Научная статья на тему 'МАНЗАРАЛИ ВА ФОЙДАЛИ ХУСУСИЯТЛАРГА ЭГА БЎЛГАН ЧАКАНДА (HIPPOPHAE)НИНГ БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА ХАЛҚ ТАБОБАТИДАГИ АҲАМИЯТИ'

МАНЗАРАЛИ ВА ФОЙДАЛИ ХУСУСИЯТЛАРГА ЭГА БЎЛГАН ЧАКАНДА (HIPPOPHAE)НИНГ БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА ХАЛҚ ТАБОБАТИДАГИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

1348
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Чаканда меваси / генофондни ўрганиш / каротиноидлар / ареал / олиготроф / микориза / Байкал / халқ табобати / Retail fruit / gene pool study / carotenoids / area / oligotroph / mycorrhiza / Baikal / folk medicine

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Малохат Холмуратовна Хакимова, Сайдали Ашурович Турдиев, Лобархон Санджаровна Бабаджанова

Мақолада илмий тадқиқотлар натижасида чаканда облепиха (Hippophae)нинг биоэкологияси, тарқалиш ареаллари, турлари ва халқ табобатидаги аҳамияти ҳақида батафсил маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article provides detailed information on the bioecology, distribution areas, species and importance of retail hippophae in folk medicine.

Текст научной работы на тему «МАНЗАРАЛИ ВА ФОЙДАЛИ ХУСУСИЯТЛАРГА ЭГА БЎЛГАН ЧАКАНДА (HIPPOPHAE)НИНГ БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА ХАЛҚ ТАБОБАТИДАГИ АҲАМИЯТИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

МАНЗАРАЛИ ВА ФОЙДАЛИ ХУСУСИЯТЛАРГА ЭГА БУЛГАН

ЧАКАНДА (И1РРОРИЛЕ)НИНГ БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА ХАЛЦ ТАБОБАТИДАГИ АХДМИЯТИ

Малохат Холмуратовна Хакимова

Тошкент давлат аграр университети катта укитувчиси

Сайдали Ашурович Турдиев

Тошкент давлат аграр университети кафедраси доценти

Лобархон Санджаровна Бабаджанова

Тошкент давлат аграр университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Маколада илмий тадкикотлар натижасида чаканда облепиха (Hippophae)нинг биоэкологияси, таркалиш ареаллари, турлари ва халк табобатидаги ахамияти хакида батафсил маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: Чаканда меваси, генофондни урганиш, каротиноидлар, ареал, олиготроф, микориза, Байкал, халк табобати.

ABSTRACT

The article provides detailed information on the bioecology species and importance of retail hippophae in folk medicine.

Keywords: Retail fruit, gene pool study, carotenoids, mycorrhiza, Baikal, folk medicine.

КИРИШ

Мамлакатимизда мустакиллик йилларида амалга оширилган кенг куламли ислохотлар, миллий давлатчилик ва суверенитетни мустахкамлаш, хавфсизлик ва хукук-тартиботни, давлатимиз чегаралари дахлсизлигини, жамиятда конун устуворлигини, инсон хукук ва эркинликларини, миллатлараро тотувлик ва диний багрикенглик мухитини таъминлаш учун мухим пойдевор булди, халкимизнинг муносиб хает кечириши, фукароларимизнинг бунёдкорлик салохиятини руёбга чикариш учун зарур шарт-шароитлар яратди.

2017 йил 17 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг харакатлар стратегияси тугрисида"ги Президентимиз Ш.М.Мирзиёев фармонига биноан олиб борилаётган ислохотлар самарасини

, distribution areas, area, oligotroph,

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

янада ошириш, давлат ва жамиятнинг хар томонлама ва жадал ривожланиши учун шарт-шароитлар яратиш, мамлакатимизни модернизация килиш хамда хаётнинг барча сохаларини либераллаштириш буйича устувор йуналишларни амалга ошириш максадида: сугориладиган ерларнинг мелиоратив холатини янада яхшилаш, мелиорация ва ирригация объектлари тармокларини ривожлантириш, кишлок хужалиги ишлаб чикариш сохасига интенсив усулларни, энг аввало, сув ва ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни жорий этиш, унумдорлиги юкори булган кишлок хужалиги техникасидан фойдаланиш; глобал иклим узгаришлари ва Орол денгизи куришининг кишлок хужалиги ривожланиши хамда ахолининг хаёт фаолиятига салбий таъсирини юмшатиш буйича тизимли чора-тадбирлар куриш белгилаб берилган [1].

