Научная статья на тему 'ШАФТОЛИ ВА УНИНГ ПАЙВАНДТАГЛАРИ'

ШАФТОЛИ ВА УНИНГ ПАЙВАНДТАГЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
62
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мевали экинлар / шафтоли / генетик ресурслар / генофонд / маҳаллий нав / илмий тадқиқот / ташқи муҳитнинг стресс омиллари / бирламчи манба / пайвандтак / пайвандуст.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Хатамова Ҳамидахон Комилжоновна, Иминов Ибрагимжон Абдурагимович

Ушбу мақолада шафтолининг маҳаллий нав ва шакллари учун Андижон вилояти шароитига мос пайвандтагларини танлаш ва қимматли хўжалик белгиларига эга, интенсив технологиялар асосида ўстириладиган навлар билан яхши тутиб кетадиган пайвандтаг шаклларини аниқлаш, улардан самарали ва оқилона фойдаланиш бўйича олиб борилган изланиш натижалари келтирилади. Тадқиқотлар давомида мамлакатимизнинг Фарғона водийси вилоятлари (Андижон вилояти) тупроқ-иқлим шароитларида илмий тадқиқот ишлари олиб борилиб, шафтолининг 5 хил маҳаллий навлари уруғкўчатлари пайвандтаг сифатида ва 3 хил, қимматли хўжалик белгиларига эга, Давлат Реестрига киритилган маҳаллий нав наъмуналари ва шакллари ўрганилди. Илмий тадқиқотлар давомида ўрганилган шафтоли навлари, ўрганилган пайвандтагларга пайванд қилиниб уларнинг тутиб кетиш даражаси, ҳаётининг дастлабки 2 йиллик даврларидаги ўсиши ва ривожланиши ўрганилган. Мақолада шафтолининг Фарғона водийси вилоятларида кенг тарқалган маҳаллий навлари ва истиқболли интродукция қилинган навларининг, ўрганилган пайвандтагларининг қисқача тавсифи келтирилади. Келгусида ушбу маҳаллий навлар ва пайвандтаглари саноат асосида кўпайтириш имконини берувчи туман ҳосил қилувчи қурилмада, уларни илдиз олиши ва кўкарувчанлиги ҳар томонлама ўрганилади ва уларга хўжалик нуқтаи назардан баҳо берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Хатамова Ҳамидахон Комилжоновна, Иминов Ибрагимжон Абдурагимович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАФТОЛИ ВА УНИНГ ПАЙВАНДТАГЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ШАФТОЛИ ВА УНИНГ ПАЙВАНДТАГЛАРИ *Хатамова Х,амидахон Комилжоновна, 2Иминов Ибрагимжон Абдурагимович

1 Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти "^ишлок хужалик махсулотларини саклаш, кайта ишлаш ва кадоклаш технологиялари" кафедраси катта

укитувчиси

2Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти "Интенсив сабзавотчилик, богдорчилик, узумчилик ва иссикхона хужаликлари" кафедраси ассистенти https://doi.org/10.5281/zenodo.8002956

Аннотация. Ушбу мацолада шафтолининг ма%аллий нав ва шакллари учун Андижон вилояти шароитига мос пайвандтагларини танлаш ва цимматли хужалик белгиларига эга, интенсив технологиялар асосида устириладиган навлар билан яхши тутиб кетадиган пайвандтаг шаклларини аницлаш, улардан самарали ва оцилона фойдаланиш буйича олиб борилган изланиш натижалари келтирилади. Тадцицотлар давомида мамлакатимизнинг Фаргона водийси вилоятлари (Андижон вилояти) тупроц-ицлим шароитларида илмий тадцицот ишлари олиб борилиб, шафтолининг 5 хил ма%аллий навлари уругкучатлари пайвандтаг сифатида ва 3 хил, цимматли хужалик белгиларига эга, Давлат Реестрига киритилган ма%аллий нав наъмуналари ва шакллари урганилди. Илмий тадцицотлар давомида урганилган шафтоли навлари, урганилган пайвандтагларга пайванд цилиниб уларнинг тутиб кетиш даражаси, %аётининг дастлабки 2 йиллик даврларидаги усиши ва ривожланиши урганилган. Мацолада шафтолининг Фаргона водийси вилоятларида кенг тарцалган ма%аллий навлари ва истицболли интродукция цилинган навларининг, урганилган пайвандтагларининг цисцача тавсифи келтирилади. Келгусида ушбу ма%аллий навлар ва пайвандтаглари саноат асосида купайтириш имконини берувчи туман %осил цилувчи цурилмада, уларни илдиз олиши ва кукарувчанлиги %ар томонлама урганилади ва уларга хужалик нуцтаи назардан ба%о берилади.

