Научная статья на тему 'философия, политика, государство, право, закон, народ, гражданин, порядок, буржуазия, аристократия, двухпалатный парламент, исполнительная власть, законодательная власть, судебная власть, дворянство, божественный разум, свобода.'

философия, политика, государство, право, закон, народ, гражданин, порядок, буржуазия, аристократия, двухпалатный парламент, исполнительная власть, законодательная власть, судебная власть, дворянство, божественный разум, свобода. Текст научной статьи по специальности «Животноводство и молочное дело»

12
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Хурмо навлар Тамопан / Зенжи-мару / Хиакуме / Хурмони / Касалликлардан бактериоз / чириш / Грузия / Озарбайжон / Тожикистон / Қирим ва Қора денгиз қирғоқларида ўсади.

Аннотация научной статьи по животноводству и молочному делу, автор научной работы — М. А. Назаров, М. Х. Хакимова

Ушбу илмий мақолада Хурмо меваси — субтропик ўсимлик бўлиб, унинг жуда кўп турлари бор. Хурмо дарахтлари 18°С совуққа бардош бериши мумкин. Совуқ 20°С етганда унинг бир йиллик новдалари ундан ҳам ошса ер устки қисми кучли зарарланади. Тамопан, Зенжи-мару, Хиакуме, Хурмони экиш схемаси – 6×5 м, кўчатларни экиш март ойи давомида амалга оширилади, Касаллик ва зараркунандаларга қарши курашиш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по животноводству и молочному делу , автор научной работы — М. А. Назаров, М. Х. Хакимова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «философия, политика, государство, право, закон, народ, гражданин, порядок, буржуазия, аристократия, двухпалатный парламент, исполнительная власть, законодательная власть, судебная власть, дворянство, божественный разум, свобода.»

РЕСПУБЛИКАМИЗДА ЕТИШТИРИЛАЁТГАН ХУРМО МЕВАЛАРИ ТАРКИБИДАГИ ЦИМИЗАКЛИК (ТАХИРЛИК) ХУСУСИЯТИ

М. А. Назаров, М. Х. Хакимова

Тошкент давлат аграр университети nazarov@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу илмий маколада Хурмо меваси — субтропик усимлик булиб, унинг жуда куп турлари бор. Хурмо дарахтлари 18°С совукка бардош бериши мумкин. Совук 20°С етганда унинг бир йиллик новдалари ундан хам ошса ер устки кисми кучли зарарланади. Тамопан, Зенжи-мару, Хиакуме, Хурмони экиш схемаси - 6*5 м, кучатларни экиш март ойи давомида амалга оширилади, Касаллик ва зараркунандаларга карши курашиш.

Калит сузлар: Хурмо навлар Тамопан, Зенжи-мару, Хиакуме, Хурмони, Касалликлардан бактериоз, чириш, Грузия, Озарбайжон, Тожикистон, Кирим ва Кора денгиз киргокдарида усади.

КИРИШ

Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020 - 2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тугрисида конунига кура кейинги йилларда мамлакатимиз кишлок хужалигини ислох килиш, хусусан сохада давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш, бозор муносабатларини кенг жорий килиш, кишлок хужалиги махсулотларини етиштирувчи, кайта ишловчи ва сотувчи субъектлар уртасидаги муносабатларнинг хукукий асосини мустахкамлаш, сохага инвестицияларни жалб килиш, ресурстежамкор технологияларни жорий этиш хамда кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарувчиларни замонавий техникалар билан таъминлаш борасида муайян ишлар амалга оширилмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хурмо мевасини ватани Хитой булиб у Европага 19 асрда кириб келган. Уни "Олов ранг куёш" ва Хитой шафтолиси" хам деб аташади. Хурмо мевасининг бугунги кунга келиб 500 дан ортик нави булиб бутун дунёга таркалган, жумладан бизнинг улкамизга хам 20 асрда кириб келган. Хрзирда юртимизнинг жанубий худудларида куплаб ер майдонларда етиштириб келинмокда. Киски вакт ичида

May, 2023

389

хурмо меваси фойдали хусусияти билан ахоли орасида машхурликка эришди десак муболага булмайди. Айникса унинг таркибидаги темир ва йод моддалари мавжудлиги букок касаллигида, анемияда, атеросклерозда, иштаха бузилишида фойдалилиги мухим жихатларидан биридир. Бундан ташкари унинг таркибида С ва Р, калий, темир, фосфор, глюкоза, сахароза, кальций ва магнийлар мавжуд булиб инсон организми учун фойдали хисобланада.