Шунга кура хукумат карорларида ахоли яшаш худудларини кукаламзорлаштириш ва ободонлаштиришга алохида эътибор каратилмокда. Кукаламзорлаштиришнинг энг мухим вазифаларидан бири инсон хаёти учун соглом ва тулаконли эстетик табиий мухит яратишдир. Бу маънода кукаламзорлаштириш сохаси ландшафтли курилиш ва ландшафт архитектураси билан хамкорликда фаолият юритади.

Дарахт-бута усимликлари нафакат хом-ашё ва турли махсулотлар манбаи, балки табиий мухитни яхшиловчи асосий омиллардан биридир. Усимлик дунёсининг хаётий фаолияти иклимга уз таъсирини утказади яъни хаводаги СО2 ва бошка зарарли газлар хамда тутунни узлаштириб нейтраллаштиради, шахар хавосидаги чанг микдорини камайтиради, дарахтлар томонидан ажратилган фитонцидлар касаллик кузгатувчи бактерияларга кирон келтиради.

Бугунги кунда бутун дунёда сув танкислиги юзага келган бир вактда бизнинг юртимизда хам шахар кучаларимизни кукаламзорлаштиришда кургокчиликка чидамли булган чаканда (hippophae)нинг урни бекиёс.

Кургокчиликка самарали натижа бермайди. лекин масалан кулсойга бугунги кунда сугорилмайди бу дегани лалмикор ерларда яъни тог багрларида маълум микдордаги хаво намлиги юкори булган жойларда хам усиши мумкин лекин хосилдорлик камрок булиши кузатилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Манзарали ва фойдали хусусиятларга эга булган Чаканда облепиха (Hippophae)нинг Россияда олиб борилган илмий тадкикотлар билан Узбекистондаги илмий тадкикотларнинг тахлили:

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

Хозирги даврнинг энг мухим масалаларидан бири - ахолини экологик тоза озик-овкат махсулотлари ва доривор воситалар билан таъминлаш хисобланади. Республикамизда доривор усимликшуносликни ривожлантириш, Узбекистон флорасидаги истикболли доривор усимликларни маданийлаштириш, уларни саноат плантацияларида устиришни йулга куйиш фармацевтика саноати хомашё базасини яратади. Ана шундай истикболли доривор усимликлардан бири - жумрутсимон чаканда (облепиха крушиновидная) - Hippophae rhamnoidesh хисобланади.

Жийдадошлар (Elaeagnaceae) оиласининг вакилларидан бири чаканда (Hippophae) туркумининг вакиллари кичик дарахт ёки бута усимликлар булиб, баландлиги 4-6 м, диаметри 15-20 см келади. Туркумга 3 та тур киритилган. Уларнинг барчаси доривор усимликлар хисобланадилар, яъни уларнинг мева пустлогидан ва шарбатидан чаканда мойи олинади.

Туркумнинг асосий тури жумрутсимон чаканда (Hippophae rhamnoides L.) МДХ флорасида кенг таркалган. Барглари ингичка ланцетсимон тузилган, навбат билан жойлашади. Барг пластинкасининг юз томони тук яшил, орка томони эса калин копланган юлдузсимон тангачалар туфайли кумуш рангда булади. Чаканда эрта бахорда (апрел-май ойларида) барг ёзишдан олдин ёки бир вактда гуллайди. Гуллари айрим жинсли, икки уйли булиб, меваси сохта данакча, резавор, пушти новвоти ёки кизил рангда, сентябр ойида етилади.

1-расм. Чаканда меваси.

Чаканда илдизидан бачкилайди, ёгочлашган каламчалари ёрдамида ва пархиш йули билан купаяди.Унинг ареали нихоятда кенг, МДХ, да Болтик буйи мамлакатларида, Молдавияда, Кора денгиз буйида, Шимолий Кавказда, Кавказортида, Гарбий ва Шаркий Сибирда ва Марказий Осиёда учрайди.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

Узбекистонда Зарафшон дарёсининг урта окимида чаканданинг йирик табиий бутазорлари мавжуд. У дарё, кул ва денгиз киргокларида усади. Тогли районларда денгиз сатхидан 1000-1500м баландликка кутарилади. Тукайзорларда, толзорларда усади.

