Научная статья на тему 'РЕСПУБЛИКАМИЗДА ЕТИШТИРИЛАЁТГАН ХУРМО МЕВАЛАРИ ТАРКИБИДАГИ ОЗУҚАВИЙЛИК ҚИЙМАТИ'

РЕСПУБЛИКАМИЗДА ЕТИШТИРИЛАЁТГАН ХУРМО МЕВАЛАРИ ТАРКИБИДАГИ ОЗУҚАВИЙЛИК ҚИЙМАТИ Текст научной статьи по специальности «Животноводство и молочное дело»

36
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Зенжи-мару / Хиакуме / Хурмони / Касалликлардан бактериоз / чириш / Грузия / Озарбайжон / Тожикистон / Қирим ва Қора денгиз қирғоқларида ўсади.

Аннотация научной статьи по животноводству и молочному делу, автор научной работы — М. А. Назаров, М. Х. Хакимова

Хитой, Япония, АҚШ ва Кореяда хурмо маҳсулотининг асосий қисми етиштирилади. Дунѐ бўйича хурмонинг 800 дан ортиқ навлари ўрганилиб кўпайтирилган. Бундай нав ва шакллар йирик мевали, серҳосил, уруғчи ва чангчи дарахтлари бир хил муддатда гуллаши билан самарали ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по животноводству и молочному делу , автор научной работы — М. А. Назаров, М. Х. Хакимова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РЕСПУБЛИКАМИЗДА ЕТИШТИРИЛАЁТГАН ХУРМО МЕВАЛАРИ ТАРКИБИДАГИ ОЗУҚАВИЙЛИК ҚИЙМАТИ»

РЕСПУБЛИКАМИЗДА ЕТИШТИРИЛАЁТГАН ХУРМО МЕВАЛАРИ ТАРКИБИДАГИ ОЗУКАВИЙЛИК ЦИЙМАТИ

М. А. Назаров, М. Х. Хакимова

Тошкент давлат аграр университети nazarov@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Хитой, Япония, АКШ ва Кореяда хурмо махсулотининг асосий кисми етиштирилади. Дуне буйича хурмонинг 800 дан ортик навлари урганилиб купайтирилган. Бундай нав ва шакллар йирик мевали, серхосил, уругчи ва чангчи дарахтлари бир хил муддатда гуллаши билан самарали хисобланади.

Калит сузлар:Зенжи-мару, Хиакуме, Хурмони, Касалликлардан бактериоз, чириш, Грузия, Озарбайжон, Тожикистон, Кирим ва Кора денгиз киргокдарида усади.

КИРИШ

Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиет стратегияси тугриси" ги ПФ-60-сон фармонида "Кишлок хужалигини илмий асосда интенсив ривожлантириш оркали дехкон ва фермерлар даромадини камида 2 баравар ошириш, кишлок хужалигининг йиллик усишини камида 5 фоизга етказишда, айникса, 2026 йилга бориб озик-овкат махсулотлари хажмини 7,4 млн тоннага, кайта ишлаш даражасини мева-сабзавот буйича 28 фоизга етказиш" га алохида эътибор каратилган. Бу борада, Узбекистонда хурмо меваларни турли усулларида куритиш ва куритилган хурмони сифати курсатгичларини таъминлаш буйича илмий изланишлар олиб бориш долзарб масала булиб хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жахон буйича Хитой, Япония, АКШ ва Кореяда хурмо махсулотининг асосий кисми етиштирилади. Хурмо бутун Якин Шаркда асосий озик-овкат махсулоти саналади. Унинг тарихи милоддан аввалги бир неча минг йилдан бошланади. Хрзирги кунда ФАО нинг маълумотига кура "дуненинг 17 та давлатида хурмозорлар мавжуд булиб умумий ер майдони 1 млн гектарни ташкил этади. Мазкур боглар майдонининг 90% Хитой худудига тугри келади. Хитойда 8419 га майдонга

May, 2023

395

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

экилади ва хосилдорлик йилига 112854 минг тонна, А^Шда 89406 минг тонна, Эронда 81685 минг тонна, Покистонда 44770 минг тонна ташкил этаган». Дуне ахолисини сифатли хурмо меваси билан узлуксиз таъминлаш учун уларнинг юкори сифатли меваларини куритиб саклаш долзарб муаммолардан бири хисобланади.

