Научная статья на тему 'Нурота топонимининг этимологиясига доир илмий қарашлар'

Нурота топонимининг этимологиясига доир илмий қарашлар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
556
129
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тип / Юлғунзор / Шўрқудуқ / Жийдали / Сентоб / Деҳибаланд / Нурота

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ў. А. Орипов

Ушбу мақолада Нурота тумани ҳудудидаги топонимларнинг луғавий-маъновий хусусиятлари юзасидан олиб бораётган изланишларимиз, кузатишлар мобайнида ўрганилган илмий қарашлар ва ҳусусиятлар, унинг бугунги кундаги жараёнлари ҳусусида сўз юритилади. Этнотопонимлар, замонавий, янги номлар, антротопонимларга алоҳида тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Нурота топонимининг этимологиясига доир илмий қарашлар»

НУРОТА ТОПОНИМИНИНГ ЭТИМОЛОГИЯСИГА ДОИР ИЛМИЙ

КАРАШЛАР

У.А.Орипов НавДПИ

Аннотация: Ушбу мацолада Нурота тумани уудудидаги топонимларнинг лугавий-маъновий хусусиятлари юзасидан олиб бораётган изланишларимиз, кузатишлар мобайнида урганилган илмий царашлар ва уусусиятлар, унинг бугунги кундаги жараёнлари уусусида суз юритилади. Этнотопонимлар, замонавий, янги номлар, антротопонимларга алоуида тухталибутилган.

Калит сузлар: тип, Юлгунзор, Шурцудуц, Жийдали, Сентоб, Деуибаланд, Нурота

Нурота тумани худудидаги топонимларнинг лугавий-маъновий хусусиятлари юзасидан олиб борилган кузатишлар бу номларни улар англатган маъноларга кура бир неча гурухга ажратиш мумкинлигини курсатди. Булар куйидагилар:

1. Лугавий ва номинатив (мотиватив маъноси) аник равшан куриниб турган топонимлар. Бу гурух номларда топоним англатувчи маъно ва объектнинг нега шу тарзда номлангани, яъни ном мотивацияси аник куриниб туради ва ном маъноси махаллий ахоли учун тушунарли булади. Бу типга кирувчи топонимлар куйидагилар:

1) жойнинг физикавий-жугрофий ва бошка табиий хусусиятига ишора килувчи номлар: Юлгунзор - юлгун усимлиги билан копланган майдон; Ёнгокли - ёнгок дарахтлари эгаллаган майдон, бог; Шуркудук - суви шур булган кудук; Жийдали - жийда дарахти усган жой каби.

2) Этнотопонимлар. Бу тип номлар ном ифодалаётган худуд, объектда утмишда номи топонимга утган этнос истикомат килгани ёки килаётганини англатади: Бахринтуп (к-к), Бойтуби (к-к), Болгали (к-к), Жалойир (к-к);

3) Замонавий, янги номлар. Бундай номлар объектга якин даврда берилган булиб, ном учун асос булган мотив купчилик учун маълум булади: Дустлик (мх,кч), Матонат (мх), Маданият (мх), Маърифат (мх) каби.

4) антротопонимлар. Баъзи шахсларнинг хотирасини эъзозлаш, номини абадийлаштириш учун куйилган номлар булиб, улар асосида ётган мотивлар хам кгепчиликка маълум булади: Абдулла ^аххор кучаси, Алишер Навоий махалласи, Беруний махалласи, Ибн Сино махалласи, Машраб кучаси, Нодирабегим кучаси ва б.

2. Лугавий асоси, маъно ва мотивацияси узга тил(лар) материали асосида аникланувчи топонимлар. Нурота топонимиясидаги номларнинг маълум кисми мана шу характердаги атокли отлар булиб, улар, асосан, форс-тожикча топонимлардир. Шу сабабли бу топонимларнинг маъноси ва мотиватив асоси тожик тили нуктаи назаридан тахлил килингандагина ойдинлашиши мумкин. Чунончи: Дехибаланд - дех (кишлок) + баланд (юкори) - юкорида, баландликда жойлашган кишлок. Сентоб - синт тожикча- совук) + об (сув) - совук сув. Оби раста - об (сув) + роста (паст, пастлик) - пастлик, куйига караб окадиган сув. Обичаппа - об (сув) + чаппа (тескари, чапга) - тескари окувчи сув. Доба // Дуоба - ду (икки) + оба (сув) - икки сув, яъни обичашма ариги шу гузарга келиб иккига булиниб окади. Шакарак - шакар (ширин, ёкимли) + ак (кушимча) - уша махалла ахолисининг ширинтилли, ширинсуханлигига ишора. Чилдухтарон - чил (кирк) - духтар - (киз) + он (-лар) - Кирккиз(лар) ва б.