У ёругсевар, совукка, хавонинг курук келишига чидамли. Х,ар хил тупрокли ерларда уса олади, лекин энг яхши усадиган ери - табиий дренажга эга намлик билан таъминланган дарё ёткизиклари, аллювиал-кумли-шагалли жойлар хисобланади. Унинг серсув мевасини янгилигида ейиш мумкин, таркибида кимматли чаканда мойи (облепиховое масло) ва С витамини бор. Россияда чаканданинг 50 га якин йирик мевали, серхосил ва мойга бой навлари яратилган, улар саноат плантацияларида етиштирилади.

Россияда чаканда мевасидан чаканда мойи олишга ихтисослашган бир неча заводлар мавжуд. Республикамизда чакандани генофондини урганиш ва кучатларини етиштириш агротехникасини ишлаб чикиш ишлари энди бошланган.

2-расм. Европада чаканданинг(ШррорЬае) таркалиш ареали

Чаканданинг ёгочи каттик, мустахкам ва жуда пишик булиб, дурадгорликда ишлатилади. У дарё киргокларини мустахкам-лашда, манзарали усимлик сифатида паркларга экилади, айникса, кузда меваси етилганда гузал манзара хосил килади. Дарё ва куллар киргокларидаги кучма кумлар харакатини тухтатиш максадида экиш максадга мувофикдир.

Тупрок танламайдиган олиготроф усимликлар сафига киради, унумсиз ерларда хам бемалол усаверадилар, чунки уларнинг илдиз тизимида хаводаги

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

азотни узлаштирувчи тугунакли бактериялар булади. Тупроги оз, тошлок, кум-шагал ёки тог жинслари сочилиб ётган жойларда хам уса олади [4-5].

Экиннинг асосий кимматли хусусияти мева шарбати ва уругларида чаканда мойи (облепиховое масло) мавжудлиги булиб, унинг микдори 8 фоизгача етади. Бундан ташкари мевасида С, Е, В1, В2, витаминлари, каротин, фолий кислотаси, флавоноидлар, органик кислоталар учрайди. Мойи хам уз навбатида Е ва F витаминларига ва каротиноидларга бой. Мойи радиоактив нурлар таъсирида зарарланган тери, ошкозон-ичак, меъда шиллик каватлари, ошкозон-ичак яраси ва гинекологик касалликларни даволашда тенги йук доривор воситадир.

Республикамизда чаканда кам урганилган ва ишлаб чикаришда деярли фойдаланилмаётган усимлик хисобланади. Бунинг сабаби, унинг кучатларини устириш ва саноат плантацияларида етиштириш агротехникасини йуклигидир. МДХ мамлакатларида, айникса, Россиянинг Олтой улкасида чакандани плантация усулда етиштириш иктисодий самарали тадбир эканлигини курсатмокда. Хрзирги пайтда чаканданинг табиий бутазорлари Зарафшон дарёси хавзасида жойлашган. У 150 км узунликда булиб, 1000 гектар дан ортик майдонни эгаллайди. Дарё хавзасидаги экологик шароитлар турли-туманлиги, дарёнинг тог, тоголди, текислик кисмларида чаканданинг генетик биохилма-хиллигини келтириб чикарган.

Чаканда экологик пластик усимлик сифатида дарё узанида юзага келган кумли-шагалли оролларни биринчилар катори узлаштиради, ёнлама илдизлари оркали янги усимликларни юзага келтиради ва янги майдонларни тез эгаллаб олади. Типик тукай усимлиги сифатида кумли, шагалли, кумок аллювиал ёткизикларда, доимо намлик етарли тупрокларда усишга мослашган. Илдизида тупрок хавосидан азотни узлаштирувчи тугунакли бактериялар мавжудлиги (микориза) чакандани унумдорлиги паст тупрокларда, кумли-шагалли субстратларда хам бемалол усиб, хосил беришини таъминлайди.

