Научная статья на тему 'Бухорони зиёрат қилган Англия жосуси'

Бухорони зиёрат қилган Англия жосуси Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
208
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
саёҳат / ҳинд сайёҳи / от бозори / мозор / Бухоро дарвозалари / станция / карвон / путешествие / индийский путешественник / конный рынок / погост / бухарские ворота / станция / караван

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Бобожонов Шавкат Улуғбекович

Мақолада Марказий Осиё бўйлаб саёҳат қилган, саёҳати давомида Бухорога келган Англия жосуси Мир Иззат Уллининг кундалик хотиралари баён этилган. Асли ҳиндистонлик мазкур айғоқчи сайёҳнинг қарийб бир йил давомида Бухорога сафар қайдлари таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНГЛИЙСКИЙ ШПИОН, ПОСЕТИВШИЙ БУХАРУ

В статье описываются ежедневные воспоминания английского шпиона мир-Иззата Улли, который путешествовал по Средней Азии и во время своего путешествия попал в Бухару. На самом деле были проанализированы записи этого шпионского туриста из Индии, который почти год находился в поездке в Бухару.

Текст научной работы на тему «Бухорони зиёрат қилган Англия жосуси»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

БУХОРОНИ ЗИЁРАТ ЦИЛГАН АНГЛИЯ ЖОСУСИ

Бобожонов Шавкат УлуFбекович УзР ФА Тарих институти shava.and.world@mail.ru

Аннотация: Мацолада Марказий Осиё буйлаб саёуат цилган, саёуати давомида Бухорога келган Англия жосуси Мир Иззат Уллининг кундалик хотиралари баён этилган. Асли уиндистонлик мазкур айгоцчи сайёунинг царийб бир йил давомида Бухорога сафар цайдлари таулил этилган.

Таянч сузлар: саёуат, уинд сайёуи, от бозори, мозор, Бухоро дарвозалари, станция, карвон

АНГЛИЙСКИЙ ШПИОН, ПОСЕТИВШИЙ БУХАРУ

Бабажанов Шавкат Улугбекович Институт Истории Академии Наук Республики Узбекистан

Аннотация: В статье описываются ежедневные воспоминания

английского шпиона мир-Иззата Улли, который путешествовал по Средней Азии и во время своего путешествия попал в Бухару. На самом деле были проанализированы записи этого шпионского туриста из Индии, который почти год находился в поездке в Бухару.

Ключевые слова: путешествие, индийский путешественник, конный рынок, погост, бухарские ворота, станция, караван.

AN ENGLISH SPY WHO VISITED BUKHARA

Bobojonov Shavkat Ulugbekovich Institute of History Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan

Abstract: The article describes the Daily memories of Mir izzat Ulli, an English spy who traveled to Central Asia and came to Bukhara during his trip. In fact, the records of this spy tourist from India for almost a year on a trip to Bukhara were analyzed.

Keys words: travel, indian traveler, horse market, churchyard, Bukhara Gates, station, caravan

416

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Туркистон минтакаси мунтазам икки мустамлакачи давлат - Россия ва Англиянинг диккат марказида булган. Мухим стратегик ахамиятга ушбу худудни кулга киритиш максадида йиллар давомида жосуслик, элчилик, эскпедиция йулларидан фойдаланилган. Бу оркали минтака давлатлари, уларнинг халклари, сиёсий-ижтимоий, моддий-маданий хаёти, иктисодий холати хакида кимматли маълумотлар йигилган.

1812-1813 йилларда Урта Осиёга саёхат килган хинд сайёхи Мир Иззат Уллининг кундаликлари хам тарихий кимматга эгадир. 1812 йил 20 апрелда Шохжахонобод (эски Дехли) шахридан йулга чиккан сайёх Кашмир, Коракрум тизмаси, Тибет, Шаркий Туркистон (Ёркент-Кошгар)дан утиб Урта Осиё (Кукон-Самарканд-Бухоро)га етиб келган. Балх, Кобул оркали эса яна Х,индистонга кайтган. Бутун саёхати 16 декабр 1813 йилда якунланган1 2. Саёхат Х,индистондаги инглиз колониясининг йирик вакили Вилям Муркрофт топширигига биноан амалга оширилган. Шунингдек, унга яна барчаси, нима

курган ва эшитганини кайд килиб бориш, белгиланган режа асосида ахборотни

2

кузатиш юкланган эди .

