Научная статья на тему '“Мунтахаб ат-таворих” асари муаллифи Муҳаммад Ҳакимхон амир шоҳмурод ҳақида'

“Мунтахаб ат-таворих” асари муаллифи Муҳаммад Ҳакимхон амир шоҳмурод ҳақида Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
532
109
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
“Мунтахаб ат-таворих” / Муҳаммад Ҳакимхон / амир Шоҳмурод / Бухоро / Эрон / Афғонистон / “Muntahab at-Taworih” / Muhammad Hakimkhon / Amir Shohmurod / Bukhara / Iran / Afghanistan.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Абдукаримов Жамолиддин

Мазкур мақолада сӯз Қӯқанд тарихшунослиги ҳавзасининг нодир манбарларидан бири бӯлган “Мунтахат ат-таворих” ва унинг муаллифи Муҳаммад Ҳакимхоннинг Бухоро амири Шоҳмурод ҳақида берган маълумоти ҳақида боради. Асарда бошқа манбаларда учрамайдиган Шоҳмуроднинг шахсияти ва ҳукмронлик даври ӯзига хос хусусиятларига оид нодир маълумотлар мавжуд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABOUT MUHAMMAD HAKIMKHON AMIR SHOHMUROD

This article deals with the information of the author of a unique source of the historical basin of Kokand "Muntahat at-Taworih" by Muhammad Hakimkhon about the Emir of Bukhara Shohmurod. This work contains very rare information about the personality and peculiarities of the reign of Amir Shohmurod, which is not available in other sources.

Текст научной работы на тему «“Мунтахаб ат-таворих” асари муаллифи Муҳаммад Ҳакимхон амир шоҳмурод ҳақида»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

“МУНТАХАБ АТ-ТАВОРИХ” АСАРИ МУАЛЛИФИ МУХАММАД ХАКИМХОН АМИР ШОХМУРОД ХАЛИДА

Абдукаримов Жамолиддин Академик Бобожон Гафуров номидаги Хужанд давлат университети

Аннотация: Мазкур мацолада суз ХУцанд тарихшунослиги уавзасининг нодир манбарларидан бири булган “Мунтахат ат-таворих” ва унинг муаллифи Мухаммад Хакимхоннинг Бухоро амири Шоумурод уацида берган маълумоти уацида боради. Асарда бошца манбаларда учрамайдиган Шоумуроднинг шахсияти ва уукмронлик даври узига хос хусусиятларига оид нодир маълумотлар мавжуд.

Калид сузлар: “Мунтахаб ат-таворих”, Мууаммад Хакимхон, амир Шоумурод, Бухоро, Эрон, Афгонистон.

ABOUT MUHAMMAD HAKIMKHON AMIR SHOHMUROD

Abdukarimov Jamoliddin Named after Academician Bobojon Gafurov Khujand State University

Annotation: This article deals with the information of the author of a unique source of the historical basin of Kokand "Muntahat at-Taworih” by Muhammad Hakimkhon about the Emir of Bukhara Shohmurod. This work contains very rare information about the personality and peculiarities of the reign of Amir Shohmurod, which is not available in other sources.

Key words: “Muntahab at-Taworih”, Muhammad Hakimkhon, Amir

Shohmurod, Bukhara, Iran, Afghanistan.

Мууаммад Хдкимхоннинг “Мунтахаб ат-таворих” номли асари Кууон хонлиги ва Бухоро амирлиги тарихига оид нодир манба уисобланади. Мазкур асар беш боб, ун икки тоифадан (фаслдан) иборат булиб, унинг хронологик уудуди “оламнинг яратилишидан” то XIX асрнинг 40-чи йилларигача булган даврни уз ичига олади.

Асарнинг бешинчи боби ун биринчи тоифаси Бухорода уукмронлик уилган Маетитлар сулоласи тарихига баFишланиб, амирликнинг XVIII - XIX асрнинг биринчи ярмида вужудга келган мууим сиёсий, уарбий, иутисодий вазъияти уз аксини топган.