3. Лугавий асоси тушунарли, аник, аммо мотиватив асоси ноаник, яширин топонимлар. Бу тип номларда топоним учун асос булган суз кандай лексема экани аник куриниб туради. Чунончи, Бахилтог топоними - бахил ва тог сузларининг; Октог топоними - ок ва тог сузларининг; ^оратог топоними -кора ва тог сузларининг кушилиш хосиласи булгани аник. Аммо бу топонимларнинг номинатив маъноси тугридан-тугри асос сузларнинг оддий маъносидан келиб чикмайди, балки уларнинг кучма рамзий маъноларидан юзага келади. Бахилтог - бу тогда сув, усимлик ва хайвонлар кам эканини англатади. Октог - баланд, кор куп сакланиб турадиган, узокдан окариб куринадиган тог; ^оратог - унчалик баланд булмаган, узокдан корайиб куринадиган тог ва б.

4. Ноаник, мураккаб маъноли топонимлар. Топоним кандай объектнинг номи экани аник булса-да, объект нега мана шундай аталгани, номнинг мотиватив асоси ноаник булади. Нурота топонимиясидаги бир катор номлар ушбу хусусиятга эга: F03F0н, Кучот, Темирковук, Ёвкелди, Аждарарик, Бешбалик, Дояхотин, Зулмкориз, Итчичкон, Кампирсой, Келинчак, Келинсой, Можирим, Одамулди, Олтмиштурт, Ошиккудук, Тирикбобо, ^изилбош, ^изкувган ва б.

Келтирилган тип топонимларнинг мотиватив маънолари, этимони махсус тахлиллар асосида очилиши мумкин. Кайд килинган номларнинг мотивацияси хакида халк орасида бир катор афсона ва ривоятлар мавжуд. Мана шундай номлар каторига Нурота топонимини хам киритиш мумкин.

Иш хажмининг чегаралангани мотиватив маъноси ноаник топонимларнинг барчасини этимологик тахлил килиш имконини бермайди. Шу сабабли биз куйида Нурота топонимининг маъно ва этимонини кискача тахлил киламиз.

Нурота топонимининг маъноси, мотивацияси хакида анчагина бир-бирини тулдирувчи ёки бир-бирини инкор килувчи талкинлар мавжуд булиб, улар лисоний, тарихий, географик, этимологик, этнографик хамда мифологик талкин ва фаразлардан иборатдир.

Нурота топонимининг лисоний таркиби, яъни апеллятив асоси хозирги узбек тилида хам функционал булган икки лексемадан нур ва ота (ато)дан иборат булишига карамасдан, бу топоним англатувчи маъно хакида тадкикотчилар уртасида бир тухтамга келинган эмас.

Нурота номи ифода килувчи худуд кадимий тарихга эга ва баъзи манбаларда унга 2400-2500 йил берилади. Нуротанинг барпо этилиши Искандар (Александр Македонский) номи билан богланади. Бобокул Мирзаев буни кискача куйидагича баён килади: «Эрамиздан аввалги 324 йилда Урта Осиёга 160 минг кушин билан (Искандар - У.О) кириб келди... куп шахар ва кишлокларни олади... сунгра Марокандни, хозирги Самаркандни олишда купгина аскарларидан ажралади. Шундан сунг, Искандар оркасига кайтиб, шимолга бурилади. У тоглардан утиб, хозирги тог тепасидаги калъа курилган жойга тухтаб, ердан осмонга нур таралаётганини куриб хайрон колади. Ажабо, бу канака сир. Куёш нури ерга таралса, бу осмонга тараляпти, деб пастликка етиб келса, бир ажойиб манзара - хамма ер кум-кук, бир неча булоклардан сув чикиб шимолга караб окмокда. Fарб томонда нур таралаётган булок булиб, бу ерни дев, парилар макон килиб олган экан. Шунда дев ва париларни хайдаб юборади...» хамда уша ердан кургон ва шахар барпо килади1. Мана шу мазмундаги ривоят бошка манбаларда хам келтирилган2.

Академик Я^уломов узининг «Нур калъаси» маколасида Нур калъаси эрамиздан аввал IV-V асрларда курилганини айтади.

Журналист А.Мухторов ва археолог Б.Уроков «Нур касрини Искандария хам дейишади, чунки уни Искандар курдирган» деб ёзишган.

Искандар Нурга келган, булокни хам курган, калъа курдирган хам булиши мумкин. Аммо у келгунча бу худуднинг, булокнинг кандайдир номи булган-ку! Уни, Искандар узгартирганми? Ёки улар номсиз булса, Искандар биринчи булиб уларни номлаганми? Нима деб номлаган? Искандарнинг калъани хам, булокни хам «Нур» деб номламагани аник. Чунки «зиё» маъносидаги нур арабча суз булиб, у туркий тилга араблар Урта Осиёни истило килгандан кейин кирган.