Узбекистон шароитида хурмо октябрь ойининг охирида пишиб етилади (куйидаги суратда). Бу даврга келиб, хур-монинг меваси уз навига хос шакл ва ранг олади. Меваси узилгандан сунг пишиб етилиш даври навларнинг хусусиятидан келиб чиккан холда хар хил - 10 кундан 30 кунгача давом этади. Куп хурмо навларининг барглари кузга келиб рангини узгартиради ва тук сарикдан оч олов ранггача узгаради. Купинча баъзи навлари (Хиакуме ва бошкалар) баргининг ранги узгармайди ва яшиллигича тукилиб кетади.

Баъзи навларда барг тукилиши эрта бошланади - октябрь ойида ва декабрь ойида кеч тукилади. Узбекистоннинг жанубий шароитида купчилик навларнинг барглари ноябрь ойида тукилади. Мавжуд навлардан Гейли ва Гоша навларининг барглари энг кеч тукилиш, купинча кузги совук таъсирида тукилади, бу жараён хурмо мевасининг холатига салбий таъсир курсатмайди.

Бахор ва куз ойларини кулай ёки нокулай келиши ва утиш жараёнида Шарк хурмосида кечадиган вегетатив жараёнлар 15-20 кунга олдинга ёки кечга силжиши мумкин, шу жумладан, гуллаш даври хам 15-17 кунга фарк килиши кузатилади.

Шарк хурмоси куёш нурига жуда талабчан ва куёш нури яхши тушадиган ерда яхши ва бакувват булиб усади. Куёш нури етишмаса, хосилдорлик камайиб, унинг сифати пасайиб кетади. Дарахт шохлари сийрак ва ингичкалашади, барглари тукилади, меваси майдалашиб, куп тукилади.

Хурмонинг кимизаклик (тахирлик) хусусияти

Хурмо мевасининг эти хужайралари эрувчан таннин моддасига эга булиши мумкин. Мева истеъмол килганда бу хужайралар ёрилиб, таркибидаги эрувчан таннин моддасини чикаради. Таннин моддаси огиз бушлигини куритиб куйиш

May, 2023

390

каби таъсирга (хусусиятга) эга. Бунинг сабаби, таннин моддаси сулак таркибидаги оксил ва ферментларга ёпишиб олади ва сулакнинг огиз бушлиги тукималарини намлаб туришга тускинлик килади. Натижада эса огиз бушлиги куриши руй беради. Агар мева таркибидаги эрувчан таннин моддаси куюлтириш каби усул оркали эримайдиган холатга утказилса, огиз куришининг олдини олиш мумкин. Асосида шу жараён ётувчи усуллар билан йигиб олинган кимизак хурмо нави хосилига ишлов бериб кимизаклик йукотилади. Таннин моддасига эга хужайраларнинг ёрилиши ва мева таркибидаги таннин микдори камайишини табиий йул билан хам амалга ошириш мумкин. Мисол учун кишнинг совугида юмшатиш.

НАТИЖАЛАР ВА МУХОКАМА

Хрсили йигиб олинганда кимизак булмаган хурмо навлари таркибида хам таннин моддасига эга хужайралар мавжуд булади, аммо мева хажмига нисбатан уларнинг микдорий улуши камлигидан ейилганда огиз куриши деярли сезилмайди. Изланишлар курсатишича, эрувчан таннин микдори (ЭТМ) 0,3% дан кам булганда кимизаклик хусусияти сезилмайди ва мева кимизак булмаган хисобланади.

Танинлар ёки танин кислотаси - сувда эрийдиган полифеноллар (табиий равишда пайдо булган мураккаб органик бирикмалар) куплаб усимлик озик-овкатларида мавжуд. Ушбу ном франтсуз тилидан таржима килинганида "терини саргиш" деб аталади, бу модданинг асосий кобилиятларидан бирини белгилайди. Умумий характеристика Танинлар сарик-жигарранг кукундир. Ушбу модда купинча усимликларда, асосан илдизларда, дарахтларнинг кобигида, баргларида ва баъзи меваларда учрайди. Эманнинг кобигида юкори концентрациялар мавжуд. Танин эритмалари бириктирувчи кислоталардир. Озик-овкат саноатида у махсулотларга мазали таъм, маълум бир ранг ва хид беради. Танник кислота виночилик ва пиво тайёрлашда ишлатилади. Унинг бириктирувчи хусусияти туфайли у тиббиётда - тонзиллит, фарингит, терида тошмалар, геморройни даволашда кулланилишини топилган.