Калит сузлар: мевали экинлар, шафтоли, генетик ресурслар, генофонд, ма%аллий нав, илмий тадцицот, ташци му%итнинг стресс омиллари, бирламчи манба, пайвандтак, пайвандуст.

Шафтоли (Persica Mill) нинг ватани Шимолий ва Марказий Хитойнинг тогли худудлари .хисобланади. Унинг бир канча турлари маълум.

Булардан Давид шафтолиси - P.davidiana Carr. Ёввойи холда Шимолий Хитойда усади. Дарахтлари баланд буйли. Мевалари майда, тукли, ейишга яроксиз. Совукка ва иссикка, кургокчиликка ва замбуругли касалликларга чидамли. Тошкент вилояти шароитида бодом билан бир муддатда гуллайди. И.В.Мичурин бу тур ёрдамида совукка чидамли шафтоли навларини яраттан.

Мир шафтолиси - P. Mira Kovet Kost. Дарахти кучли усувчи, мевалари йирик, Мевалари кучли тукланган, таъм хусусиятлари жуда паст. Хитойнинг тогли худудларида усади. Бошка шафтоли турларига караганда кеч гуллайди ва шу ху-сусияти билан селекцияда ахамиятли тур хисоьланади.

Оддий шафтоли - P. vulgaris Mill. Шафтолининг хамма маданий навлари шу турга мансуб. Оддий шафтоли навлари табиий ва сунъий танлаш натижасида хар хил тупрок ва иклим шароитларида шаклланиб, бир-биридан морфологик белгилари ва биологик

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

хусусиятлари буйича кескин фарк киладиган экологик-географик гурухларга булиниб кетган.

Х,озирги пайтда Шафтоли усимлиги хакидаги мавжуд асосий дарсликлар, монографияларда келтирилиган маълумотларга кура Шафтолининг хамма маданий навлари 5 гурухга: (Марказий Осиё, Хитой, Кавказ орти, Оврупо ва Америка навлари гурухларига) булинади.

Шафтоли кучати доимий жойига утказилганидан кейин, тез хосилга кирувчи ва мул хосил берувчи мевали усимликлардан бири булиб, унинг мевалари хул холича, янгилигича ва кайта ишланган холда истеъмол килинади. Бошка мевали дарахтларга нисбатан шафтолининг помологик навлари бир мунча ихтисослаштирилган ва улар маълум максадлар учун белгиланган. Шафтолининг хул ва куритилган холда истеъмол килишга, хар-хил ичимлик ва мурабболар тайёрлашга хамда жадал музлатишга мулжалланган навлари мажмуи мавжуд.

Шафтоли навлари Республикамизда пишиб етилиш муддатларига кура, хар хил— июн ойидан октябр ойигача булган муддатларда етилади. Улар мевасининг шакли, ранги, катта-кичиклиги ва бошка белгилари билан бир-биридан фарк килади. Республикамизда, хусусан Фаргона водийсида янги навлар яратиш ва чет эл навларини интродукция килиш натижасида шафтолининг каттагина навлари мажмуи узига хос тарзда шакилланган. Лекин богдорчиликни жадаллаштириш зарурияти, навга хамда пайвандтагларга булган талабларни оширмокда. Республикамиз мевачилиги, ишлаб-чикаришида кенг таркалган куплаб навлари мева сифати, нокулай шароитларга ёки ташки мухитнинг стресс омилларига чидамлилиги жихатидан бугунги кун талабларига жавоб бера олмайди. Нав микёсида меванинг етилиш муддати киска булиши (уртача 6-8 кун) туфайли, шафтолизорларда хар хил муддатда кетма-кет пишадиган навлар экиш заруриятини келтириб чикармокда.