Ш.Исмоилзода узининг маколаларидан бирида Нур шахрининг кадимий номи Кухзор булгани хакидаги ривоятни келтиради. Номнинг Нурота булиб

1 Мирзаев Б. Нурота тарихидан лавхалар // Дустлик байроги. - 1996. 31 май.- Б. 6.

2 Ахмадкулов К. Нурота тарихий ва азиз жой // Илгор чорвадор. - 1994. 12 апрель. - Б. 2; Уша газета. - 1994. 5 апрель. - Б. 2; Шавкат Исмоилзода. Нури Бухоро// Илгор чорвадор. - 1990. 5 август; Боболардан колган накллар. Ёзиб олувчи Рахматулла Юсуф угли. - Т.: Фан, 1998. - 49-бет ва б.

ПШЛ^^И 97 http://oac.dsmi-qf.uz

узгаришига булокнинг узидан нур таркалиши асос килиб курсатилади ва Нурота Нур + ато «ёруглик таратадиган жой» маъносини бериши ёзилади3. Аммо баъзи манбаларда тожикча булган Кухзор номига шубха билдирилади, чунки тарихий манбаларда бу худудга форс забон ахоли Х-Х1 асрлардан бошлаб кириб келган деб хисобланади.

Нур топоними купгина ёзма манбаларда кайд этилишича, кадимда кишлок номи булган. Бунинг энг ишончли далили Абу Бакр Мухаммад Жаъфар Наршахийнинг Нур кишлоги Бухородан хам аввал мавжуд булган деб ёзишидир: «Х,али Бухоро шахари вужудга келмаган, лекин кишлоклардан баъзилар пайдо булган эди. Нур, Хдрконруд, Вардона, Таробча, Сафна ва Исвоналар уша кишлоклар жумласидандир»4. Наршахий Нуротани асарининг бошка уринларида хам Нур шаклида тилга олган: «Нур катта жой»5. Х,офизи Абрунинг «География» асарида, шунингдек, темурийлар даврига оид тарихий манбаларда Нурота Нур шаклида учрайди6. Умуман, VIII-IX асрларда, ундан кейин хам, гап юритилаётган жой Нур деб аталган. Хдтто Герман Вамберининг "Мовароуннахр тарихи" асарида хам топонимнинг Нур шакли кайд килинади: "1220 йилда Чингиз босиб олган иккинчи шахар Нур булган"7. Баъзи тадкикотчилар Нур топоними Нурота шаклида XIX аср охири ХХ аср бошидаги ёзма манбаларда учрашини таъкидлашади8.

Нурота номининг маъно ва этимони ахтарилар экан, куйидаги томонларга диккат килишга тугри келади:

- агарда жой номини арабча Нур сузи билан богланса, унда бу топоним камида VIII асрлардан кейин пайдо булган булади;

- борди-ю, Нур жойнинг кадимий номи эмас экан, унда кадимий ном нима булганини ахтаришга тугри келади;

- борди-ю, бу жойни Искандар номлаган булса, унда у куйган ном юнонча булиши керак. Аммо Искандарнинг бу жойга юнонча ном куйгани хакида дараклар йук.

- Нур: 1) кишлок номи; 2) булок номи; 3) калъа (кургон) номи; 4) тог номи. Нур дастлаб кайси бирининг атокли оти сифатида юзага келган? Табиий ходиса булгани учун булок ва тог кадимий объектдир. Кишлок, калъа (кургон) сунъий объект булгани учун табиий объектлардан кейин пайдо булган. Муътабар манбаларда Нур калъаси V-VI асрда хам мавжуд булгани ёзилган9. Купчилик

3 Исмоилзода Ш. Нури Бухоро // Илгор чорвадор, 1990. 5 август.

4 Абу Бакр Мухаммад Жаъфар Наршахий. Бухоро тарихи.- Т.: Фан, 1966. - 16-бет.

5 Уша ерда. - 20 бет.

6 Буриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё. - Т.: Узбекистан, 1997. - 81,138-бетлар.

7 Вамбери Герман. Мовароуннахр тарихи // Шарк юлдузи. - № 4. - Б.112.

8 Кодиров Рахим. Нурота чашмаси// Тошкент, 1998. - 3-бет.

9 Узбек совет энциклопедияси. 8 жилд. 1976. 96-бет.

манбаларда Нур топонимининг пайдо булиши булокка, унинг хусусиятига богланган холда изохланади.