Танинларнинг класифияси Уларнинг кимёвий хоссаларини хисобга олган холда танинларнинг 2 гурухи мавжуд: гидролизланадиган (сувда эрийди) ва куюлтирилган. Биринчи гурух вакиллари кислоталар ёки ферментлар билан гидролизлангандан сунг галли ва эллагик кислоталарни хосил килади.

Кимизак мевалар маълум давр давомида юмшаб, пишиб утиб кетса кимизаклигини йукотади. Аммо юмшаб колган мевалар билан ишлаш, уларни ташиш ва бир неча кундан

May, 2023

391

узокрок муддатга саклаш мушкул иш. Этилен моддаси мева юмшаш жараёнини тезлаштиради. Чангланишга боглик меваларда уруг атрофидаги гушт тук сарик-кизил-жигарранг тус олади. Уругсиз меваларда эса уруг булиши назарда тутилган жойдаги гушт рангсиз ок куринишда булади. Бир неча уругли меваларда гуштнинг корайиш холати факат мавжуд уруглар атрофида кузга ташланади.

Дунёнинг куп минтакаларидаги кимизак булмаган хурмо богларида хар 8-16 дарахтга бир чангловчи нав дарахти экилади. Чангловчи дарахтлар бог буйлаб муайян тартибда жойлаштирилади. Чангчи канча куп ишлаб чикарилса, чангланиш учун шунча яхши шарт-шароит тугилади, чанг ташувчи асалари ва бошка хашаротлар канча куп булса, меваларда шунча куп уруг шаклланади. Гарчи уруг шаклланиши мева тукилишининг олдини олиш учун фойдали булса-да, унинг салбий таъсири хам бор. Керагидан ортикча уруг шаклланиши хаддан зиёд мева хосил булишига ва дарахт кучсизланишига, натижада эса дарахтлар икки йилда бир яхши хосил берадиган булиб колишига сабаб булиши мумкин. Шунинг учун А^Шнинг Флорида штатида кимизак булмаган хурмо богларида жуда кам чангловчи нисбатидан фойдаланилади, одатда, 20-40 дарахтга бир чангловчи. Бу нисбат билан етарлича мул хосил олиш мумкин ва меваларнинг учдан икки кисми 1 донадан 3 донагача уруг шакллантира олади.

Хурмо навлари хосил йигим-терими даврида мевалар таркибидаги кимизаклик даражасига караб гурухланади. Кимизаклик даражаси мева хужайра ва тукималари ривожланишидаги турлича шакллар, мева етилиб ривожланишига унинг таркибида уруг бор-йуклигининг кандай таъсир килиши каби омилларга богликдир.

ХУЛОСА

Умуман олганда хурмо навларини 2 йирик гурухга ажратиш мумкин: кимизак мева берувчи ва кимизак булмаган мева берувчи навлар. Бу хар бир гурух ичида навлар уз навбатида яна 2 гурухга булинади: мевасининг холати, яъни тахир булиш-булмаслиги, чангланиш жараёнига боглик булган (чангланишга боглик) ва чангланиш жараёнига боглик булмаган, аслида мева холатига чангланиш эмас, балки шу жараён оркали вужудга келадиган уруглар таъсир курсатади. Юкоридагилардан келиб чиккан холда богдорчиликда хурмо навлари турт хил гурухга булинади:

1. Чангланишга таъсирсиз, кимизак булмаган (ЧТ^Б).

2. Чангланишга боглик, кимизак булмаган (ЧБ^Б).

3. Чангланишга боглик, кимизак (ЧБ^).

May, 2023

392

машхур навлар

кузги

4. Чангланишга таъсирсиз, кимизак (ЧТ^).

1-гурухга тегишли Японияда яратилган сифатида куйидагиларни санаш мумкин.

Эрта пишувчан, эртаки навлар:

• Изу.

• Ичикикен Жиро.

