиги (1403-1406 йиллар). Русчадан О. Тогаев таржимаси// Санъат, Т., 1989

204

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.