Зарафшон дарёси хавзасидаги чакандазорлар тадкики меваси катта-кичиклиги, ранги ва биокимёвий таркибига кура, турлича эканлигини курсатди. Асосан майда мевали чаканда кенг таркалган, уларнинг резавор мевалари шарсимон-думалок, 5,7 мм диаметрга эга. 100 дона мевасининг огирлиги 9,5 граммга тенг. Уруги хам майда: узунлиги 4-5, йугонлиги 2,5-3,5 мм, шаклига кура, чузинчок, овалсимон, жигар рангда. 1000 та уругининг огирлиги 7,7 граммга тенг.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

НАТИЖАЛАР

Республикамиздаги ушбу ягона чакандазорнинг генетик ресурсларини урганиш натижасида йирик мевали, кам тиканли, серхосил ва оловранг мевали уругчи буталардан 10 та истикболли шакллар танлаб олинди. Танлашда кизгиш-оловрангли меваси бор буталарга купрок эътибор каратилди, чунки кизгиш рангли мева каротиноидларга бой хисобланади. Танланган шакллар орасида Зарафшон-З шакли (100 дона мевасининг огирлиги 15,2 г), Кррадарё-8 шакли (14,2 г), ва Кррадарё-9 шакли (14,8 г) йирик мевалари билан ажралиб туради.

Чаканда меваси новдаларни буткул коплаб олади, шингилида 10-28 тагача резавор мевалар шаклланади. Ушбу шакллардан келгусида селекция максадларида фойдаланиш максадга мувофикдир. Чакандани доривор ва мевали усимлик сифатида купайтиришда оналик бутадан кимматли хужалик-биологик белгиларига кура, фарк килмайдиган генетик бир хил кучатлар етиштириш, факатгина вегетатив усул оркали амалга оширилади. Бунинг учун 25-30 см узунликдаги ёгочлашган новда каламчалари бахорда усимлик уйгонмасдан, февралнинг 20-25 кунларида тайёрланади ва олдиндан тайёрланган эгатларга экилади ва тез-тез сугорилади. Уз илдизига эга кучатлар 1 йилда стандарт кучатлар холатига келади [11].

Чаканда - хар хил жинсли, икки уйли усимлик, ургочи ва эркак гуллари хар хил усимликларда шаклланади. Ф.ДДобулова маълумотларига биноан, эркак усимликлари учинчи йилда ривожланиб, куртаклар катталиги ва усимликларнинг баландлиги буйича ургочи усимликлардан фарк килади: эркак усимлик ургочи усимликлардан 30 см баланд булади. Ургочи усимликларда вегетасия охирида новдаларнинг микдори 75 тенг булади, эркак усимликларда эса - 83. Учинчи йилда чаканда гуллайди. Эркак усимликлари ургочи усимликларга нисбатан олдинрок гуллаб, гуллаши бир неча кун купрок давом этади. Эркак усимликларда гуллаш пайтида новдаларнинг усиш кузатилмайди ва барглар умуман куринмайди. Бу даврда ургочи усимликларда барглар ривожлана бошлайди.

Чаканда меваси ширали булади. Чаканда кулай шароитларда катта тоза чакандазорларни хосил килади. Бу чакандазорларнинг марказида битта асосий бута жойлашиб, атрофида хамма томонга караб, баландлиги пастрок булган буталар жойлашади. Купгина пайтларда чакандазорлар бир жинсли булади, аралаш холатда хам учраши мумкин, бунндай жойлашиш ургочи усимликларни чангланишига кулай булади. Байкал шароитида 34-36 ёшли эркак усимликлари

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

учраганлиги аникданган. Тункин водийсида чаканданинг паст буйли шакллари таркалганлиги аникланган, уларнинг баландлиги 120-140 см тенг булиб, хаёти 10-12 йилни ташкил этади. Эркак усимликлари ургочи усимликларга нисбатан 5 йил купрок яшайдилар. Х,ар хил ташки шароит таъсирида ва узок мослашиш натижасида чаканданинг икдим типлари шаклланган, улар бир-биридан морфологик белгилар билан фарк килади. Н.Н.Яковлев-Сибиряк биринчи булиб, чаканданинг 4 булган: сибир, козогистон, узбекистон, кавказ типлари. У.Роуси эса чаканданинг классификасиясини тузиб, унинг 9 тури борлигини курсатган, уларга куйидагилар киради: дарёолди, жумрацимон, карпат, кавказ, туркистон, монгол, хитой, юннан, джангзен .Ж.И.Гатин учта турга булган : алтай, саян, тян-шан.