ГМ

39

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Мухаммад Хдкимхон уз асарини яратишда турли тарихий, адабий характерга эга булган адабиётлардан фойдаланган. “Мунтахаб ат- таворих”да X- XIX яшаган 30 га яхин манбалар муаллифи ва тахрибан 20 та шоирлар номлари зикр хилинган.“Мунтахаб ат- таворих”да мемуар характерга эга булган маълумотлардан хам кенг фойдаланилган. Мухаммад Хдкимхон томонидан зикр хилинган Кухон хонлиги ва Бухоро амирлигига оид бир хатор далиллар отаси Маъсумхон, Султонхон эшон ва асарда номи хайд этилган , тарихий вохеалар шохиди булган кишилар номидан келтирилган.

Бухоро амирлиги тарихини тасвирлаш жараёнида Мухаммад Хдкимхон турли расмий мансабдорлар, жумладан амир Насрулло саройида нуфузли мансабдор шахслардан бири булган нахиб Эшон Тура Х,ожи маълумотларидан фойдаланган. Бундан ташхари “Мунтахаб ат- таворих”да Бухоро амирлигининг XVIII асрнинг охири ва XIX бошларига оид вохеалар тафсилоти Техронда яшовчи, Эрон шохи Фатхалишохнинг набирасига уйланган, амирликда кечаётган вохеалардан доим хабардор булган, амир Шохмуроднинг (17851800) уFли Динносир хабари асосида баён этилган [8, 18].

Таъкидлаш жоизки, “Мунтахаб ат- таворих”да муаллифнинг шахсий хотиралари мухим уринни эгаллайди. Мухаммад Хдкимхоннинг 1828- 1842 йиллар Бухоро амирлиги худудида булиб утган вохеалар хахидаги маълумотлари тарихий химматга эгалиги шубхасиз. Чунки, бу даврда Мухаммад Хдкимхон доимий шу ерда яшаб, узининг нодир асари “Мунтахаб ат- таворих”ни ёзган[8, 6-7].

Бухоро амирлиги тарихига оид манбаларда, илмий татхитодларда амир Шохмурод хукмронлик даври кенг урганилган. Ахилли ва фаросатли булган Шохмурод даврида хокимият анча мустахкамланади. Отаси хукмронлиги даврида давлат идораси тепасида турган юхори лавозимдаги амалдорларини уз хуллари билан хатл эттиради [9, 77].

П.П. Ивановнинг таъкидлашича Амир Шохмурод фаъолиятининг илк йилларида Эрон шохи Нодиршох афшорнинг харбий юришлари натижасида босиб олинган Амударёнинг чап сохилидаги мулкларни хайта хулга киритиб, амирликка буйсиндирилади. Бухоро амирлигига маркази Марв булган хозирги Туркманистоннинг йирик худудлари хам киритилди [4-5, 106-107, 46].

Марказий хокимиятни мустахкамлаган Амир Шохмурод ички ва ташхи сиёсатида мухим узгаришларни амалга оширади. Унинг хукмронлиги даврида молиявий, маъмурий, хози хакамлар ва харбий сохаларида ислохотлар тадбих этилди. Урта Осиё давлатларига тахдид хилувчи ва уша вахтда сиёсий жихатдан бирмунча заифлашган Эрон давлатига харбий юришларни амалга оширди. 1789-1790 йилларда Марвда хукронлик хилаётган эронлик Байрамалига харши курашиб, узига буйсиндирди ва 30 мингдан (айрим

ГМ

40

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

манбаларда юз минг) ошик марвлик шиа мазхабидагиларни Бухорова Самаркандга кучирди. Бундан ташкари амир Шохмурод Ахмадшох Дурроний (1747-1773) даврида босиб олинган Балх, Маймана, Андхуд мулклари учун афFOн хукрдори Темуршох (1773-1793) билан кураш олиб борди ва натижада сулх шартномаси имзоланди [6, 123-124].