Хурмо мевасининг озукавийлик киймати

Кадимдан хурмодан юкори кийматга эга озик-овкат сифатида фойдаланилган. Шаркда унинг фойдали жихатларини билишган ва уларни истеъмол килиш саломатликни мустахкамлаш хамда узок умрни куришни ёрдам беради, дея хисоблашган. Хурмо ширинликдан кура купрок нарса саналган. Араб мамлакатларида у «сахро нони» дея аталган, ахир айнан у харбийларга узок юртларга юришларда кувват ва кучни тиклашда ердам берган. Хурмода фойдали моддалар куп. Бу мева таркибида А, Е ва В витаминлари бор. Хурмонинг кадри шундаки, унда инсон организми учун мухим булган ва бошка меваларда учрамайдиган аминокислоталар бор. Бундан ташкари, хурмо кальций ва фосфор, калий ва магний, темир ва цинк, марганец ва селенга бой. Бу мева юрак кон-томир тизимини мустахкамлайди, жигар ва буйрак фаолиятини фаоллаштиради. Хурмо иммунитети паст одамлар учун хам фойдали. Уни юкумли инфекция ва йуталда рационга кушиш керак. Камконликка учраган беморлар учун бебахо мева. Шунингдек, у чарчокни олишда аъло воситадир. Унинг таркибидаги модда ва витаминлар организмга фаоллик беради.

Мевачиликнинг халк хужалик ахамияти, асосан, меванинг инсон озикланишида, катор касалликларнинг олдини олиш ва даволашда юкори киймати билан белгиланади. Улар витаминлар, минераллар манбаи булиб, метаболизмда мухим физиологик рол уйнайди (Омаров, Омарова, 2008).

Мевалар иккиламчи синтезнинг имтиезли локализатсия зоналари булиб, озука моддаларини этказиб беришда ёткдзилади.

Усимликнинг колган аъзолари билан солиштирганда, мевалар ва айникса уларнинг перикарплари (перикарп) антиоксидант салохияти юкори булган органлар сифатида ишлайди.

Меваларда полифенол гурухининг моддалари, каротиноидлар ва иккиламчи синтезнинг бошка махсулотлари купрок тупланади. Бирок, уларнинг баъзилари антосиянин гурухининг ташувчиси, бошкалари каротиноидлар, учинчиси эса иккаласининг ташувчиси хисобланади. Бу функтсионал ихтисослашув вегетатив органларга нисбатан меваларнинг

жуда мухим хусусиятидир. Антиоксидант салохияти нуктаи

Мау, 2023

Academic Research in Educational Sciences_Volume 4 | Issue 5 | 2023

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

назаридан мевалар хайвонлар дунёси билан эволютсияда янада кимматли тузилишга айланди.

Амалий карпологиянинг назарий асоси сифатида мева биогенезининг асосий конуниятлари, уларни шакллантириш ва саклаш сифатини таъминлаш муаммоларини уз ичига олган, амалиётчилар узларининг кундалик ишларида имкон кадар купрок эътиборга олишлари керак (Матвиенко, 1990).

Купгина меваларнинг истеъмол килинадиган кисмида 0,4-0,9% минераллар мавжуд, шу жумладан организм учун хам тукималар ва органларни куриш, хам физиологик функсияларни бажариш учун зарур булган 60 дан ортик макро ва микроелементлар мавжуд. Мева таркибидаги шакар фруктоза, глюкоза ва сахароза билан ифодаланади, улар таркибида органик кислоталар хам мавжуд. Мевалар гидроксиди бирикмаларнинг манбалари булиб, кислоталарни зарарсизлантиради ва организм томонидан оксилларни яхширок сурилишини таъминлайди.

Витаминлар инсоннинг овкатланишида жуда мухим рол уйнайди. Уларсиз организмдаги нормал метаболизм вазифаларини бажаради. Мевалар Аб Вб В2, В6, витаминлари, аскорбин кислота манбаларидир.

Куп турли хил витаминлар мавжуд, уларнинг хар бири танамизда катъий белгиланган функсияга эга.

Томорка ва фермер хужаликлари хисобидан мева етиштириш сезиларли даражада ошганига карамай, Хозирги кунда хурмога булган талаб тулик кондирилмаяпти. Агар илгари оксиллар, ёглар ва углеводлар каби озик моддаларга асосий эътибор каратилган булса, энди организмнинг метаболик ва химоя фаоллигини, унинг асаб ва кон айланиш тизимларининг холатини тартибга солувчи биологик фаол моддалар хам кам ахамиятга эга. (Омарова, 2004).

Россия Федератцияси Тиббиёт фанлари академиясининг Озиклантириш институти маълумотларига кура, катталар уртача хисобда 100-130 кг мева истеъмол килиши кераклиги аникланган, лекин аслида у 15-20 кг истеъмол килади. Булар асосан олма, нок, шафтоли, олхури, олча, узум ва бошкалар.

Субтропик мевали экинлар орасида хурмо жуда мухим урин тутади.