Самарканд вилоятида таркалган чаканда тян-шан ёки узбекистон типига киради. Жумрацимон чаканда - ёввойи мевали усимликлар каторига кириб, жуда хам кенг кулланилади. Биринчи булиб, бу усимликни Феофраст, Диоскорид ва Плинийлар ишларида келтирилган. Бу усимликнинг илмий номи Х,иппопхаэ рхамноидес грекча сузлардан келиб чиккан, масалан хиппос (от), пхаэ (ялтирок). Бу усимлик кенг ветеринарияда ишлатилган, греклар бу усимликни баргларини ва ёш новдаларини отларни озикланишида ишлатганлар. Отлар чаканда таъсирида тезда соглом булган.

Чаканда мевалари Сибирда кадим замонлардан бери ишлатилган. П.С.Паллас XVIII асрда чаканда мевасини тасвирлаб, унинг нордонлиги хакида ёзган. Чаканда меваларини ахоли куп микдорда истеъмол килиб, улардан желе, варене ва бошка махсулотлар тайёрлайдилар.

XIX асрда чакандани яхланган холатда истеъмол килганлар. Нордонлигини пасайтириш учун унга шакар кушилган ва кисел, варене, пастила, вино тайёрлаганлар. Чаканда мевалари Монголияда хам кенг кулланилади. Бу ерда чаканда меваларидан озика махсулотлар ва чаканда ёги тайёрланади. Чаканда меваларини Сибир халки хам кенг ишлатади. Меваларидан кисел, варене ва бошка махсулотлар тайёрлайдилар. Чаканда яшил-кумуш рангли барглари ва чиройли рангли мевалари оркали манзарали усимлик булиб хисобланади. Чаканда мевалари узок вакт мобайнида дарахтларда сакланганлиги сабабли манзарали богдорчиликда хам кулланилади. Чаканда тирик девор булиб хам ишлатилади. Ёгочидан купгина майда курилиш материаллар тайёрланади. Чаканданинг ёгочи каттик, чиройли булади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

Чаканданинг ёш барглар ва новдаларидан корамтир буёклар тайёрланади. Чаканда меваларининг нейтрал сувли эритмасидан буёклар тайёрланади, улар газмолларни сарик ва яшил рангларга буяйди.Чаканда кадим замонлардан шифобахш усимлик сифатида ишлатилади.

Греция, Хитой, Рим, Монголия кадимги халк табобатида чаканда упка, жигар, ошкозон, суяк касалликларида ишлатилган. Сибир шароитида чакандадан дизентерия, тери касалликлари, ревматизмга карши шифобахш моддалар тайёрлаганлар. Купгина кадимий тиббий асарларда чаканда упка касалликларга карши ишлатилган. Бундан ташкари чаканда препаратлари организмларда кон харакатланишига ёрдам беради, мевалари томок касалликларини йукотишга ёрдам беради.

Хрзирги кунда чаканданинг шифобахш хусусиятлари катта ахамият берилмокда, шунинг учун меваларининг кимёвий таркиби турлича урганилаяпти. Чаканда - кам калорияли усимлик булиб хисобланади, унинг 100 грамм меваси 30 калория ажратади. Мевларининг нордонлиги 1,3 то 2,7% гача булади. Чаканда меваларида олма, щавел, янтар кислоталар учрайди, улар юкори физиологик фаолликга эга. Чаканданинг купгина урганган навларида шахар микдори паст булиб - 3-6% ташкил этади. Чаканда меваларининг шифобахш хусусиятлари уларнинг таркибига ёг булиши билан боглик. Чаканда ёги таркибида куп витаминлар ва бошка биологик фаол моддалар топилган. Уларнинг микдори 1 то 18% булади. Чаканда ёгида витаминлардан Е, К, провитамин А хал булади, ёг колдиклари таркибида стеарин табиатидаги моддалар топилган - ситостерин, фосфолипидлар, холинлар, каротин ва бошкалар. Чаканда таркибида куп микдорда витамин Е учрайди. Чаканданинг мева ширбатида витаминлардан А, С, В1, В2, В6, Е, К, Р учрайди. Аскорбин кислотанинг микдори 37-268 мг/100 г мевада учрайди. Чаканда меваларининг таркибида аминокислоталар хам учрайди, масалан, аланин, фенилаланин, глутамин, систеин, лейсин, лизин, аргинин, серин, валин ва бошкалар. Бундан ташкари меваларда эфир ёглар, микро-ва макроэлементлар хам учрайди. Чаканда мевалари таркибида 15 микроэлементлар топилган, улар темир, магний, марганес, мис, бор, олтингугурт, хлор, алюминий, кремний ва бошкалар. Бундан ташкари меваларнинг таркибида 8% ёг топилган, шу туфайли у жуда яхши иммуномодулятор ва иммунопротектор булиб хисобланади.