Нурота топонимининг илк, кадимий шакли Нур булгани аник. Бу холда ушбу томонимнинг маъно ва этимонини Нур лексемасидан ахтаришга тугри келади.

Нур лексемаси мана шу уч товушли шаклида арабча - зиё, ёруглик деб талкин килинади10. Нур сузининг маъносига шундай изох берилган: «Ёруглик манбаидан таралган ва ингичка тола равишда тасаввур этиладиган зиё, ёгду»11.

Ушбу суз кадимий араб тили, жумладан, «Куръон» тилида - ну: рун - ут, олов

1?

маъноларини англатган .

Нур сузининг бошка рамзий, кучма маънолари хам бор. Улар орасида Нур сузининг ан - Нур шаклида Аллохнинг номи, сифати маъносида келиши ва у «уз-узидан борлиги аён ва борликни хам аён этувчи» маъносини англатиши маълум13. Худди шунингдек, бу лексема Аллохи Таолодан ташкари, Мухаммад пайгамбарларнинг сифатларидан бири хамдир. Нур сузи асли арабча ва узбекча исмлар таркибида мана шу маъноларда келади14.

Борди-ю, Нур топоними келтирилган маъноларга богланадиган булса, жой номи булокдан чикадиган ёгду, зиёга боглик булади. У холда Нурота номи таркибидаги «ота» компоненти «ота» эмас, балки «ато» шаклида, яъни «нур таркатувчи, нур бахш этувчи, таратувчи» маъноларида тушунилиши лозим булади. «Ато» мана шу шакл ва маънода талкин килинса, у Аллохи Таоло ва Мухаммад пайгамбарнинг кайд килинган номи - сифатларига хам боглана олади, яъни Аллох яратган, бахш этган жой, макон ёки Аллохнинг эхсони, тухфаси маъноларини беради. Аммо мавжуд манбаларда Нурота номининг иккинчи компоненти имлоси ва талаффузида бир хиллик йук. У гох Нурота, гох Нурато шаклида ёзилмокда. Бу номни уша худудда яшовчи махаллий ахолидан тожикча сузлашувчилар Нурато, кипчок шевасида сузловчилар Нурата, адабий тилда сузловчилар Нурота тарзида тилга олишади.

Нурота топонимининг иккинчи кисмини узбекча (туркий) ота сузига боглаб изохлаш хам мумкин. Бу суз утмишда, асосан, уч маънода кулланилган: 1) фарзандли, бола-чакали эр киши; 2) рахнамо, устоз (оталик сузи ва унвони мана шу маънодан); 3) улуг, мукаддас, авлиё. Биз учун бу уринда кайд килинган маънолардан учинчиси ахамиятлидир. «Алишер Навоий асарлари тилининг изохли лугати»да ота сузининг учинчи маъноси: «ота; буюк, улуг

10 Фаранги забони точикий. 1 жилд. - М.: СЭ, 1969. - 878 с.; Навоий асарларининг изохли лугати. II жилд. Т.: Фан, 533-бет.

11 Узбек тилининг изохли лугати. II том. - М., 1981. - 513-бет.

12 Бобирбек Хасан. Куръони карим сузларининг арабча-узбекча курсаткичли лугати. - Т., 1995. - 490-бет.

13 Бегматов Э. Исм чиройи. - Т.: Фан, 1994. - 22-бет.

14 Бегматов Э.А Узбек исмлари маъноси. - Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 1998. - 299-бет.

KumunapHHHr hcmh öunaH öupra Kenagu: Cagp OTa - MaBnugu TypKucTOH Buno^TUHgaHgyp, geö «HacofiuMyn Myx,aööar» acapuga H3OxnaHraH15. OTa cy3H yTMumga amaö yTraH öup KaTop mafixnap, aBnuenap, ynyr maxcnap aroKgu oth TapKuöuga ynpafigu. ^yHOHHH, HaBOufi acapnapuga myHgafi HOMnap ynpafigu: 3aHruoTa, HcMoaroTa, hcxok OTa, KumunuK OTa, Xanun OTa, KHnunnuK OTa, KypKyT OTa, X,aKHM OTa16. Bopgu-w HypOTa HOMHHUHr hkkhhhh khcmh OTa (aTO эмac) geö xucoönaHaguraH öynca, yHga hkkh xun $apa3 w3ara Kenagu: 1) HypOTa HOMH Hyp cy3ugaH uöopar eKH TapKuöuga Hyp cy3H MaB^yg öynraH (Hypynna, HypugguH) maxc homh öynumu MyMKHH; 2) Hyp geö aranraH KumnoK eKH öynoK HOMH «a3H3 KagaM^Ofi», «MyKaggac ^ofi», «aBnue ^ofi» MatHocuga HHOXHÖnamTupunraH öynumu MyMKHH. X,ap hkkh xpnarga HypOTa homh guHufi Ma3MyH, TanKHH Kacö этagн.

