Научная статья на тему 'Бухоро ва ўрта Осиёда миниатюра мактаблари'

Бухоро ва ўрта Осиёда миниатюра мактаблари Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
342
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ҳирот / Табриз / Исфахон / Бухоро миниатюра мактаблари / Мовароуннаҳр / Ўрта Осиё / Самарқанд / миниатюра санъати / Темур саройи ва миниатюрист Муҳаммад Дўст / Herat / Tabriz / Isfahan / Bukhara miniature schools / Movarounnahr / Central Asia / Samarkand / miniature art / Temur palace and miniature Muhammad Dost.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Ҳусен Хайруллоевич Джураев, Зуҳро Собировна Баротова

мазкур мақолада XIV–XIX асрларда Ўрта Осиё ва Бухорода китобат санъати бўлмиш миниатюра марказлари ҳамда мактабларининг шаклланиши ва ижокорларифаолияти ҳақида илмий манбалар таҳлили орқали фикр-мулоҳазалар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BUKHARA AND CENTRAL ASIAN DAMINIATURE SCHOOLS

This article provides an overview of the formation and activities of miniature centers and schools of book art in Central Asia and Bukhara in the XIVXIX centuries through the analysis of scientific sources.

Текст научной работы на тему «Бухоро ва ўрта Осиёда миниатюра мактаблари»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

БУХОРО ВА УРТА ОСИЁДА МИНИАТЮРА МАКТАБЛАРИ

Хусен Хайруллоевич Джураев Бухоро вилоят халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш вауларнинг

малакасини ошириш институти Зууро Собировна Баротова Бухоро шауар 33-урта умумтаълим мактаби

Аннотация: мазкур мацолада XIV-XIX асрларда Урта Осиё ва Бухорода китобат санъати булмиш миниатюра марказлари уамда мактабларининг шаклланиши ва ижокорларифаолияти уацида илмий манбалар таулили орцали фикр-мулоуазалар билдирилган.

Калит сузлар: Хирот, Табриз, Исфахон, Бухоро миниатюра мактаблари, Мовароуннаур, Урта Осиё, Самарцанд, миниатюра санъати, Темур саройи ва миниатюрист Мууаммад Дуст.

BUKHARA AND CENTRAL ASIAN DAMINIATURE SCHOOLS

Husen Xayrulloevich Djuraev Bukhara regional institute of retraining and advanced training of public educators Zuhro Sobirovna Barotova Bukhara city secondary School #33

Abstract: This article provides an overview of the formation and activities of miniature centers and schools of book art in Central Asia and Bukhara in the XIV-XIX centuries through the analysis of scientific sources.

Keywords: Herat, Tabriz, Isfahan, Bukhara miniature schools, Movarounnahr, Central Asia, Samarkand, miniature art, Temur palace and miniature Muhammad Dost.

XIV аср бошларидан бошлаб Шарк миниатюраси ривожида янги боскич бошланган. Бунинг асоси марказлаштирилган Темурийлар империяси давлатлари тузилиши булиб хизмат килган. 1365 йилда Мовароуннаурга уукмронлик килган Темур Урта Осиёдан муFулларни уайдаб чикарди, Хоразм ва Болтик буйини босиб олди. Сунгра Эрон,Ирок,Сурия,Туркия, Хиндистон сафарига тайёргарлик курила бошланди.XVаср бошларигача ТемурУртаер денгизидан Хиндистонгача булган уудудда катта давлатни барпо этди, ШаркуамдаГарбий Европа мамлакатлари билан алокалар урнатилди. Булар

ГМ

116

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

хакидаги маълумотларни Самарканддаги испан элчисиКлавихо де Гонсалес ёдномаларида курит мумкин. У Самаркандни “Ер шарининг нур сочувчи нуктаси1” - дея таърифлаган. Халкаро савдо-сотик кенг авж олаган, пойтахт фан, маданият ва санъат марказига айланган. Мовароуннахрга кузга куринган хаттотлар, олимлар, адабиётчилар, меъмор ва хунармандлар, мусаввирлар олиб келинган. Якин Шарк ва Осиё халклари бадиий маданиятлари кушилиб хаттотлик ва миниатюра санъатига пойдевор куйилаган. Темурнинг улимидан сунг хам Самарканд унинг набираси УлуFбек рахбарлигида фан ва маданият маркази булиб колган. Х,ирот хам шу каторда булиб, унга Темурнинг уFли ШохрухМирзо хукмронлик килган.