Чаканданинг барглари ва пустлоги хам шифобахш булади. Чаканда баргларининг таркибида аскорбин кислота ва каротиноидлар, Р-фаол моддалар учрайди. Скелет новдаларининг пустлогида серотонин алкалоиди топилган, бу

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

алкалоид асаб системасини фаолиятида катта ахамиятга эга. Серотонин шишиклар фаолиятини тухтатиши мумкин. Шундай килиб, чаканда организмнинг табиий махсулотларига ухшаб хилма-хил фармакологик таъсирга эга. Биологик фаол моддалар оркали чаканда эффектив шифобахш усимлик булиб ишлатилади. Чаканда ёги купгина касалликларга карши ишлатилади, масаслан ошкозон касаликлари, экзема, эрозия, гайморитлар, шишиклар, атеросклероз, авитаминозларда. Чаканда ёгининг шифобахш таъсирини куп олимлар урганган. Бу ёг кучли регенератив хусусиятга эга булиб, хужайраларни шишиклардан химоя килади ва антирадиант хисобланади. Чаканда таркибида бета-каротинни (провитамин А) булиши одам эмбрионини ривожланишига ёрдам беради, хомиладорлик яхши утиб, одамнинг умумий холати ва усиш яхши даражада булади. Чаканда юкумли касалликларга хам карши ишлатилади. Огир жаррохлик операциялардан сунг тезда яраларни тузатади, кон томирларини эластик холатга келтиради.

Токоферол моддасини етарли микдорда булиши юракнинг нормал холатга келтиради. Чаканда махсулотларини профилактик жихатдан исте'мол килиши одамларнинг соглом булишига келтиради.

Россияда шифобахш ва ароматик усимликлар институтида янги антивирус дори ишлаб чикилган, у чаканда баргларидан тайёрланган, унинг номи - гипорамин. Бу дори микробларга, герпес, аденовирус, патоген замбуруглар ва бактерияларга карши ишлатилади. Чаканда парфюмер саноатида хам ишлатилади, ундан шампунлар, косметик кремлар, тери тозаловчилари, соч учун буёклар тайёрлайдилар. Чакандани урмончиликда хам катта ахамияти бор. Бу усимлик илдизлари ёрдамида тез купайиб тупрок эрозиясига карши ишлатилади ва рекултивасияда катта ахамияти бор.

МУХОКАМА

Шундай килиб бугунги кунда чакандани куп сохаларда ишлатадилар уни XXI асрнинг усимлиги деб хисоблайдилар. Чакандани куп мамлакатларда урганадилар. Охирги йилларда МДХ мамлакатларида, Хитойда, Монголияда катта саноат плантациялар ташкил этганлар. Купчилик илмий ишлар Алтайда, Сибир богдорчилик институтида, Нижни новгород селхозакадемиясининг ботаника кафедрасида утказилмокда.

Хитойликлар учун чаканда стратегик усимлик булиб хисобланади. Бу усимлик оркали экологик холат яхшиланади, сув ва шамол эрозияси билан кураш утказиш мумкинлиги аникланган. Хитой шароитида купгина унумли

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

тупроклар ювилиб кетмокда. Бунинг натижасида купгина тупроклар фойдаланишдан чикади. Шунинг учун чаканда оркали, унинг биологик хусусиятлари билан фойдаланиб бу муаамоларни ечиш мумкинлиги аникланган. Чакандадан 250 тадан купрок хар хил озикали, доривор ва косметик махсулотлар тайёрланади.