Мухаммад Хдкимхон асарида МанFитлар сулоласининг машхур вакили амир Шохмуроднинг шахсияти, инсоний фазилатлари, амалга оширган ислохотлари хакида бошка тарихий манбаларда учрамайдиган нодир маълумотларни келтиради.

Амир Шохмурод хукмдор булишига карамай оддий турмуш тарзини маъкул билар, узи учун кундалик харажати бир тангадан ошмаган, еб ичиши оддий булган, уз шарафига турли дабдабали тадбирлар уюштиришга йул куймаган. Шунинг учун хам оддий халк уни “амири маъсум” яъни “бегунох амир” деб аташган.

Мухаммад Хдкимхон амир Шохмуроднинг шахсий хаёти ва фазилатлари хакида куйдаги маълумотларни келтиради: “Алкисса, Шохмуродбий валнаъми Бухорога етгач, бир неча кун йул хордиFини ёзиб дам олиб, давлат юмишлари ва халкнинг арзу додини сураш ишлари билан машFул булди. Айтишларича, байт-ул-мол, яъни давлат хизинасидан узининг шахсий эхтиёжлари учун бир фулус хам харж килмас экан. Кийим-кечак, еб-ичиш буйича кандай чиким булса, барчаси мамлакатдаги Fайридин ахоличидан ундириладиган жизя солоти кисобидан амалга ошаркан. Айтибдиларки, бир гал Самаркандга келганида бир неча кун уша вилоятда колиб кетибди, сарфлайдиган харажат пули тугабди ва бисотида битта пустинидан булак бирон нарсаси колмабди. Ноилож, уша пустинини сотиш учун бозорга бериб юборибди. Пустиннинг харидори топилмабди. Нихоят, деярли текин бахода, аникроFи, ярим дирхамга сотиб кайтишга мажбур булишибди. Сотиб олган харидор камбаFал бир мулло киши булиб, эртаси куни пустинни кайтариб олиб келиб, “пустиннинг айби бор экан, савдони бекор киламан, олмайман”, дебди. Шохмуродбий валнаъми “нима айби бор экан?” деб сурабди. Х,алиги одам “бутун дунёнинг бити шу пустин ичига йотилган экан. Кечаси танимда бир мискол хам эт колмаслигига сал колди” дебди. Мулло бу пустиннинг Шохмуродбийга тегишли эканидан хабари йук экан. Валнаъми роса котиб кулибди ва нихояти, иккаласи хам кози хузурида чукка утириб, кози хукмини сурашибди. Кози ярим танга арзон тушириб,пустинни муллога сотиш буйича карор чикармокчи булибди. Аммо, мулло бунга кунмабди ва “бу пустиндан безор булганман, бир фусусга хам олмайман, пулимни кайтаринг”дея оёк тираб олибди. Валнаъми эса олишини сурайверибди. Чунки пустиндан кулга киритган кечаги икки тангани ишлатиб булган, ёнида муллога кайтариб бериш учун бошка пули йук экан. Хуллас,

ГМ

41

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

анча тортишувлардан сунг мулло рози булибди ва валнаъми можародан кутилибди. Айтишларича, Эрон юришидан кайтаётган махал бисотида бирон танга пул колмаган булиб, Бухорога якин ерда корни очикибди ва доимгидек, суфийлар равиши буйича, халолдан лукма ейишга одатланган валнаъми оёFидаги жуфт ковушни ечиб, бакколга берибди ва эвазиги бирор егулик олиб, тановул килибди. Бухорога эса оёFида ковушсиз кириб борибди. Шохмуродбийнинг ейдиган таомлари хам киши ейдиган даражада булмай ут-улан ва сут-катик, сузма ва дуккаклиларнинг хаммасини бирга аралаштириб, аталага ухшаш бир нима пиширтириб ер экан. Бошка овкатларга киё хам бокмас экан [8, 44-45].