Х.Ч. Буриев маълумотларига кура, шафтоли навлари мажмуида, эрта ва кеч пишар навлар бор-йуги 5-15 фоизнигина ташкил этади, холос. Ишлаб-чикаришда асосан урта пишар навлар экилмокда. Шунингдек, луччак шафтоли (Нектарин) навлари жуда кам. Нектарин (туксиз шафтоли) лар тукли шафтолиларга нисбатан биохимик таркиби буйича хам узига хос ахамият касб этади. Улардан юкори сифатли куритилган махсулот тайёрлаш мумкин. Худди шуннингдек, анжир шафтоли навларига хам эътибор кам. Улар хам Марказий Осиё Республикаларида кенг таркалган булиишига карамай нектаринлардан ва оддий тукли шафтолилардан таркибидаги канд ва курук моддалари микдори жихатидан устун туради.

Шафтоли биологик хусусиятларига кура, иссик севар усимлик. Генератив органлари ва шох-шаббаларининг совукка чидамсизлиги унинг асосий камчилиги хисобланади. Унинг мана шу биологик хусусияти кенг таркалишини хам чеклаб куймокда. У урикка нисбатан кеч гулласа хам, гуллаш муддати куп минтакаларида кеч бахор аёзларига тугри келади. Кейинги 90—100 йил мобайнида Республикамизда унинг генератив органлари совукдан ва бахор аёзларидан 30 мартадан купрок хар хил даражада шикастланган. Бундан ташкари шафтоли замбуругли касалликларга жуда чидамсиз. Айникса клястероспориоз касаллигидан куп зарарланади ва хосилдорлиги, хосил сифати пасайиб кетади, хосил бериш муддати кискаради.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Юкоридаги келтирилган маълумотлардан куриниб турибди-ки Шафтоли канчалик инжик ва нозик мева экин тури булмасин уни Республикамиз тупрок - иклим шароитларида устириш ва ундан мул хосил етиштириш хамда даромадли экин сифатида фойдаланиш имкониятлари мавжуд. Айникса шафтолининг интенсив богларини барпо килиш зарур. Бунинг учун эса Фаргона водийси вилоятларида етарлича шарт-шароитлар мавжуд. Чунки бу ерларда Шафтоли кадим-кадимдан экиб устирилади ва унинг ажойиб таъм хусусиятларига ва бир катор кимматли-хужалик белгиларига эга навлари мажмуми шаклланган.

Жахон мевачилигида, дунёнинг шафтоли етиштириш мумкин булган худудларида, хусусан ривожланган давлатлар мевачилигида шафтолининг пакана ва ярим пакана пайвандтагларда интенсив типдаги навларини устириш тажрибаси, кенг микёсда ривожланиб бормокда ва яхшигина тажрибалар тупланган. Бирок мамлакатимиз шафтоли устириш мумкин булган давлатлар сирасига кирсада, бу ерларда олиб борилган бир катор илмий тадкикотларнинг курсатишича, мавжуд адабиётлар тахлилларидан маълум булишича, шафтоли етиштиришнинг интенсив технологиялари элементларини такомиллаштириш борасида етарлича илмий асосланган тадкиколар олиб борилмаган. Х,али хануз мамлакатимизда шафтоли етиштириш, анъанавий усуллар ва тизимларда устириб келинмокда. Бундан куриниб турибдики Шафтоли етиштириш технологияларини интенсивлаштириш элемаентларини ургани ва ишлаб чикаришга тадбик килиш долзарб масалардан хисобланади.