Узбекистонда бу усимлик купгина майдонларни эгаллаган ва асосан Зарафшон водийсида таркалган. Бу ерда бу усимликнинг хар хил шакллари ва биологик хусусиятлари урганилмокда. Лекин охирги пайтда антропоген омил таъсирида ёввойи чакандазорларнинг майдонлари кискартирилмокда. Бу асосан табиий чакандазорларнинг нотугри ишлатилиши, дарахтларни кесилиши, урмонларни химоя килмаслик натижасида руй беради.

Кимиёвий таркиби. Мева таркибида 450 % витамин C, 0,035 мг % вит. Б1, 0,056 мг % вит. Б2, 145 мг % вит. Е, 60 мг % каротин, 0,79 мг % фолат кислота, 9 % гача ёг (меванинг юмшок кисмида) органик кислоталар ва бошка моддалар бор.Уруги таркибида 12,5 % ёг, 0,28 мг % вит. Б1, 0,38 мг % вит. Б2, 14,3 мг % вит. Е, 0,3 мг % каротин бор.(Бекназар Уралов) Чаканда мойи ярим курийдиган, тук сарик рангли, таркибида 180-300 мг % каротиноидлар (шу жумладан 40 -100 мг % каротин), 110 - 165 мг % витамин Е ва П булади. Чаканда мойи - бу сувсизлантирилган мевани кунгабокар ёги билан экстракция килиб олинган препаратдир. Препарат таркибида каротиноидлар 180 - 200 мг % булиши керак [12].

Чаканда (облепиха) ёги тиббиётда жуда кадрли. Тери касалликларида ёки шиллик пардалар жарохатланганда чаканда ёги суртилади.

Гастрит, ошкозон ва ун икки бармокли ичак ярасида: 21-28 кун давомида овкатланишдан 18-20 дакика олдин 1 чой кошик чаканда ёги ичилади. Агар ёг ичгандан сунг жигилдон кайнаса, ёгни газланмаган минерал сув билан ичиш тавсия килинади. 1-2-даражали куйиш, совкотиш, ёток яраси, узок битмайдиган яра, чипкон ва терининг бошка жарохатларида: хар куни жарохат жойини тозалаб, чаканда ёги томизинг ва дока билан богланг. Чаканда ёгини эрталаб ва кечкурун овкатланишдан 15-20 дакика аввал 1 чой кошикдан ичиш хам фойдали. Огиз четлари ёрилганда: лабга чаканда ёги суртинг.

Тонзиллит, фарингит, ларингитда: 7-8 кун мобайнида кунига 2 махал пахта уралган чупчалар ёрдамида огиз бушлиги шиллик пардаси, бодомсимон безларга чаканда ёги суртиш керак. Шу билан бирга, кайнаган сувга бир неча томчи чаканда ёги томизиб, сув бугидан нафас олиш (ингаляция килиш) зарур.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

Юкорида келтириб утилган касалликларда чаканда ёгини эрталаб ва кечкурун, овкатланишдан 15-20 дакика аввал 1 чой кошикдан ичиш тавсия килинади.

Бавосилда: 2 хафта мобайнида махсус чаканда ёги шамчалари (свеча) куйиш фойдали. Шунингдек, кунига 1 чой кошикдан чаканда ёги ичилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Мумкин эмас: жигар, ут пуфаги ва ошкозон ости бези касалликлари (тош, панкреатит, холецистит) ва ич кетишида чаканда ёги ичиш тавсия этилмайди. Терига суртганда ачишиш ва турли аллергик реакциялар содир булиши хам мумкин [7].

Энг асоси витамин А га бойдир. Витамин А , С , Е, -ларга жуда куп бу облепеха мевасининг ёгида. Витамин С одамни терини таранг килиб ажинларни йук килишга ёрдам берса, витамин Е терини каришга йул куймасдан ёшартирар экан. Юз териси учун хам облепиха ёги жуда фойдали томонлари куп: Масалан; агар юзингизда ажин булса, биринчи карилик юз бериш. Юздаги доглар, сепкиллар, хусунбузарларни йук килишга ёрдам беради. Курук терилари учун хам жуда фойдаси яхши. Кузингиз огриса шифокор маслахати билан 2-томчисини куз тагига суртиб юрсангиз огригини колдириб тузатади. Холестирини танангиздан камайтириб озишга ёрдам беради. Семиришни олдини олади. Сочингизни тукилишига фойдаси бор, казгокни йукотишга ёрдам беради. Ичингиз котса хам фойдаси бор, бир икки кошикчада ичиб юборсангиз ични тозалаб чикади. Эркаклар учун хам жуда фойдали томонлари бор. Букок касалигига хам яхши. Шифокор маслахати билан ишлатиш тавсия этилади [8].