Мир Иззат Улли кундалигининг Бухоро амирлигига тааллукли кисми 1813 йил киш-бахор фаслларини камраб олган. Сайёх Бухоро хакида кундалигининг “Самарканддан Бухорогача” кисмида баён этади. Бухорогача 11 та кишлок ва шахарларни босиб утади. Булар: Работи Чархи, Дувал, Носиробод, Ошикота, Корасув, Каттакурвон, Работи Абдуллахон, Кармана, Хонработ, Ирайчи, Мозор ва Бухоро.

Мозор кишлогини куйидагича таърифлайди: Мозор3. Гарбга, бироз жанубга томон беш соатлик йул. Авлиё Хужа Бахоуддин Накшбанд кабри ва мозори. Бу ерда факат кабр булиб, унинг тепасида хеч кандай бинолар мавжуд эмас. Йул буйлаб бинолар ва боглар мавжуд. Х,ар чоршанба куни бу ерда от савдоси бозори ташкил этилади. Турли худудлардан от, эшаклар сотиш учун олиб келинади. Мозорнинг шимоли-гарбида очик масжид жойлашган.

Х,ар Сешанба куни хон тунни онасининг уйида утказади ва кейинги эрталаб Бахоуддин Накшбанд зиёратгохига пиёда боради. Зиёратгохда ибодат килади, масжид учун канчадир микдорда хайр-эхсонлар килади. Хоннинг узи утганлар хаккига тиловат килади ва Бухорога кайтади4.

1 Путешествие Мир Иззет Уллы в Кокандское ханство в 1812 г. // Труды Среднеазиатского государственного университета им. В. И. Ленина. Новая серия, Вып. 78. 1956.

2 Яншин В.П. Английские “путешественники” - разведчики в Центральной Азии / Вестник КРСУ .2004.Том 4.№ 1.-С.60.

3 Мозор - хозирги Бухоро вилоятининг Когон туманидаги Кдрси Орифон кишлоги. Бу ерда Бахоуддин Накшбанднинг мозори жойлашган.

4 Соколов Ю.А. Бухара, Самарканд, Келиф в 1813 году (Публикация отрывка из «Мир Иззет Уллы в Среднюю Азию в 1812-1813 годах») / Труды Среднеазиатского государтсвенного университете им. В.И.Ленина.-Т., изд. САГУ.1957. -С.205.

ГМ

417

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Мир Иззат кундалигида Бухоро амирлигининг бирор бир жиуати эътиборсиз колмаган. Сайёу Бухоронинг давлат бошкаруви, ташки алокалари, шауар уаёти, ички бозорлари, диний эътикод масалалари, амирликнинг уудудий чегаралари ва яна куплаб маълумотларни ёзиб колдирган.

Сайёу Бухорони таърифлар экан, уни мукаддас, шарифлигига урву беради. Шунингдек, шауар пишик гиштли мустаукам девор билан ураб олинган, шауар ичида Арк жойлашган. У амир саройи уисобланади. Шауарда кенг, очик бог майдонли бозорлар жуда куп. Шауарда асосан турклар ва форслар, нугайлар юрти, Россия, Кобул ва Пешовардан кучиб келганлар купчиликни ташкил этади. Амир Хдйдарнинг юмшок уокимияти остида унинг фукаролари рози ва фаровон яшардилар.

Шауарда эусонлар уисобидан узини таъминлайдиган турли укув муассасалари мавжуд. Х,ар бир укув муассасасининг эусони амир томонидан ажратилган закот туловларидан тулдирилади. Барча пуллар конунга мувофик диний максадларга белигиланади. Бошка эутиёжларга сарф килиниши мумкин эмас.

Давлат бошкаруви шахсан амир5 томонидан, вазирларнинг ёрдамисиз олиб борилади. Амир Хдкимбийга катта ишонч билдирган. Амир шауардан ташкарига ёки саёуатга чикканда пойтахтни бошкариш Хдкимбийга топширилади. Закотлар ва бошка соликларни ана шу зодагон йигади. Х,овлида бошка уеч ким бундай ваколатга эга эмас.