Бу икки марказ, шубхасиз миниатюра санъатининг ривожланишида катта роль уйнаган. Шарк миниатюрасининг таникли тадкикотчиси З.Г.Долинская ёзади: “XVI асрУрта Осиё миниатюраси ривожланишида, иккита йирик йуналиш “Х,ирот”хамда“Урта Осиё” аник куринади. Узвий алокада булганбу икки, йуналиш, Урта Осиё рангтасвирининг умумий услубини шакллантирдилар2”

Санъатшуносликда Урта Осиё миниатюра мактабини баъзида “Мовароуннахр мактаби” деб хам атайдилар. ТуFри лекин биз хисоблаймизки, “Урта Осиё мактаби”ягона суз жуFрофий жихатдан хамда“Мовароуннахр”га нисбатан тарихий даврни купрок кечиргани сабабли туFрирок булса керак.“Мовароуннахр” сузи маълум бир тарихий даврнигина уз ичига олаган. Бу илмий аниклик исботи, XV - XVII аср хронология диапозонида миниатюранинг йирик марказларидан Бухоро ва Самарванддан ташкари Тошкент (Шохрухия)хам булган. Булар “Урта Осиё рангтасвир мактаби” деган тушунчани мустахкамлайди.

Х^аср охири XV аср бошларида Самарканда Темур саройида йирик миниатюрачилар ижод килган. Жумладан, тарихий манбаларда асосланишича, Самарканд бадиий устахоналари бошлиFи булган боFдодлик уста Абдулхаёт шухрат козонган. Урта Осиё рассомлари биографи бухороликхаттот ва миниатюрист Мухаммад Дустнинг ёзади:“Унинг услуби буйича, бирор бошка киши ёзолмас эди3.”МухаммадДустнинг сузи буйича, бошка йирик миниатюрачи Пир-Ахмад-БоFи-Шамол булган.

Темурнинг набираси Мирзо УлуFбек (1409-1449) давридаминиатюра санъати юксак ривожланган. Унинг номи нафакат хукмрон подшох балки йирик олим ва фан санъатнинг улкан хомийси сифатида хам машхурдир. Унинг

1 Содикбек Афшар. Ганум ос-Совар. Канон изображений "Трактат о живописи XVII в.". Перевод Кариева А.Ю. Баку, изд-ва АН АЗ ССР, 1936. - С. 37.

2 Ростовцев Н.Н. Рисование с натуры как учебный предмет (история, теория и методика). В 2-х томах. Дис. д-ра. пед. наук. М.: МГПИ им В.И. Ленина, 1965 - С. 1-2.

3 Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии, древность и средневоковье.- М., изд-ва Искусство. 1982. - С. 16.

117 http://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

хукмронлик даври шахар курилиши, архитектураси, бадиий хунармандчилик адабиёт хамда санъатнинг гуллаши билан характерлидир. УлуFбекнинг энг асосий кизикши фалакиётшунослик (астрономия) булиб, у томондан таникли олимлар жалб килиниб, хеч каерда у билан буйлаша олмайдиган машхур обсерватория курилган. УлуFбек миниатюрачиларнинг хам ижодини куллаб-кувватлаган хатто бу вактда Самаркандда мусаввирлар кучаси “Кул-Наккошон” булган.

ХУасрнинг иккинчи ярмиУрта Осиё миниатюраси санъатида бир мунча пасайиш сезилади. Бунииг сабабчиси хокимликда диндорларнинг Fалабаси унинг бошл^и Хужа Ахрорнинг келиши билан изохланади. Инсонпарвар хоким Мирзо УлуFбек даврида пойтахтга тупланган энг йирик олимлар, усталар таъкиб остига олинган. Сунгра улар секин-асталик билан Х,иротга, Султон Хусайн Бойкаро хамда унинг вазири Алишер Навоий каромоFига утганлар.