ХУЛОСА

Россияда илмий ишлар натижасида 50 якин хар хил навлар яратилган. Хозирги кунда улар хар хил чет мамлакатлар билан хамкорликда генетико-селексион ишлар олиб бормокдалар. Россиядан тажрибани орттириб, хитойликлар чакандани жуда катта майдонларда устирмокдалар.

Чаканданинг фойдали хусусиятлари кадимги Грецияда бу мевага кизик ном беришган: «ялтирок от» - хатто энг нимжон жониворлар хам чакандадан истеъмол килгандан сунг, соглом ва бакувват булиб, уларнинг териси эса ялтирашни бошлаган.

Чаканда ер шаридаги энг фойдали резавор мевалардан бири булиб, у сизга куйидаги касаллилларга фойдаси тегади:

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

Шамоллаш ва вирусларга карши курашади: у узида куп микдорда C витаминини саклаб, кизил булгор калампири ва на'матакдан сунг, у учинчи уринда туради. К гурух витамини борлиги сабаб, моддалар алмашинувини бошкаради. Кон таркибини яхшилаб, унинг куюлишини олдини олади. Тери, тирнок ва соч сифатини яхшилайди, холецерин микдорини камайтиради, шакар микдорини камайтиради. Томирларнинг чузилувчанлигини оширади, йуталдан халос этади, бундан ташкари чаканда ошкозон яраси ва ун икки бармокли ичак касалликларида хам жуда фойдали хисобланар экан.

Чаканданинг зарарли томонлари афсуски бу кони фойда меванинг айрим зарарли томонлари хам кайд этилган экан. Уни буйрак ва ут пуфагида тоши бор беморларга истеъмол килиш тавсия этилмайди [9].

Rasayana «Облепиха» (чаканда) кул мехнати ёрдамида тайёрланган табиий совунлар ишлаб чикарилмокда. Терингизни ёш ва чиройли сакланишини таъминлайди. Совун кундалик фойдаланиш учун мулжалланган. Облепиханинг (чаканда) хусусиятлари бизга II асрдан буён маълум. Уша вактларда кадимги Юнонистонда ярадор жангчилар ва отларни даволашда чакандадан (облепиха) фойдаланишган. Чаканда (облепиха) меваси аминокислоталарга, моно ва куп туйинмаган кислоталарга бой, бир катор макро ва микроэлементлар (калций, магний, марганец, темир, кремний ва бошкалар) мавжуд [10].

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 17 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг харакатлар стратегияси тугрисида" фармони

2. А. Мухамеджанов, Э.Бердиев, Манзарали дарахт-бута усимликлар (тавсифи, купайтириш, парваришлаш, шакл бериш)Тошкент 2018.

3. Вильданова К.Д. Декоративные кустарники, - Ташкент. Типография "Шарк", 2006. - 45с.

4. Кайимов АД., Бердиев Э.Т. Дендрология (Дарслик). - Тошкент, "Чулпон" ижодий-матбаа уйи, 2012.-256 б.

5. А.К. Кайимов, Э.Т. Бердиев, Х,.Ф.Х,амроев, С.А.Турдиев, Дендрология амалий машгулотлар учун дарслик, Тошкент 2015, 39-48-256 бетлар.

6. https://www.dissercat.com/

7. http: //darakchi .uz/uz/35252

8. ... https://ok.ru/aellarkasa/topic/66559651397797

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-254-266

9. https://zira.uz/uz/2018/10/04/chakanda-to- g-risi da-q i zi q arl i -ma-l umotl ar/

10. https://www.facebook.com/Ayurvedauz/posts/1831191973610968

11. https://agro.uz/uz/services/useful/4313/

12. https://uz.wikipedia.org/wiki/Chakanda

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.