Научная статья на тему 'ҚЎҚОН ХОНЛИГИГА ҚЎШИБ ОЛИНГАН ҲУДУДЛАР ВА УЛАРНИНГ АҲОЛИ ЭТНИК ТАРКИБИГА ТАЪСИРИ'

ҚЎҚОН ХОНЛИГИГА ҚЎШИБ ОЛИНГАН ҲУДУДЛАР ВА УЛАРНИНГ АҲОЛИ ЭТНИК ТАРКИБИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

1135
68
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Олимхон / Муҳаммад Алихон / Тошкент / Хўжанд / Ўратепа / Туркистон / Дашти Қипчоқ / сарт / қипчоқ / қалмиқ / қошғар / қозоқ / қирғиз / тожик / қорақалпоқ. / Olimkhan / Muhammad Alikhan / Tashkent / Khojand / Uratepa / Turkestan / Dashti Kipchak / Sart / Kipchak / Kalmyk / Kashgar / Kazakh / Kyrgyz / Tajik / Karakalpak.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Шаходат Абдукаххаровна Рузматова

Мазкур мақолада Қўқон хонлиги давлати таркибига киритилган ҳудудлар ва ушбу ҳудудлардаги аҳолининг этник таркиби ўрганилган. Шу билан бирга XVII аср охири XVIII аср бошида қўшни худудларда Қўқон хонлиги ҳудудига кўчиб келган мигрантлар ва уларнинг кўчиб келиш сабаблари ҳам муҳокама қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TERRITORIES INCLUDED IN KOKAND KHANATE AND THEIR IMPACT ON THE ETHNIC STRUCTURE OF THE POPULATION

This article examines the territories of the Kokand Khanate and the ethnic composition of the population in these areas. At the same time, the migrants who migrated to the territory of the Kokand Khanate in the neighboring regions in the late XVII and early XVIII centuries and the reasons for their migration are also discussed.

Текст научной работы на тему «ҚЎҚОН ХОНЛИГИГА ҚЎШИБ ОЛИНГАН ҲУДУДЛАР ВА УЛАРНИНГ АҲОЛИ ЭТНИК ТАРКИБИГА ТАЪСИРИ»

КУКОН ХОНЛИГИГА КУШИБ ОЛИНГАН ХУДУДЛАР ВА УЛАРНИНГ АХОЛИ ЭТНИК ТАРКИБИГА ТАЪСИРИ

Шаходат Абдукаххаровна Рузматова

Кукон давлат педагогика институти gulnozkspi@ gmail. com

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Кукон хонлиги давлати таркибига киритилган худудлар ва ушбу худудлардаги ахолининг этник таркиби урганилган. Шу билан бирга XVII аср охири XVIII аср бошида кушни худудларда Кукон хонлиги худудига кучиб келган мигрантлар ва уларнинг кучиб келиш сабаблари хам мухокама килинади.

Калит сузлар: Олимхон, Мухаммад Алихон, Тошкент, Хужанд, Уратепа, Туркистон, Дашти Кипчок, сарт, кипчок, калмик, кошFар, козок, кирFиз, тожик, коракалпок.

TERRITORIES INCLUDED IN KOKAND KHANATE AND THEIR IMPACT ON THE ETHNIC STRUCTURE OF THE POPULATION

Shakhodat Abdukakharovna Ruzmatova

Kokand State Pedagogical Institute gulnozkspi@ gmail. com

ABSTRACT

This article examines the territories of the Kokand Khanate and the ethnic composition of the population in these areas. At the same time, the migrants who migrated to the territory of the Kokand Khanate in the neighboring regions in the late XVII and early XVIII centuries and the reasons for their migration are also discussed.

Keywords: Olimkhan, Muhammad Alikhan, Tashkent, Khojand, Uratepa, Turkestan, Dashti Kipchak, Sart, Kipchak, Kalmyk, Kashgar, Kazakh, Kyrgyz, Tajik, Karakalpak.