Hypoma HOMHHH guHufi MatHoga TanKUH этнm Tapa^gopnapu x,aM aHnaruHa. ^yHOHHH, C.KOpaeB HypOTa homhhh Myrynna geö TanKUH Kunumra KymunMafigu Ba e3agu: «fflyHgafi kh^hö, Hyp ÖOpa-ÖOpa HypOTa öynuö KeTraH. Hyp cy3H (apaöna) «epyrauK», OTa эca - reorpa^HK HOMnap TapKuöuga «a3H3 aBnuenapHHHr KagaM^ofiu» geraH MatHOHH öungupagu»17. «3HepaTrox, ^ofi öynraHugaH myHgafi HOM onraH öynca KepaK»18. C.KopaeBHHHr KenTupunraH ^HKpuHH öOmKa Myarnu^nap x,aM afiHaH TaKpopnamraH19. C.HafiuMOB HypHHHr Myrynna экaннгa KymunMafigu Ba yHH apaöna Hyp (3ue) ra öoFnafigu. YHHHr ^HKpuna, HypOTa tofh homh KaguMufi Hyp KumnoFH HOMugaH onuHraH20. Änöarra, öy Mynox,a3anap MyHO3apanu. ÄKageMHK ^.FynoMOB: «Hyp y3HHHHr namMacu öunaH arpo^garunapra Mamxyp. XanK yHHHr homh eHura «OTa» cy3HHH Kymuö, «HypOTa» geö araraH». K^afigapoB HypoTa 2500-2600 fiunnuK Tapuxra эraпнrннн e3agu Ba acnu Hyp geö aranraH KumnoK HOMura «OTa» cy3H X acpgaH öomnaö KymunraH geö xucoönafigu.

Hyp TonoHHMura OTa cy3HHHHr Kymunum caöaöuHH TanKUH KunyBHHnapHHHr aKcapu^TH HapmaxufiHHHr «Byxopo Tapuxu» acapuga afiTunraH Mynox,a3ara TaaHumagu: «Hyp KarTa ^ofi. YHga Mac^ugu ^OMe öop. Y KynruHa paöoraapra эгa. Byxopo Ba öomKa ^ofinapHHHr ogaMnapu x,ap fiunu 3uepaT ynyH y epra öopagunap. Byxopo axpnucu öy umga Kyn MyöonaFa KU^agunap: Hyp 3Heparara öopraH Kumu x,a«: KU^raH (KumuHHHr) $a3Hnarara эгa öynagu... ToöeuHnapgaH Kyn Kumunap y epra ga$H этнпraнпap, xygo ynapHHHr x,aMManapugaH to KueMaTrana po3H öyncuH!»21

15 Ä^umep HaBOufi acap^apu TH^HHHHr roox^u nyraTH. II tom. - T.: ®aH, 1983. - 533-öeT.

16 Yma nyraT. IV - T.: ®aH, 1985. - 268-311-6eraap.

17 KopaeB C. TonoHHMHKa. - T., 1970. - 12-öeT.

18 KopaeB C. Teorpa^HK HOM^ap MatHOCH. - T.: Y3öeKHCTOH, 1978. - 87-öeT.

19 ^yMaeB Ä.ffl., MyxaMegoB H.H., XaMpoeB Ä.X. Y^KaMH3garH ®ofi HOM^apu. - Byxopo, 1998. - 24-öeT.

20 HafiuMOB C.H. Byxopo oö^acTH TonoHUM^apu. - T., 1984. - 9-öeT.

21 Hapmaxufi Äöy BaKp MyxaMMag. Byxopo Tapuxu. - T.: ®aH, 1966. - 2-öeT.

[Ml^^Hl 100 http://oac.dsmi-qf.uz

Демак, кадимий «Нур» нинг, кейинчалик Нуротанинг мукаддас кадамжой булгани аник. Унга «ота» сузи шу учун кушилган. Аммо бир нарса ноаник колади: одамлар булокка сигинишганми ёки бирор шахснинг кабрига, рухига сигинишганми? «Ота» сузи юкорида кайд килинганидек, асосан, киши атокди оти таркибида келади.

Нурота номини бу жойнинг зиёратгохга айланиш сабабини конкрет шахс номига боглаб изохлашга интилишлар хам бор. Бунда машхур шайх Хдсан Нурий кузда тутилади. Бу шахс юкорида Наршахий айтган тобеинлар (Мухаммад пайгамбарни эмас, балки унинг сафдошлари, сахобаларини уз кузи билан курганлар) дан биридир.