XIV аср охири,ХУ1 аср бошларида Урта Шаркда сулолалар алмаштирилиши билан бошланган. Кучманчиузбеклар Мовароуннахрга юриш килиб, 1507 йилда унинг пойтахти Х,иротни эгалладилар. Натижада Мовароуннахр Хуросондан ажралиб чикди, бу эса Урта Осиё миниатюра санъатининг келгусидаги ривожига таъсир курсатмай колмади.

Х,ирот узок урушлар, тож-тахт талошлари натижасида маданият хамда санъат маркази булмай колди. Маданий кучлар Мовароуннахрга утди. Кучиб утган Х,ирот хаттот ва миниатюрачилари каторида Шайбонийхон саройига келган “Киблат ул-Куттоб” деб ном олган Мир Али Табризий хамда унинг шогирди “Султон ул-Котибин” Султон Али Машхадийни алохида таъкидлаб утиш лозимдир. Уларнинг келиши билан шубхасиз Мовароуннахр рангтасвир мактаби бойиган. Шайбонийхон даври бадиий ижодига янги чанкоклик берди. Уз ёшлигини Бухорода утказган Шайбонийхон ажойиб хаттот булиб, форс, араб ва турк тилларини мукаммал билган.

Шайбонийхон барча темурийлар каби маданият хамдасанъат хомийси булган.У даврда Самаркандда мадраса хамда кутубхоналар курилиши бошланган. Адабий кечалар бахслар утказилган. Тарих учун нодир ёдгорлик булиб колган темурийлар кийимидаги Шайбонийхоннинг портрети буюк мусаввир Камолиддин Бехзод муйкаламига мансубдир. Шундай килиб,Шайбонийхон даврида Мовароуннахр миниатюра мактаби узининг анъанаси Хуросон ва Мовароуннахрнинг маданий меросларини умумийлигидан келиб чикканхолда характерланади.

Бу давр хаттотлик ва миниатюра мактабларининг хусусияти - инсон билан табиатнинг бирлиги йусинида изохланади. Шайбонийхон улимидан сунг давлат пойтахти Бухоро ва Самарканд уртасида булди. 1533 йилгача пойтахт

ГМ

118

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Самаркандда булган. 1533-1539 йилларда Бухоро пойтахтлик вазифасини бажарган.

XVIасрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, тадкикодчиларнинг баён килишларича, Мовароуннахрга Бухоро хокимлик килган,унинг замондоши Мирза Мухаммад Хдйдарнинг ёзиб колдиришича Бухоро хам, худди Мирзо Султон Хусайн давридаги Х,иротни эслатган хамда Хирот сингари илм-фан ва санъат марказига айланган4.

ХУ1аср бошлари Убайдуллохон даврида Бухорода Х,ирот маданий хаёт анъаналари анча жонланган: мажлис йотилишлари, тарихий хроникаларадабий тугараклар тузилган. Тарихга “тахтдаги дарвиш” номи билан кирган Убайдуллохон маърифатлиадабий-диний маълумотга эга киши булган. Бухоро рангтасвир санъати усталари ишига Х,ирот мактабининг композицион восита ва усуллари мустахкам урнашиб колган.

Миниатюра санъатининг Бухоро гурухи хакида гапирганда, айтиш керакки, бу ерда Мовароуннахр рангтасвири образлари хамда идеаллари услублари узига хос. Бухоро миниатюра санъати, Самарканд рангтасвир мактабидан бу даврда узининг анъанавийлиги хамда классик йуналишда булганлиги билан фарккилган. Абдулазизхон (1540-1549)ва унинг ворислари Ёрмухаммад хамда Навруз Ахмад даврида пойтахт бадиий мактабининг катта таъсири куринган. Бунда адабиётнинг юксак намоёндалари Саъдий Шерозий, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоийларга ихлос билан караш кузатилган. Шу билан бир каторда Бухоро хаттотлик ва миниатюра мактабиузига хос бадиий хусусиятларга эга булган5.