КИРИШ

Кукон хонлиги Марказий Осиёда ташкил топган йирик давлатлардан бири булиб, 1709 йилдан 1876 йилгача хукмронлик килган. Кукон хонлиги XIX асрнинг биринчи ярмида узининг худуди жихатидан Марказий Осиёда энг катта

давлат хисобланиб, унинг чегаралари шаркда Талас водийси бугунги K^Fro^TOH, Жанубий k,030f^toh, Шаркий Туркистон, Шимолда козок жузлари ва Сирдарёнинг куйи окими, Fарбда Жиззах ва Уратепа, жанубда Туркистон тоFлари ва Тожикистоннинг Дарвоз ва Помир мулкларидан утган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кукон хонлигининг асосини ташкил этган ФарFOна худуди ахолиси турли хил халклардан ташкил топган. XVII аср охири XVIII аср бошида кушни худудларнинг сиёсий нотинчлиги туфайли ФарFOна худудига куплаб утрок ва кучманчи ахолилар кучиб кела бошлайдилар. Манбаларда [1] Кукон шахрида (XVIII аср) яшаётган асосий ахолидан туртдан уч кисми самаркандилар (Самарканд худудидан кучиб келган бир неча минг ахоли), кашFарлар, кухистониларни ташкил этган дейилади. Шаркий Туркистоннинг Цин давлати томонидан босиб олиниши натижасида 9 мингта оила ФарFOна худудига келиб урнашган. Кипчоклар Урта жуз султони Бараканинг уFли Шотайхон бошчилигида Наманганни эгаллаганлар. Туркистон атроф худудларидан эса турклар ва корамурутлар келиб жойлашганлар. Марказий ФарFOна эса Дашти Кипчок худудларидан келиб урнашган кавмлар маконига айланган эди.

Худоёрхонзода каламига мансуб "Анжум ат-таворих" [2] асарида келтирилишича, Бухородаги куп мусулмонлар тотор куффорлар зулмидан кочиб ФарFOнага мухожир булиб келадилар. Абдулкаримхон улар учун Андижон атрофидан дехкончиликка лойик ер бериб, улар хаккига куп мехрибончилик ва шафкат курсатади. Андижон ва унинг атрофидаги кошFарликлар шуларнинг авлодидан хисобланади. Калмок кофирлари эса ЖунFориядан чикиб Туркистонга бостириб кирадилар ва Тошкентгача булган худудларни эгаллайдилар. Тошкент хокими Баходирхон Бухорога кочиб у ердан Хижоз сафарига (хаж учун) кетади. Калмоклар Тошкент вилоятини хам эгаллайдилар.

Вактлар утгач калмоклар Тошканд ва унинг атрофида яшовчи халкларга бехад жабр-ситам утказа бошлайдилар. Натижада махаллий кавмлар бирлашиб Абулфайзхон (Абулайхон, козокларнинг Урта жуз султони) бошчилигида калмокларга карши уруш бошлайдилар. Ислом лашкари ва калмоклар уртасида аёвсиз урушлар булиб утади натижада, Дашти Кипчок, Туркистон, Тошкент дин ва миллат душманидан соф тоза булади.

Ушбу асарда яна таъкидланишича, Абулфайзхон даврида Тошкент худуди козокия номи билан маълум булган халкка булиб берилди ва куйидагича таксимланди: Чимкент чимир жамоасига, Тошкент турт(даха)га булингани боис БешёFOч шайхим тоифасига, Кукча кУнFирот ва урта юзга, Себзор жиниш

фиркасига, Шайх Хованд тухур эса сиргали, эсли ва учокли кабилаларига берилди. Чинос кулош, найман ва шунга ухшаш жамоаларга, Фаркат кишлоFи чакчам кабиласига берилди [3]. Юкорида тилга олинган кабилалар козоклар таркибидаги уруFлардир. Лекин бир неча йиллар утгач козок ва кирFиз кучманчиларидан сарт номи билан машхур булган шахар ва кишлок ахолисига куп жабр ва азиятлар етади. Натижада туркий кавмлардан булган каетли, санчикли, киёт ва турклар махаллий сартлар билан бирлашиб Юнусхужа Иноятхужа уFли бошчилигида козокия кавмларига карши уруш бошлайди. Махаллий кавмлар Fолиб келиб козокия кабилалари Тошканддан узокларга кучиб кетади [4].

