CC BY
5Рекреационная география и туризм
ЭеЖ 379.85:61(571.50)
Г. Ж. Нургалиева1, Б. Ш. Абдиманапов2, Е. А. Ток;панов'
,3
1Г.г.к., география, туризм жэне су ресурстары каферасыныц кауымдастырылган профессоры (Х. Досмухамедов атындагы Атырау мемлекетгiк университет^ Атырау, Кдзакстан) 2Г.г.д., география, экология жэне туризм кафедрасыньщ профессоры (Абай атындагы ¥лттык педагогика университетi, Алматы, Кдзакстан) 3Г.г.к., жаратылыстану пэндерi кафедрасыныц ага окытушы (I. ЖансYгiров атындагы Жепсу мемлекеттiк университетi, Талдыкорган, К^азакстан)
Аннотация. Аксу взенi алабынын твменп агысында Алматы облысынын бiрегей су нысаны Рай квлi орналаскан. езшщ рекреациялык тартымдылыгы жагынан, ол, Балкаш пен Алаквлден кем тYCпейдi. Оныц, эсiресе, емдж-сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамытуда ерекше орын алатын гидроминералдык ресурстарынын мацызы зор. Макалада Рай келi суы жэне емдiк балшыктарыныц физикалык-химиялык к¥рамын зертханалык зерттеу нэтижелерi ^сынылган. Гидроминералдык ресурстардын калыптасу жагдайлары жэне оларды бальнеологияда колдану перспективалары туралы акпарат берiлген.
ТYЙiн сездер: емдш-сауыктыру туризмi, гидроминералдык ресурстар, талассотерапия, пелоид, рапа, микроэлемент, Рай кел^
Kipicne. Рай кел1 Балкаш ойысында Аксу езешнщ твменп агысында тещз децгешнен 371 метр бшкпкте ^шш жал к¥мыныц шыгысында орналаскан. Географиялык координаттары 46°04'51" C0лтYCтiк ендш, 78°10'40" шыгыс бойлык (сурет).
РАЙ КЭЛШЩ ГИДРОМИНЕРАЛДЫК РЕСУРСТАРЫН ЕМД1К САУЬЩТЫРУ ТУРИЗМ1 ЖЭНЕ ОНДАГЫ ДЕМАЛЫСТЫ ДАМЫТУ МАЦСАТЫНДА ЗЕРТТЕУ
^азакстанныц физикалык каратасындагы Рай келшщ орыны
Кел суыньщ бетю ауданы шамамен 1,2 км2, узындыгы 300 м, еш 120 м, жагалау сызыгыныц узындыгы 1100 м [1, 2]. Орташа терецдш 2,6 м.
2012-2018 жылдар аралыгында жYргiзiлген экспедициялык зерттеулер барысында суы мен табанына шеккен тунбаларынан алынган сынамаларга жасалган талдаулар кел жер бетше жакын жаткан куши минералданган еспе сулардыц кетерiлуiнен тузшген деген корытынды шыгардык.
Fылыми зерттеулер мен жобаларда аридт климат жагдайында туйык келдер суыныц, жага-лауындагы тузга каныккан емдiк балшыктардыц тузшу^ коректену режимi, сонымен катар, гидро-минералдык ресурстарыныц емдш-сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамыту максатында пайдалануга жарамдылыгын багалау мэселелерi элi де зерттеуд кажет етедi.
Fылыми эдебиеттерде курлыктык туйык келдерде тунбалардыц тYзiлу урдю туралы бiр тектi тургылардыц болмауы 2012 жылы жазда Рай келшщ суы мен тунбаларыныц физикалык-химиялык курамын зерттеуге негiз болды.
Кел суы мен табанында тунбаларын, емдiк балшыктарын зерделеу курлыктык шагын туйык су коймаларыныц емдiк-сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамытуга жарамдылыгын багалауга мYмкiндiк береди
Рай келшщ гидроминералдык ресурстарын зерттеу барысында алынган су мен емдш балшыктар сынамаларыныц органолептикалык керсеткiштерi (rY^, иiсi, консистенциясы, курылымы), физи-калык-химиялык керсеткiштерi, санитарлык-микробиологиялык керсеткiштерi аныкталды.
Су мен пелоидтарды ластайтын, детергенттер, ауыр металлдар болганымен олардыц мелшерi белгшенген нормадан аспайтынын керсеттi. Бул керсеткiштерi бойынша табиги су коймаларыныц тунбалар тYзу экологиялык таза деген корытынды шыгаруга болады.
Осыган орай, курлыктыц шагын туйык келдердщ коректену режимш, емдiк балшыктары мен пелоидтардыц тYзiлу жолдарын, олардыц емдiк-сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамыту-дагы мацызын зерттеу езект болып табылады.