Тадкикотларимизда Шафтоли пайвандтагларини саноат микёсида купайтириш максадида "Туман хосил килувчи курилма"ларда яшил каламчаларининг кукарувчанлигини урганиш ва уларнинг пайвандустлар билан битишиб кетиш даражасини урганиш юзасидан олиб борилган тадкикотларимиз ахамиятлидир.

Тадкикотларда ушбу махалий нав ва шакллари уругкучатларининг яшил каламчаларидан купайтирилган клонарини "туман хосил килувчи курилма"лардаги кукарувчанлиги, илдиз отиш даражаси ва интенсив навлар билан мос келишлик даражалари ва хаётининг дастлабки 2 йиллик усиши ривожланиши хусусиятларини урганишни уз олдимизга максад килиб олганмиз. ^уйида пайвантаг сифатида урганилган нав ва шакллар тавсифи келтирилади:

Аччик бодом кучатлари (Amygdalus communis) - шафтоли, ширин бодом, олча олхури учун кучли пайвандтаг. Пояси шафтоли ва бодомнинг барча навлари билан яхши мос келади, одатдаги ва олча олхури дурагайлари билан жуда мос келади. Никитский ботаника боги олимлари (Л.А.Эршов) маълумотларига кура, бодомга пайванд килинган олхури навлари ёввойи олхури кучатларига караганда яхши усиши, кургокчиликка чидамлилиги ва юкори хосилдорлиги билан ажралиб туради.

Бу пайвандтагдаги дарахтлар тез усади, экилганидан кейин 3-4 йил утиб мева беради ва юкори хосил беради. Дарахтларнинг чидамлилиги 18-20 йил. Экологик жихатдан, бодом усишнинг иссик ва курук жойларига мослашган, улар кургокчиликка чидамлилиги ва иссикликка чидамлилиги билан ажралиб туради. Илдизлари -10°C совукка чидамлилиги паст ва баъзи каттик корсиз кишларда улар чулларида ва водийнинг шимолий вилоятларида бироз музлаши мумкин. Бодомга пайванд килинган шафтоли ер устки кисмининг кишга чидамлилиги, айникса скелет шохлари, танаси ва новдалари асоси кескин камаяди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Шафтоли (Persica vulgaris) уруг кучатлари шафтоли, баъзан урик учун ишлатиладиган бодомга Караганда кучлирок усувчи пайвандтаг. Шафтоли ва урик билан мувофиклиги яхши. Махсус пайвандтаг Ок шафтоли кечпишар нави, шунингдек кенг таркалган махаллий нав уругкучати аникланган.

Бу нав уругкучатлари кучатзорда уругининг униб чикиши юкори, 70-80% ни ташкил этади, кучатлар тез усади ва деярли барчаси куртак пайвандлашга мос келади. Бир ёшга тулган пайвандланган кучатлар доимий жойга экилган богда яхши ва кучли илдиз отади.

Шафтоли кучатларида дарахтларнинг эрта купайиши юкори, саноат хосилдорлиги экилганидан 3-4 йил утгач олинади. Шафтоли дарахтлари энг кучли ривожланишга эга ва Ок-шафтоли нав пайвандтагида устирилган кучатларида энг юкори хосилдорликка эга. В.И.Сенин маълумотларига кура, уртача 6 йил давомида, хосилдорлиги 39 т/га хосилдорликка эга булган.

REFERENCES

1. Буриев X,., К Байметов, Р Жураев "Мева экинлари селекцияси ва навшунослиги" Дарслик. Тошкент "Мехнат"-2001

2. Барабаш Т.Н. Клоновые подвои черешни. //Садоводство и виноградарство.- 2003.-№6.- С.11-13

3. Гартман Х.Т., Кестер Д.Е. Размножение садовых растений /Перевод с англ. Под ред. М.Т.Тарасенко.- М.:1963, 460 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.