В. Наливкиннинг "Краткая история Кокандского ханства" номли асарида берилишича 1758 йили хитойлар КошFарни кулга киритгандан сунг ун минглаб узбек-мусулмонлар ФарFона худудларига кучиб кела бошлайдилар, улар асосан Андижон, Кукон худудларига келиб урнашадилар.

Бу ерларга яна Коратегин, Хисор ва Бухородан-тожиклар, Уратепа ва Бухородан-узбеклар ва нихоят Туркистон атрофидаги доимий урушлардан кочиб турклар ва корамурутлар (булар хам узбеклар) хам келиб урнашадилар [5].

Шу даврларда куп эмигрантлар (асосан узбеклар) Самарканд худудларидан хам кучиб кела бошладилар. Сабаби Субхонкулихон улимидан сунг 1114 (1702) йилдан маетит амири Маъсум 1199(1784) йили тахтга чиккунга кадар бу худудда булган сиёсий фитна ва тартибсизликлардир [6].

Наливкиннинг берган маълумотларига кура кипчоклар ерли ахолини (сартларни) сика бошлаганлар, Куконга бозорга келиб уз ишларини битириб булгандан сунг кайтишда ахолини кучаларда очикчасига хакорат килиб, уст бошларини ечиб олиб, пулларини тортиб олганлар. Халк бунга карши бир кун бирлашиб кипчокларни кира бошлайдилар. Газабланган кипчоклар Уратепани кулга киритиб Кукон сари юра бошлайдилар, лекин Абдукаримбий уз кушини билан уларга карши чикиб кипчокларни кириб ташлайди [7].

Мирза Алим ибн Мирза Рахим Тошкандийнинг "Ансаб ас-салатин ва таварих ал-хавакин" асарида келтирилишича Хитой КошFарни босиб олиши натижасида калмиклар, тагликлар, кошFарлар Кукон худудларга кучиб келдилар. Унинг устига уша даврда Самарканд худудларида экин, хосилдорлик булмагани учун куп оилалар уз уй жойларини ташлаб Куконга кучиб келиб жойлашдилар 1130/ 1717-1718 й.

Хитой КошFарни босиб олгандан сунг калмикларни бу худудларга юборади. Улар Уш, Андижон, МарFилон худудларини босиб олиб Кукон сари юрадилар ва уни камал киладилар. Абдукаримхон Уратепа хокими Фозилбийдан

мадад сураб унинг ёрдамида калмиклар билан жанг килиб улар устидан Fалаба козонади [8].

НАТИЖАЛАР

XVIII асрнинг охирига келиб Норбутабий водийдаги барча беклик ва вилоятларни хонлик таркибига киритади.

Олимхон даврида хонлик худудлари Тошкент ва унинг атрофидаги ерлар хисобидан анча кенгаяди. Тарихий асарларда Тошкент мулки вилоят, шахар, Тошкент ва Дашти Кипчок вилояти номлари билан тилга олинади. Унинг худудларига Охангарон, Чиноз, Тошкент атрофи, Сирдарё буйларида жойлашган бугунги Туркистон шахри ва унинг атрофлари кирган.

XVIII асрнинг урталарида, яъни Тошкент шахри Кукон хонлигига киргунга кадар у турт дахага булинган. Дахаларда туртта эътиборли хонадон вакиллари-Шайхонтохур дахасида Авлайкулихон авлодидан Бобохонтура, БешёFOч дахасида аштархонийлардан Ражаббек, Кукча дахасида чотатойхон авлодидан Мухаммад Иброхимбек, Себзор дахасида Жужихон наслига мансуб шахс хоким булиб, улар уртасида тинимсиз жанжаллар булиб турган.

1809 йилда Тошкент Кукон хони Олимхон кушини томонидан кайта ишFOл этилди. Олимхон 1809/1810 йилларда аввал Саййид Алибек парвоначини, 1810 йилда уз уFли Шохрухбекни Тошкент хокими, Лашкар бекларбегини эса унинг баходирбошиси этиб тайинлади. Шу билан Олимхон Тошкентда узок муддат хукм сурган Шайхонтохур дахасидаги эътиборли оилалардан булган хужалар хукмронлигини тугатди.