• Маекава Жиро. Барча нав дарахтлари

кучсиз булиб, каторда меъёрдан кура якинрок килиб экилиши мумкин. Мавсум уртасида - кеч пишувчи, кеч кузги навлар:

• Фую - дунёда энг кенг таркалган нав. Мева сифати ва сакланиш муддати меъёрий сифат деб кабул килинган. Фую хосилни, одатда, куп беради, аммо мевалар тугуш ва усиши учун етарлича чангланишни таъминлаш керак булади.

• Жиро - Японияда энг куп етиштириладиган нав, аммо хозирги кунда Макаева Жиро нави унинг урнини эгалламокда.

• Сурага - юкори сифатли мева, Фуюга нисбатан икки хафта кечрок пишади: юмшок иклимларда яхши усади.

2-гурух. ЧБ^Б - чангланишга боглик, кимизак булмаган. Куп хурмо навлари уругсиз мева етиштириш хусусиятига эга. ЧБ^Б гурухига тегишли хурмо навлари уругсиз мева етиштирганда мевалар кимизак булиб, ранги оч тусда булади. Аммо етарлича чангланиш ва уругланиш руй берганда, барча уруглар ривожланиб, кимизак булмаган мева етилади ва бу мевани таранг

(техник пишган) холатида хам истеъмол килиш мумкин булади (худди кимизак булмаган навлар каби). Уруглар атрофидаги эти тук кизгиш-жигарранг тус олади, нисбатан таранг булади, хатто пишиб етилгандан кейин хам. Бу гурухнинг энг оммалашган вакили сифатида эртапишар Нишимура Васе

May, 2023

393

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

навини курсатиш мумкин.

3-гурух. ЧБК - чангланишга боглик, кимизак. Худди иккинчи гурух вакиллари каби бу гурух вакиллари мевасининг холати хам чангланиш жараёнига боглик булиб, уларнинг таркибида уруглар булганда кимизакликни йукотиш хусусиятига эга. Бу гурухга тегишли испаниялик мутахассислар томонидан яратилган Рохо Бриллианте нави хозирги кунда Испания богбонлари орасида оммалашиб бормокда. Етиштирилган мевалар махаллий бозорлар ва Европа Иттифоки мамлакатларига сотилади. Богбонлар бу мевалар таркибидаги кимизакликни йукотиш жараёнини жуда яхши узлаштиришган.

4-гурух. ЧТК - чангланишга таъсирсиз, кимизак. Бу гурухга тегишли мевалар токи юмшагунгача кимизакликни йукотмайди. Аммо юмшаб колган мевалар билан ишлаш муайян кийинчиликлар тугдиради, улар жуда осон эзилиб, бузилиб колиши мумкин. Шунинг учун бундай мевалар кимизаклигини меваларига зарар етказмасдан йукотиш учун сунъий усулда ишлов бериш талаб килинади. Бу гурухнинг энг таникли навларидан бири Хиратаненаши. Бу япон хурмо нави яхши ва сифатли хосил бериши учун чанглатилиши шарт эмас. Баъзан япон истеъмолчилари кимизаклиги йуколган кимизак навларни кимизак булмаган навларга нисбатан купрок суйиб ейдилар. Хиратаненаши деярли Фую билан бир хил вактда пишиб етилади, компакт Хиратаненаши номли чатишмаси деярли бир хил хусусиятларга эга. Аммо хажми кичикрок, бу эса, уз навбатида, богларда дарахтларни узаро зич килиб экиш имконини беради.

REFERENCES

1. Орипов A., Аброров Ш. Хурмо етиштириш технологияси- 2013.- 3-4 б.

2. Бобоев И.А. Биоэкологические и физиологические особенности Punica granatum L. И Diospyros lotus L. в условиях. Диссертация Козон - 2014 С 6.

3. Габибов Т.Г., Рост и плодоношение интродуцированных сортов хурмы восточной в Южном Дагестане. Махачкала - 2012. С 4.

4. Гафизов Г.К. и др. Способ получения пищевого продукта из выдержанной размягченной хурмы. Baki, Azsrbaycan, 2015.-С-17-20-б

1. Гафизов Г.К., Мамедов Н.А., Технология получения пищевого продукта из выдержанной размягченной хурмы: функциональные возможности и перспективы коммерциализации //Modern economy success № 1, 2017. - С. 25.

May, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.