Шарк хурмосининг мевалари узининг озукавий киймати ва таъми буйича, айникса тулик пишганида, бошка куплаб экинларнинг меваларидан устун туради.

Шаркда бундай мева муносиб хурматга эга. Шундай килиб, шарк одамлари шифокорларни унутиш учун кунига битта хурмо истеъмол килиш кифоя деб таъкидлашади. Ва

May, 2023

397

лотин тилидан таржимада, юкорида айтиб утилганидек, хурмо "Худоларнинг таоми" деб таржима килинган.

Хурмо меваларини турли шаклларда истеъмол килиш мумкин: янги, куритилган, консервалар, мураббо ва бошкалар.

Меваларда шакарнинг масса улуши 13 дан 20% гача, пектин моддалари -0,5-0,6; тола - 0,5%).

Шакарлар глюкоза, фруктоза ва сахароза билан ифодаланади, уларнинг нисбати хилма-хиллиги, этуклиги ва келиб чикиши мамлакати билан белгиланади. Мевалардаги оксилларнинг масса улуши 0,4-0,8% га, ёглар 0,10,3% га этади.

Хурмо меваларининг жиддий камчиликларидан бири пишмаган холатда танинларнинг юкори микдори булиб, уларнинг таъмини сезиларли даражада камайтиради. Меванинг бириктирувчи таъми улардаги танинлар ва бошка танинлар мавжудлиги билан боглик, ранги ликопен ва каротиндир. Аммо меванинг бу холати мева пишиши билан йуколади. Уларнинг таркибидаги танинлар ошкозон-ичак касалликларига, шу жумладан саратонга ижобий таъсир курсатади. Шу муносабат билан Шарк халклари, хусусан японлар, агар улар озгина тукилмаса, хурмо емайдилар. Мевалар куп (3-каротин, унинг таркибида (1,6-6,8 мг / 100 г) барча мевалардан устун туради. Таркибида (3-каротин ва криптоксантин, битта хурмо меваси А витаминига булган кунлик эхтиёжни кондира олади. 100 г меванинг энергия киймати 63,0-69,0 ккал тенг. (Ларина, 2002).

Хурмо жуда куп ёдни уз ичига олади. Халк табобатида хурмо кадим замонлардан бери ишлатилган. Анъанавий тиббиёт ва бизнинг давримизда хурмо анемия, камконлик, касалликдан кейин тикланиш учун фойдаланади.

Куритилган мевалар гипертензияни даволаш учун ишлатилади. Шаркий хурмо унинг 2-3 мевасида истеъмол килинса, валокордин урнини босиши мумкин. Хурмо мевалари сурункали диарея ва ошкозон-ичак трактининг бошка касалликларини энгишга ёрдам беради.

Хурмо саратон, упка касалликлари ва буйрак тошларига карши профилактика хисобланади. У диуретик ва тоник таъсирга эга, асаб касалликлари, ёмон кайфият, депрессия учун тавсия этилади. Хурмо куриш кобилиятини мустахкамлайди ва тананинг каришини олдини олади.

Пархезшунослар хурмони паст калорияли пархез мева сифатида тавсия киладилар. Хурмо косметологияда юзнинг терисини

ёшартириш учун никоблар шаклида ишлатилади.

May, 2023

Шамоллаш ва йуталда битта пишган шарк хурмо мевасининг шарбати билан 3,5 ош кошик илик сув билан чайкаш фойдалидир.

ХУЛОСА

Шундай килиб, хурмо мевалари шифобахш, декоратив хусусиятларга эга булган куп микдордаги биологик фаол моддаларни уз ичига олади, бу уни Республикамизнинг жанубида, хусусан, Сурхондарё ва Кашкадарё вилоятларида кенг микёсда етиштирилиши керак булган кимматли субтропик мевали экин хисобланади.

REFERENCES

1. Орипов A., Аброров Ш. Хурмо етиштириш технологияси- 2013.- 3-4 б.

2. Бобоев И.А. Биоэкологические и физиологические особенности Punica granatum L. И Diospyros lotus L. в условиях. Диссертация Козон - 2014 С 6.

3. Габибов Т.Г., Рост и плодоношение интродуцированных сортов хурмы восточной в Южном Дагестане. Махачкала - 2012. С 4.

4. Гафизов Г.К. и др. Способ получения пищевого продукта из выдержанной размягченной хурмы. Baki, Azsrbaycan, 2015.-С-17-20-б

5. Гафизов Г.К., Мамедов Н.А., Технология получения пищевого продукта из выдержанной размягченной хурмы: функциональные возможности и перспективы коммерциализации //Modern economy success № 1, 2017. - С. 25.

May, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.