Ушбу асарда яна Умархон даврида Туркистон ва Дашти Кипчок худудлари босиб олинганлиги (1231/ 1815-1816 й) [8] хакида маълумот берилади, Ражаб кушбеги Бадахший 1810-1816 йилларда Тошкент хокими булади. 1815 йилда Ражаб Кушбеги бошчилигидаги кушин Туркистонни забт этади. Босиб олинган ерлар Дашти Кипчок худудлари билан биргаликда Тошкент вилояти таркибига киритилди. натижада ушбу худудда яшовчи асосан козок, кирFиз, кипчок кабилалар хонлик этник таркибига киритилади.

Мухаммадалихон (1822-1842 й.) хукмронлиги даврида мамлакатнинг худудлари янада кенгаяди. Хонлик шимолда Россияга карашли Ташки Сибирь округи билан, Fарбда Хива хонлиги ва Бухоро амирлиги билан, Жанубда Коратегин, Дарвоз ва ундан узокрокдаги ерлар-ШуFнон, Рушон ва Вохон билан, шаркда Кашкар билан чегараланган. Хонлик худудига Сирдарё билан Коратегин уртасида жойлашган ФарFOна худудлари, Сирдарёнинг унг кирFOFида жойлашган Наманган, Хужанд ва бошка шахарлар, 1817 йилда босиб олинган ,

Бухоро амирлиги хамда Кукон хонлиги уртасида жойлашган Уратепа шахри, Хужанд ва Тошкент оралиFида жойлашган Курама вилояти, Туркистон, Сирдарёнинг юкори окимидан то Балхаш кулигача булган кирFизлар яшайдиган ерлар, кучманчи кирFизлар яшайдиган шаркий ва Fарбий тоF этакларигача кирган.

МУ^ОКАМА

Хонлик таркибига киритилган Сирдарё ортидаги Чиноз худудида кураминлар, коракалпоклар истикомат килганлар [8]. Сох (1284/ 1866-1867й.) [8] ва Андижон [9] худудларида хам асосан кирFизлар яшаганлигини Худоёрхонга карши кутарилган исёнда кирFизлар (мундуз кабиласидан булган кирFиз Мамур) бош булганлигидан билиб олишимиз мумкин.

"Тарихи Шохрухий" [9] асарида кайд этилишича XVIII асрнинг 20 йилларида хокимият учун манFитлар ва кенагаслар уртасида кучли жанглар булиб утади. Натижада кенагаслар йулбошчиси Иброхим оталик Сирдарё ортида яшовчи ку^ирот ва коракалпок кабилалари ёрдамидан фойдаланади ва ушбу кабилалар етти йил давомида Мовароуннахр худудларини талон-торож киладилар.

ЖунFорлар давлатининг Шимолий Тянь-Шаньдаги хукмронлиги кирFиз ахолисининг катта кисмини XVII аср охири-XVIII аср бошларида ФарFOна худудларига кучиб келишига сабаб булди, бунинг натижасида бу худудларда кучманчи янги йирик этнос пайдо булди.

Шохрухбийнинг уFли Низомиддин Мухаммад Абдурахимбий хукмронлиги (1721-1733 й.) даврида аввал Андижон сунгра эса Хужанд (1725 й.), Уратепа (1726 й.) худудлари Кукон давлати тасарруфига киритилади. Натижада бу худудда яшовчи тожиклар, турклар (карлук, яFма, чигил, найман, хитой, тоFай ва б.), кирFизлар, коракалпоклар, дунганлар, яримутрок узбеклар (юз, минг, турк, кипчок, курама, кенегас ва бошкалар) хонлик этник таркибига кушилади.

Олимхон хукмронлиги даврида (1798-1810 й.) Тошкент (1806 й.), Охангарон вохаси, Чимкент ва Сайрам хонликка буйсундирилади. Бу худудларда эса асосан козоклар, яримкучманчи кирFизлар, коракалпоклар, кипчоклар истикомат килганлар.