Амир Шохмуроднинг амалга оширган ислохотлари ва кулга киритган муваффакиятлари ака-укалар уртасида душманлик муносибатларини вужудга келишига олиб келди. С. Айнийнинг таъкидлашича Амир Шохмурод ибн Дониёл атолик манFитларнинг учинчи амири хисобланади. Дониёлбий атоликнинг Маъсум, Махмуд, Умар, Фазл, Султонмурод, Рустам, Кенжаали, Ёкуб, Туктамиш, Дарвеш ва Ражабали ном ун бир у^гли булишига карамай Дониёлбийнинг васиятига кура Шохмурод хокимият теппасига келди [1, 14].

Мухаммад Хдкимхон амир Шохмуродга нисбатан муваффакиятсиз амалга оширилган суикасд хакида куйдаги маълумотни келтиради: “Айтишларича, инилари унга нисбатан хоинлик йулидни тутибдилар ва акасини улдириш максадида икки нафар баттол номусулмонга куп нарсалар ваъда килиб, уларни аёллар киёфасида Аркка юборибдилар. Ул таррор (фирибгар, каззоб, алдокчи) харомилар бир йул билан харам ичкарисига кириб олишибди ва сарой ахли юриш-турушдан тинчигач, ул икки ит сийрат Шохмурод валнаъми ухбал ётган жойига келиб, дуч келган ерига пичок ура бошлабди ва шу зайл тани-баданини илма-тешик килиб, яралашибди. Аммо, хазрати вожиби таолонинг узи каровчи-ю, сакловчи булса ва казо етмаган эса киоич хам иш бермайди, деганларидек, валнаъми тирик колибди. К,онхурлар ишни биткизган хисоблаб, топширик берган мирлар ёнига кайтиб келишибди ва Бухоро салтанати кулга киргани билан табриклашибди. Мирлар эса “валнаъмининг боши кани?” дея сурашибди. Жаллодлар “минг жонидан биттаси хам кутулмади, бошини сураб нима киласиз”, дейишибди. Мирлар орасиданСултонмурод кушбеги эса “буларнинг иши хом булиб чикмаса гурга эди” дея ташвиш билдирибди. ... Бирор фурсатдан сунг валнаъми кузини очибди ва “душманлар менинг ишимни бир ёклик килишда сизлар эса бир бало килиб, мени пахтага Fранг ва ташкарига олиб чикинг, одамлар менинг тириклигимни кришсин, булмаса иш кулдан чикади”, дебди. Сарой ахли буйрукни у айтгандек килиб бажаришди ва тонг отгач, бу хабар бутун шахар буйлаб ёйилди. Бу кабих ишни килган инилар эса валнаъмининг соF-омонлигини билиб, чукур уй гирдобига ботишди.

ГМ

42

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Шохмуродбий укалари олдига дам юбориб, шундай деб айттирди: “Сизлар пасткаш бир дунё учун ундан хам пасткашрок ишга кул урдингиз. Аммо, биз бундай разилликни килмаймиз, балки шавкат ва мархаматни афзал биламиз. Кунглингизга бирон ёмон фикр ва гумон келиб утирмасин” Укалари валнаъмининг бу сузларини эшитгач, узларининг Бухорода колишини ор-номус юзасидан эп курмай, хар бири бир тарафга бош олиб кетишди. Чунончи, Султонмурод кушбеги хаж иродасини килиб, йулда оламдан утди. Махмудбий Хуканд сари йул олди” [8, 45-46].