Хозир «Чашма» музейида сакланаётган кабр тошидаги лавха 1912 йилда Мирбий Йулдош томонидан форс-тожик тилида ёзилган булиб, унда Абул Хдсан Нурий еру кукдаги билимлар подшоси деб таърифланади. У факатгина ислом таргиботчисигина эмас, Нурда дастлабки масжит-мадрасалар курдирган ва шайх унвонига сазовор булган, суфийликнинг узига хос йуналишини асослагани учун донишманд хамдир. Тилга олинган кабр тошида унинг вафот этган йили хижрий 295, мелодий 907 деб курсатилган. Шайх хакида дастлаб Х асрда яшаган Жуллобий ал-Хужвирийнинг «Кашф ал-махжуб» асарида куйидагича маълумот берилган: «Исломда суфийликнинг кузга куринган улугларидан бири Абул Хасан (Хусайн) Ахмад ибн Мухаммад булиб, суфийликнинг «Нурий» боскичига асос солганлар. Бу улуг ва донишманд киши IX асрда яшаган».

А.Жомийнинг донишмандлар тугрисидаги «Нафохатул унс мин хазаротул кудс» («Пок зотлар хузуридан эсган дустлик шабадалари») тазкирасида 616 донишманд каторида Нурий хам тилга олинади. Жомийдан ташкари, А.Навоий, Ф.Аттор хам уз тазкираларида уни тилга олишади22.

Нурота топонимининг этимологияси диний мотивларга богланадиган булса, у холда «ота» сузи шахс номига кушилган булиб чикади. Аммо тарихий манбаларда бу худудда номи Нур сузи билан бошланган машхур шахс утганганлиги хакида дараклар йук. Шу сабабли Нурота топонимининг этимонини шахс номига боглаб талкин килиш нихоятда мунозаралидир.

Таркибида нур морфемаси мавжуд сузлар туркий тилларда хам учрайди: нурамоц - емирилмок, укаланмок, парчаланмок ёки нури - гунг маъносида. Нурамок суз икки маънога эга: 1) эскириб емирилмок, бузилмок ва 2) тог жинсларининг шамол, атмосфера ходисалари таъсирида емирилиши23. Ш.Рахматуллаев бу сузни негадир туркий лексема сифатида изохламаган24.

22 Бу маълумотлар «Чашма» музейининг бош илмий ходими Шавкат Исмоиловдан олинди.

23 Узбек тилининг изохли лугати. 1 том. - 513-бет.

24 Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг этимологик лугати. - Т.: Университет, 2000.

Бир катор номшунослар Нур сузининг этимонини мугул тилидан ахтаришган. Мугул тилида нураах, нурах, нуруу, нуур сузлари мавжуд булиб, нуур - кул маъносини, нураах, нурах - емирилиш, нураш, парчаланиш; нуруу -орка, тог оркаси, нуруу - тог маъноларини англатади25. Мугул тилидаги мана шу маълумотларга суянган холда В.А.Никонов Нурота таркибидаги Нур мугулча нурудан ва «тизма, тог тизмаси» маъносини англатади деб хисоблаган. Ота кисмини эса тау, тов сузларига боглагани маълум26. Э.Мурзаев «нуру»ни -тог деб талкин килган27. «Мугулча нура, нуру сузлари «тог, баланд тог, тог тизмаси, чукки» маъноларини англатиши, шунга кура, Нурота топоними «баланд тог, чуккили тог» маъносини англатиши мумкинлигини З.Дусимов ва Х.Эгамовлар хам кайд килишган28. Таникли туркман номшуноси С.Отаниёзов Туркманистонда Нурата, Нурбак, Нурбике, Нурукаш топонимлари мавжудлигини кайд килган. Аммо у ушбу номлар этимологиясини четлаб утган29. Козок топонимисти К.Куйшибоев нура апеллятиви: 1) чексиз кенг дала; 2) чукурлик; 3) тепа (тог)нинг бош кисми, чукки маъноларини ифодалашини ёзади ва Нурак (Нур+ак) топонимини жой номини «чузилиб ётган тепалик,

30

кичкина кир» маъносида изохлаган30.

Т.Нафасов Кашкадарё худудида учрайдиган Нура (баландлик, тепалик номи) топонимини мугул тилидаги нураа - упирилиш, тогдан нураб тушган тошлар уюми, козок ва киргиз тилларидаги нура - жар, жарлик, сув уйиб кетган жой маъноларига боглаб изохлаган31. Шунингдек, у Кашкадарёдаги Нурали (кишлок ва дара номи) топонимини киши номига (Нур+Али) боглагани холда Нурали оронимини негадир мугулча «нуруу» сузига алокадор деб билади ва бу сузнинг тог тизмаси, чукки, чуккили, коясимон баландлик маъноларини келтирган32. Т.Нафасов Нуркай топонимини нур - тогдан упирилиб тушган тошлар уюми, нураа - жар, упирилган жой, уйик жой деб изохлайди ва Нуркай

33

- тошли, йирик тошли жой маъноларида талкин килган33.