Умархон (хукмронлик йиллари 1810-1822 й.) 1815-1816 йилларда Бухоро амирлигига карашли Туркистонни, Дашти Кипчок худудларини, 1817 йили эса Уратепани бусундиради. Сирдарё буйларидаги козокларга тегишли булган ерларни хам босиб олади. Натижада бу ерда яшовчи козоклар, турк-муFул кабилалари (кушчи, найман, уЙFур, курловут, гирайли, киёт, кУнFирот, дурмон,

чимбой, шункорли, бачкирд (бошкирд), жалоир, кенагас, орлот, хитой, ширин, утарчи, канFли, катаFOн, кипчок, ку^ирот, киёт, ва х. к.), кучманчи ва яримкучманчи халклар хонлик таркибига киритилади.

Мухаммад Алихон (1822-1842 й.) даврида эса мамлакатнинг худулари янада кенгайди. Хонлик шимолда Россияга карашли Ташки Сибирь округи билан, Fарбда Хива хонлиги ва Бухоро амирлиги билан, Жанубда Коратегин, Дарвоз ва ундан узокрокдаги ерлар-ШуFнон, Рушон ва Вохон билан, шаркда Кашкар билан чегараланган. Бу худудларда асосан козоклар, туркманлар, тожиклар истикомат килганлар.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтиш мумкинки, ушбу худудлар кушилиши натижасида утрок ахоли этник ва хужалик хаётида узгаришлар руй берди. Ассимиляция жараёнлари тезлашди. Азалий чорвадор этносларнинг утрокликка утиши, махаллий турFун ахоли билан хар жихатдан кушилиб кетиш жараёни янада жадал тус олди. Эндиликда нафакат сиёсий, балки иктисодий жихатдан хам яхлит бир худудга айланган ФарFOна водийси ахолиси хаётида дехкончилик ва чорвачилик хужаликлари уртасидаги алокалар мустахкамланди. Этник мулокотлар юзага келиб, интеграция, консолидация ва ассимиляция жараёнлари тезлашди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Бейсембиев Т. К. «Тарих-и Шахрухи» как исторический источник. Алма-Ата: Наука, 1987.-С. 9.

2. Худоёрхонзода. Анжум ат-таворих. Тошкент: Фан ва технология, 2014.-Б. 105106.

3. Худоёрхонзода. Анжум ат-таворих. Тошкент: Фан ва технология, 2014.-Б. 147148.

4. Худоёрхонзода. Анжум ат-таворих. Тошкент: Фан ва технология, 2014.-Б. 148151.

5. В.Наливкин. Краткая история Кокандского ханства. Казань,Типография Императорского Университета.1886 год.-С-22.

6. В.Наливкин. Краткая история Кокандского ханства. Казань,Типография Императорского Университета.1886 год.-С-61.

7. В.Наливкин. Краткая история Кокандского ханства. Казань,Типография Императорского Университета.1886 год.-С-62-64.

8. Мирза Алим ибн Мирза Рахим Тошканди. Ансаб ас-салатин ва таварих ал-хавакин. Тошкент. «Мозийдан садо». 2007 г. С-84-173.

9. Бейсембиев Т. К. «Тарих-и Шахрухи» как исторический источник. Алма-Ата: Наука, 1987.-С. 7.

REFERENCES

1. Бейсембиев Т. К. «Тарих-и Шахрухи» как исторический источник. Алма-Ата: Наука, 1987.-С. 9.

2. Худоёрхонзода. Анжум ат-таворих. Тошкент: Фан ва технология, 2014.-Б. 105106.

3. Худоёрхонзода. Анжум ат-таворих. Тошкент: Фан ва технология, 2014.-Б. 147148.

4. Худоёрхонзода. Анжум ат-таворих. Тошкент: Фан ва технология, 2014.-Б. 148151.

5. В.Наливкин. Краткая история Кокандского ханства. Казань,Типография Императорского Университета.1886 год.-С-22.

6. В.Наливкин. Краткая история Кокандского ханства. Казань,Типография Императорского Университета.1886 год.-С-61.

7. В.Наливкин. Краткая история Кокандского ханства. Казань,Типография Императорского Университета.1886 год.-С-62-64.

8. Мирза Алим ибн Мирза Рахим Тошканди. Ансаб ас-салатин ва таварих ал-хавакин. Тошкент. «Мозийдан садо». 2007 г. С-84-173.

9. Бейсембиев Т. К. «Тарих-и Шахрухи» как исторический источник. Алма-Ата: Наука, 1987.-С. 7.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.