Мунтахаб ат-таворих” асари муаллифи Мухаммад Хдкимхон амир Шохмуроднинг вафоти сабабини унинг Хужандга амалга оширган навбатдаги харбий юриши билан боFлаб шундай маълумотни келтиради: “Шохмуродбий бошига яна Хужандни босиб олиш хою - хаваси тушиб, катта кушин билан вилоят келинчаги томон йуналди. Бир неча масофани босиб утгач, ул шахарни узукнинг кошидек уртага олди. Худоёрбийнинг туетич УFли Бекмуродбий уку туфанг отишга машFул булди. Уч кундан сунг Шохмуродбий Хуканд томондан вахимага тушиб, кайтиб кетди. Аммо, Хужанднинг хосу оми ва кишлокларини талон - торож килиб, ахолисини Самаркандга кучириб кетди. Тун ярмидан окканда эса Шохмуродбий у ердан хам кучиб, Жиззахга келди. Унинг олдида машъаллар ёкиб боришарди. Шохмуродбий Хужанддан кучириб келтирган одамларини Самаркандда жойлаштирди ва уларни Самаркандни обод килиш ишларига буюрди. Узи эса Бухоро томонга кайтди. Бу суфи сифат амирнинг кароматли ва одатдан ташкари ишларидан бири шу булдики, уша Хужанд сафаридан кайтишда касалга чалингач, курган одамига караб “бизнинг ишимизни валийлар султони Муслихиддин Хужандий (Муслихиддин Хужандий- XIII асрда яшаган шайх ва олим. Макбараси Хужанд шахрида жойлашган. Унинг кабри халк ва хукмдорлар томонидан жуда кадрланган. Амир Темур 1390-1391 йиллари Тухтамишга карши кушин тортганда, киш фаслида Хужандга бориб, шайх макбарасини зиёрат килиб, 10 минг динор нарзу ниёз берган) бир ёклик килди. ТаFин худо билади-ю, бу касалдан тузалмасам керак”, деган экан. Иттифокан, бир неча кундан сунг борлик этагини бу нопойдор хокдондан йотиштириб, юзини охират томон каратди ва уша бир минг икки юз ун иккинчи йили (1800) хакнинг чакирув хитобига “лаббайка” дея жавоб берди”[8, 47-48].

Хулоса, Мухаммад Х,акимхоннинг “Мунтахаб ат- таворих” асари Бухоро амирлигида хукмронлик килган манFитлар сулоласи тарихини урганишда бирламчи нодир таърихий асар хисобланади.

Асар муаллифи Мухаммад Хдкимхоннинг бошка тарихий асарларда учрамайдиган маълумотлари амир Шохмуроднинг шахсияти, хукмронлик

ГМ

43

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

даврига оид янги, хали урганилмаган жихатларини очишда, жуда катта илмий ахамиятга эгадир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Айни Садриддин. Таърихи амирони мангитияи Бухоро. // Куллиёт. Чилди 10. -Душанбе, 1966.- .-С.5-191.

2. Ахмади Дониш. «Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони мангития (Тахияи Далер).- Душанбе.- 1999.- 98 с.

3. Джурабаев Д. Х. Бухарский эмират во второй половины XVIII - первой половины XIX вв. (В письменных источниках)// Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук.- Душанбе, 2014.- 426 с.

4. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI- середина XIX вв.). -М., 1958. -247 с.

5. Исмаилова Б. История Бухарский эмирата (вторая половина XVIII-середина XIX вв.). -Худжанд, 2005.-296 с.

6. История народов Узбекистана. T.II. / Под.ред. С.В.Бахрушина, В.Я.Непомнина, В.А. Шишкина. -Ташкент,1947.- 512 с.

7. История Узбекистана. Том III. (XVI - первая половина XIX века) -Ташкент, 1993. - 476 с.

8. Мухаммадхакимхон Тура. Мунтахаб ат- таворих.- Форс- тожик тилидан таржима, мукаддима, изохлар муаллифи Ш. Вохидов. Тошкент: Янги аср авлоди, 2010. 716 бет.

9. Р. Шамсутдинов, Ш. Каримов, У. Убайдуллоев. Ватан тарихи. XVI-XIX аср бошлари.- Иккинчи китоб.- Тошкент, 2003.- 352 б.

44

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.