Б.Уринбоев Самарканд вилояти худудида 9 та кишлок ва битта кургон номининг узагини «Нур» лексемаси ташкил килишини кайд килган. Аммо Б.Уринбоев топонимлар таркибидаги нур лексемасининг маъноларини турлича изохлаган. Чунончи: Нур+ак - жар, тик, тубсиз чукур, Нурак+ли - чуккили, коясимон баландлиги бор жойдан кучиб келганлар жойи», Нурбулок: нур - зиё,

25 Цодэндамба Ц. Монгол-орос-англи толь. - Улаанбаатар, 1986. - 149-бет.

26 Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. - 180-бет.

27 Мурзаев Э. Топонимика Синьцзяна // Топонимика Востока. - 1962. - 128-бет.

28 Дусимов З., Эгамов Х. Жой номларининг кискача изохли лугати. - Т.: Укитувчи, 1977. - 108-бет.

29 Атаниязов С. Туркменистанын географик атларынын душунтиришли соглуги. - Ашхабат: Ылим, 1980. - 223-бет.

30 Койшыбаев Е. Казакстаннын жер-сув айтары создт. - Алматы: Мектеп, 1985. - 193-194-бетлар.

31 Нафасов Т. Узбекистон топонимларининг изохли лугати. - Т.: Укитувчи, 1988. - 131-бет.

32 Уша иш, уша бет.

33 Нафасов Т. Уша иш, уша бет.

ёгду, ёруглик; булок (булук) - туда, гурух, туп, яъни Нурбулок - зиё таратган авлод вакиллари яшаган жой»; Нурдек - тош уюми, тудаси, -дек кушимчаси ухшатиш ифодалайди; Нурдек - чузик кирсимон жойдаги кишлок; Нурдум -нур - жар, упирилган жой, дум - думалок, яъни «упирилган жойлари мавжуд булган баландликдаги кишлок»; Нуробод - жар, упирилган жой, уйиклар мавжуд жойдаги кишлок каби34.

Нур морфемаси топонимлардан бири Нурак номидир. Б.Уринбоев фикрича, бу ном Нур+ак морфемаларидан иборат. У бу номни мугулча Нуру сузига боглайди ва нур «тизма, тог тизмаси, -ак кичрайтиш аффиксидан таркиб топган»35 деб хисоблайди.

З.Дусимов, Х.Эгамовларнинг фикрича, кишлок номи булган Нурота «топоними Нурота тоги номи асосида вужудга келган» ва у «баланд тог, чуккили тог» маъносини билдиради36. Муаллифлар бу фикрни мугулча нура, нуру апеллятивларига боглаб изохлашган. Ушбу муаллифларнинг фикрича, Фаргона вилояти худудидаги Нурсук кдшлоги номидаги Нур хам «тог, тог тизмаси» маъносидадир. Сук «узан, жар, сой» маъносида37. Демак, Нурсук «тог узани, тогдаги узан»38.

Х,.Х,асановнинг ёзишича, Нурота тарихий ёзма манбаларда Нур, Нур Бухорий, Нурота шаклида тилга олинади ва кухна Нур шахри деб таъкидланади39. Х,.Х,асанов Нурота топоними этимонини арабча «нур» сузига боглайди ва жой номи тог номидан олинган деб билади: «Нурота. Асли номи Нур. Бухоро ва Карманадаги бирдан-бир баланд тог. Уни улуглаб, у ердаги мозорни мукаддаслаштириб Нур ота деганлар. Офтоб нури хам энг аввал ана

" 40

шу тог тепасида куринади40.

Юкоридаги тахлиллардан келиб чиккан холда Нурота топонимининг маъно ва этимонига оид фикрларни куйидагича умумлаштириш мумкин:

- Нуротанинг кадимий номи Нур булган. Иккинчи кисм унга кейин кушилган.

- Нурнинг бу номдан аввалги кадимий номи Кухзор булган. У баъзан Искандария деб хам аталган.

- Нурнинг этимони мугулча нура (нураак) сузи ва у:

1) емирилган, нураб тушган, упирилган ер;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2) тогдан нураб тушган тошлар уюми;

34 Уринбоев Б. Самарканд вилояти топонимларининг изоки. - Самарканд, 1997. - 97-98-бетлар.