Бухородаги мууим транспорт бозорларидан бири - от бозори Мир Иззат кундалигидан алоуида урин эгаллаган: Бухоро шаурида уафтада турт маротаба, яъни душанба, пайшанба кунлари Акрнинг регистон дарвозаси якинида, чоршанба куни шауар ташкарисида, Бауоуддин Накшбанд мозори якинида от бозори булган. Бозорга факатгина энг арзон, 10-15 тиллага бауоланадиган отлар сотиш учун чикарилган. Нисбатан кимматрок жониворларни сотиш ва сотиб олиш даллоллар оркали амалга оширилган6. К,обил деб юритиладиган отлар жуда кам булиб, яхшилари 20 тиллага сотилган. Энг яхши отлар бадавлат одамлар учун сакланган, баъзан сотиб юборилган. Отларнинг сотув нархи юкори даражага кутарилганда, бозорда от уайдашга жой колмаган.

Энг сифатли отлар 100-150 тиллога бауоланади, бирок бундан яхши отлар жуда кам. Бутун шауарда 15-20 тача чикиши даргумон. Худди шундай 50-60 тангага бауоланадиган отлар жуда куп. Х,ар бозор кунида 50-60 та от олиб келинади ва одатда 5-10 таси сотиб олинади.

5 Мир Иззат Уллининг Бухорога саёуати Амир Х,айдар хукмронлик (1800-1826 ) даврига тугри келади.

6 Соколов Ю.А. Бухара, Самарканд, Келиф в 1813 году (Публикация отрывка из «Мир Иззет Уллы в Среднюю Азию в 1812-1813 годах») / Труды Среднеазиатского государтсвенного университете им. В.И.Ленина.-Т., изд.

САГУ.1957.-С.197.

418

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Отларнинг корабайир зоти ёркин ва жасур, бирок паст буйли. Уларни сотиш учун Миёнкол ва Шахрисабз бекликларидан Бухорога олиб келинади. Бундай отлар 7-40 тиллага бахоланган. Туркман зотли отлар нафис ва учкур, бирок айтишларича улар корабайирга нисбатан бардоши камрок ва жуда тез чарчайди. Бу отлар 20-100 тилла турган. Туркман отлар Марв атрофлари ва улканинг бошка чекка кисмлари, Амударёнинг икки кирFOFида жойлашган худудларидан олиб келинган. Бу худуд Бухородан узок масофада жойлашганлиги туфайли бундай отлар бозорда кам топилган. Шунингдек, бозорда козок ва кирFиз отлари, козок туялари хам сотилган. Мир Иззат уларнинг хар бирини алохида тавсифлаган.

Бухоро тилласи - бу олтин танга, OFирлиги 1 мискол. Унинг бахоси тахминан 21 тангага тенг. Танга кумушдан булиб, OFирлиги 1 драхма7. Тангаларнинг юза томонида “Зарби Бухорои шариф”, ревеср (орка томони)да “Амир ул-мумин Амир Хдйдар” деган ёзувлар акс этган. Шахарда рупи муоламага кабул килинмаган.

Х,ижрий 1228 йил раби ойининг 20 куни, яъни, 1813 йил 22 мартда Бухорога келдим, деб ёзади сайёх. Тошкентлик савдогар К,орабошбой уйида колдим. Х,ар йили Бухородан Россияга бир савдо карвони боради ва бир карвон Россиядан Бухорога келади. Х,ар бир карвон 4-5 минг туядан иборат.

Бухоро ва унинг атрофларида куплаб авлиёлар ва улуF инсонларнинг кабрлари бор. Улар орасида Саййид Амир Кулол, Хожа Бахоуддин Накшбанд, Имоми Ахмад Абу Хафси Кабирнинг зиёратгохларини санаш мумкин. Шахар атрофида эса Имом Ахмад Газзолий, Бобойи Порадуз (пойафзал билан ишловчи хунармандларнинг пири-Ш.Б). Бухородан бир ярим кун йул (46 чакирим -Ш.Б.) узокликда Абдухолик Гиждувоний кабри жойлашган. Гиждувон вилоятнинг 7 та туманидан бири. Бухоро 7 кисм худудларга булинган, колган 6 таси Ва^ози, Харгуш, Вобкент, Ромитан, Зандани, Вардонзе.

Бухоро 11 дарвозали булиб, шаркий томондан бошлаб хар бири номланган.

1. Мозор - Бахоуддин Накшбанд мозорига чикиб кетилганлиги учун “Мозор” дарвозаси деб номланган (шаркий)8.

2. Самарканд (шимоли Fарбда)

3. Имом - ^арбда, Абу Хафс Кабир кабри учун)

4. Утлон - (шимолда)

5. Таллипоч - (шимоли Fарбда)

6. Шергирон - (шимоли Fарбда)

7. ^оракул - ^арбда)

7 1 драхма - 3,732 граммга тенг.