Абдуллахон (1557-1598)хокимлиги даври узининг бир кадар адабиёт ва санъатни ривожланганлиги,купгина мамлакатлар Х,индистон,Туркия, Москва давлатлари билан маданий алокалар урнатилиши билан характерланади. Бу Урта Осиёнинг бир канча худудлари бирлашганидан сунг юз берган.

Турли мамлакатлар билан узвий алокалар, маданиятларнинг узаро таъсири хамда бир-бирини бойитиши миниатюра санъатида хам авж этган. Окибатда бу, академик Г.Пугаченкова хамда санъатшунос О.Галеркина ёзишларича:“ХУП аср миниатюрасининг кейинги ривожига таъсир курсатди ва узига хос характерини аниклабберди. Бу давр миниатюралари узларининг турли мамлакатлар биланайникса УлуFМуFуллар Х,индистон билан бадиий алокалари борлигини курсатган. Бу бир томондан муFулларнинг Мовароуннахрдан келиб чикканларидан булса,кейингисиуларнинг турмуш тарзи, тарихий ривожланиши ва эстетик идеалларининг умумийлиги билан изохланган. Икки мамлакат олимлари, шоирлари, ёзувчилари хамдамусаввирларининг учрашуви анъанавий

4 Абдурахман Джами. Саламан и абсаль. Вводные статьи К.С. Айни и М.М. Ашрафи. Душанбе, Ирфон. 1977. - С. 25

5Каранг: уша асар. - Б. 47.

ГМ

119

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

булиб, буюк МуFуллар курилишида Мовароуннахр меъморлари хам катнашганлар. Бухоро миниатюраларида Х,индистон халкларига хос булган ок кийимлар кора юзли одамлар пайдо була бошлаган6.”

ХУШасрда Урта Осиёга Аштархонийлар хокимлиги урнатилган. Аср бошида, айникса унинг биринчи ярмида фан ва санъат ривожланган. Бухоро. ва Самарканда йирик архитектура ансамбллари - Лаби Х,овуз, Регистонкурилган, шеърият ва рангтасвир гуллаб яшнаган.Бу давр бизга таникли миниатюрачиларни “Бустон” хамда“Гулистон” мажмуа девонлар муаллифи Саъдий Шерозийларни етиштириб берган. Мухаммад Шариф,Мухаммад Дарвиш, Мухаммад Мурод сингари юксак дид сохиблари хам шулар жумласидандир.

Хуллас, Х,ирот, Табриз,Бухоро,Исфахон, Бобурийлар даври муFуллар мактабининг юкори рангтасвир санъатидан сунг,ХУШ - XIX асрларда миниатюра секин-асталик билан узига бир томондан Европа рангтасвирини, иккинчи томондан даFал (лубочный, стиль) услубни ола бошлаган.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Абдуллаев С., Махмудов А. XII - XIX асрларда Шарк миниатюрасини укитиш методлари хакида очерклар. - Бухоро 1995. - Б. 21.

2. Абдурахман Джами. Саламан и абсаль. Вводные статьи К.С. Айни и М.М. Ашрафи. Душанбе, Ирфон. 1977. - С. 47.

3. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии, древность и средневоковье.- М., изд-ва Искусство. 1982. - С. 16.

4. Ростовцев Н.Н. Рисование с натуры как учебный предмет (история, теория и методика). В 2-х томах. Дис. д-ра. пед. наук. М.: МГПИ им В.И. Ленина, 1965 - С. 1-2.

5. Содикбек Афшар. Ганум ос-Совар. Канон изображений “Трактат о живописи XVII в.”. Перевод Кариева А.Ю. Баку, изд-ва АН АЗ ССР, 1936. - С. 37.

6 Абдуллаев С., Махмудов А. XII - XIX асрларда Шарк миниатюрасини укитиш методлари хакида очерклар. - Бухоро 1995. - Б. 21.

120 HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.