35 Уринбоев С. Жиззах вилояти топонимлари. - Жиззах, 1992. - 28-бет.

36 Дусимов З., Эгамов Х. Жой номларининг кискача изохли лугати. - Т.: Укитувчи, 1977. - 108-бет.

37 Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. - М., 1974. - С. 208.

38 Дусимов З., Эгамов Х. Келтирилган лугат. - 108-109-бетлар.

39 Хасанов Х. Географик номлар имлоси. - Т.: УзФА нашриёти, 1962. - 125-бет. Уша муаллиф. Урта Осиё жой номлари тарихидан. - Т.: Фан, 1965. - 70-бет.

40 Хасанов Х. Урта Осиё жой номлари тарихидан. - 49-бет.

3) жар, жарлик, сув емирган, уйиб ташланган жой;

4) чексиз кенг дала;

5) чузик кирсимон дала маъноларини англатади. Демак, Нур - жарлик, жарлик буйида жойлашган кишлок ёки баландликда, юкорида жойлашган кишлок, жой маъноларини англатади.

- Нурнинг этимони мугулча нуруу суз ва бу суз:

1) тог, тогнинг орка кисми;

2) тог, тог тизмаси;

3) баланд чуккили тог маъноларини англатади. Демак, Нур асли тог номи булган ва у кейинчалик кишлок номига кучган.

- Нурота топонимини хар икки компоненти арабча: Нур+ато, Нур -ёруглик, ёгду, зиё; ато - бахш этувчи, берувчи, инъом килувчи. Нурато -ёруглик, ёгду таратувчи, нурли, нурафшон. Бу маънода Нурота булок (чашма) номига богланади.

-Нур - Аллохи Таоло ва Мухаммад пайгамбарнинг сифатларидан бири (ан-Нур). Демак, Нурато - Аллох ато килган, Аллохнинг тухфаси, эхсони ёки Мухаммаднинг назари, нури тушган жой.

- Нурота топонимининг иккинчи кисми «ато» эмас, туркий ота сузи ва у шахс номи таркибида келиб, улуг шахс, авлиё маъноларини англатади. Демак, Нурота топонимининг этимони таркибида нур сузи мавжуд булган бирор муътабар шахснинг атокли отидир.

- Нурота - мукаддас кадамжой, зиёратгох маъносида. Чунки купгина авлиёлар уша жойда дафн этилган.

Нур//Нурота топонимининг пайдо булиш вактини арабча Нур сузи билан, шунингдек, Урта Осиёни мугуллар истило килган давр (ХШ аср) билан боглаб булмайди, чунки бу кадимий Нур кишлоги утмишини, ёшини нихоятда кискартириб юборади. Нур этимонини мугулча нура (Нураах, Нурах), нуруу сузлари билан боглаш мумкин. Аммо бу холда нега Нур номи Нура, Нури, Нурув шаклида сакланмаган деган савол тугилади. Нурни мугул ва туркий тиллардаги нур морфемасига киёслаш мумкин. Мугулча нуур - кул маъносини берса, туркий нур, нураш сузлари емирилиш, парчаланишни англатади. Кейинги маънони мугулча нурах//нураах ифодалайди. Демак, нур, нура лексемалари туркий тил ва мугул тили учун муштарак лексемалардир. Бундай муштараклик бу икки тилнинг кадимий ривожланиш даври - олтой давридаги умумийликка тааллукли булиши мумкин41.

Нур топонимини кандайдир бошка бир кадимий тилнинг колдиги деб билиш хам эхтимол, масалан, санскрит ва сугд тилининг. Бунга асос Абу Бакр

41 Бу хакда каранг: Проблемы общности алтайских языков. - Л.: Наука, 1971. ЕИ^И Ю4

MyxaMMag ^at^ap HapmaxHÖHHHr Hyp TonoHHMHHH KagHMHÖ cyrg Ba caHCKpHT THnnapnra MaHcyö X,apKaHpyg, BapgoHa, Ca^Ha, HcBOHa HOMnapn KaTopnga THnra onnmngnp. Anöarra, ÖH3HHHr 6y $apa3HMH3 KymHMna ronaHHmnapHH Tanaö KHnagn. X,ap xpnga Hyp homhhh yma ^oÖHHHr TaÖHHÖ xonara, $H3HKaBHH-^yrpo^HH xycycH^Tura öoraaraH xpnga rooxgam MaKcagra MyBO^HKgup. MaHa my MatHoga 6h3 Hyp homhhh «öanaHgga, WKopuga ^oönamraH» KHmnoK geö TanKHH KH^um Tapa^gopuMH3. EyHga, anöarra, KagHMHÖ Hyp Kumnorn Ky3ga Tyranagn.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.