8 Соколов Ю.А. Бухара, Самарканд, Келиф в 1813 году (Публикация отрывка из «Мир Иззет Уллы в Среднюю Азию в 1812-1813 годах») / Труды Среднеазиатского государтсвенного университете им. В.И.Ленина.-Т., изд. САГУ.1957.-С.200.

ГМ

419

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

8. Шайх Жалол - (жануби Fарбда)

9. Намозгох - (жануби Fарбда)

10. Саллахона - (шимоли Fарбда)

11. Кавола ёки Карши (шимоли Fарбда)

Бухорода 80 га якин укув муассасалари (мадрасалар) булиб, хар бири 40 тадан 200 тагача, хатто 300 тагача хужрасига эга. Энг катта хужраларга эга мадраса Хожа Бахоуддин номи билан юритиладиган Мозор дарвозаси якинида жойлашган Кукалдош мадрасасидир. Х,ар бир мадрасада рахбар - мударрис тайинланган. Хужрада икки талаба тахсил олган.

Бухорода кор кам ёFади, аммо жуда совук, изFирин. Иссик шамол эсади. Киш саккиз ой давом этади. Совуксиз кунлар карийб 217 кун давом этади. Совук кунлар 158 кундан ортик.

Мир Иззат Улли амирликнинг худудий чегараларини хам курсатиб утган.

Шаркда: Бухородан олти перегон9 (бекат) узокликда жойлашган Самарканд шахри, Шахрисабз мулклари билан чегарадош. Бошлоти подшох кулларидан бири Давлатбий кушбеги.

Гарбда: Бухородан икки бекат узокликда жойлашган Коракул шахри. Шахарнинг шимоли^арбида чул жойлашган. БошлиFи Хдкимбийнинг укаси Кобилбий.

Жанубда: Бухородан турт бекат узокликда туркманлар худудидаги Амударё. Бу вилоятнинг бошлоти Ниёзбек Абак булиб, у Саидбекнинг отаси, хонликнинг бош иктисодчиси ва хонлик дастурхончисидир.

Шимолда: Бухородан икки бекат узокликдаги Мохунших шахри, шимоли-Fарбида чул кенгликлари жойлашган. Бошл^и хоннинг жияни Тура Хужа хисобланади.

Жануби-шаркда: Бухородан саккиз бекат узокликдаги Калиф шахри, унг KирFOFида Амударё, Балх ва Х,исор чегараларигача. Бошлоти хон Мир Хдйдарнинг амакиваччаси Мир Рахим кул.

Шимоли-Fарбда: Бухоро бир бекат узокликда жойлашган икки шахар -Хдйдаробод ва Ромитан. Бу шахарларнинг шимоли чул. Ахолиси козок кабилалари.

Жануби-Fарбда: Бухородан ун бир бекат узокликдаги Марв ва Шайх-жахон шахарлари. Машхад шахри билан чегарадош. Бу ерда гарнизон жойлашган. Гарнизон бошл^и ва офицерлари тез алмашиб туради.

Шимоли-шаркда: Бухородан туккиз бекат узокликда Жиззах шахри. Уратепа худидига киради. БошлиFи Хдкимбийнинг укаси Абдул Расулбек10.

9 Перегон - икки шахар ёки станциялар оралтидаги масофани ифодалайди. Бир перегон тахминан 50 чакиримни ташкил этади.

10 Соколов Ю.А. Бухара, Самарканд, Келиф в 1813 году (Публикация отрывка из «Мир Иззет Уллы в Среднюю Азию в 1812-1813 годах») / Труды Среднеазиатского государтсвенного университете им. В.И.Ленина.-Т., изд.

http://OAC.DSMI-QF.UZ

420

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

К,арийб икки йил (20 ой) давом этган саёх,тининг олти ойини Бухорога баFишлаган Мир Иззат Улли узига топширилган вазифани аъло даражада бажарган. Бухоро амирлиги хусусида бир катор мух,им маълумотларни йиFа олган. Х,инд саёх,ининг мазкур кундалик кайдлари минтака, хусусан, Бухоро этнографияси, архитектураси, нумизматикаси, географияси, топонимакасини урганишда мух,им манба булиб хизмат килади.

САГУ.1957.-С.212.

421 HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.