Материалдар мен зерттеу эдктерь 2012-2018 жылдар аралыгында Балкаш ойысындагы Рай келiнiц эр тYрлi терецдiктердегi суынан бiр-бiрiнен 30-40 м орналаскан 10 косыннан 30, пелоид-тарынан 13 сынама алынды.
Талдау жумыстары Казакстан Респукбликасыныц Бшм жэне гылым министрлiгi География Институты «Жер туралы гылымдар, металлургия жэне кен байыту орталыгы» акционерлiк кога-мыныц ¥лттык зертханасында жYргiзiлдi.
Сынамаларды талдауга индуктивтi байланыскан плазмалы ICP-MS Agilent 7500cx Масс-спектрометр приборы (АКШ); PFP7 жалынды фотометр (¥лыбритания) колданылды.
Эксперименттiк бвлiм. Жазда каркынды булану есебiнен Рай келiнiц децгеш 0,5-0,8 м темен-дейдi. Бiрак кYштi минералданган жер асты еспе суларымен коректенуiне байланысты табиги туйык су коймасы кургамайды. Хлорлы-натрилi-сульфатты келсуыныц аса жогары минералдануы тецiз суларымен уксастыгын айкындайды. Айырмашылыгы тецiздiкiне караганда минералдануы бiршама жогары. Жаз айларында булану каркыны артканда жалпы минералдануы 139 г/л дешн жетедi (1-кесте).
Келдiц аты Аксу ауданындагы Матай темiржол бекетi мацында ХХ гасырда емiр CYрген, 19411945 жылдары ¥лы отан согысында жараланган жауынгерлердщ жаракатын кел суымен емдеген Рай
1-кесте - Рай келшщ шыгыс белптнен алынган су сынамаларына жасалган зертханалык талдау нэтижелер1
Табылган катиондар Табылган аниондар
^урамдас белжтер1 мг/дм3 ^урамдас белжтер1, мг/дм3
Натрий 54630,1 Карбонаттар 2640,0
Калий 102,0 Гидрокарбонаттар 3575,7
Кальций 16,0 Хлоридтер 45631,2
Магний 559,4 Сульфаттар 32537,0
Аммоний 0,2 Фторидтеор 4,35
Тем1р (+3) 0,099 Иодиттер 0,55
^оргасын 1,289 Бромиттер 30,96
Бор 9,00
ананьщ есiмiмен байланысты. Жазда суыныц каркынды булануынан кел жагалауында эртYрлi хи-миялык элементтерге каныккан сорлар пайда болады.
Рай келшщ суы мен емдiк балшыктары пелоидтарыныц физикалык-химиялык крамы адам денсаулыгына пайдалы эр тYрлi микроэлементтерге бай. Ол ез кезегшде кел жагалауында емдш-сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамытуга мYмкiндiк бередi.
Алынган сынамаларга жасалган зертханалык талдау нэтижелерi пелоидтарды тYзетiн негiзгi факторларга минералды субстраты, органикалык заттардыц саны мен сапасы, балшык тYзу Yрдiстерi жYретiн с^йык орта жэне оган эсер ететш микроагзалар жататынын керсеттi.
Кел суыныц минералдануы емдiк балшыктардыц тYзiлу YPДiсiне белгiлi дэрежеде эсер етедi. Судыц т^здылыгы аса жогары болганда, олардыц каркыны темендейдi [3].
Емдiк балшыктардыц тYзiлуiне эсер ететiн мацызды факторлардыц бiрi судыц температура режимi, коректену жагдайы, адсорбция болып табылады. Кел табанына шеккен сазды шегiндiлердiц бактерияларды сiцiруi, балшыктардыц тYзiлу каркынын арттырады [4, 5].
2012-2018 жылдар аралыгында емдш-сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамытуга жарам-дылыгын зерттеу максатында жYргiзiлген экспедициялык зерттеулер Рай келi суыныц минералдануы мен химиялык к^рамына агынсыз т^йык болуы, саяздыгы, жаз маусымында каркынды булану эсер ететшш керсеттi (1, 2-кестелер).
2-кесте - Рай келшщ батыс белггшен алынган су сынамаларына жасалган зертханалык талдау нэтижелер1
Табылган катиондар Табылган аниондар
^рамдас белжтер мг/дм3 ^рамдас белжтер1 мг/дм3
Натрий 47058,5 Карбонаты 2652,0
Калий 131,5 Гидрокарбонаттар 3563,5
Кальций 8,0 Хлоридтер 45207,7
Магний 554,5 Сульфаттар 32318,8
Аммоний 0,2 Фторидтер 4,06
Тем1р (+3) 0,1 Иодиттер 1,47
Бор 9,00 Бромидтер 39,53
Алынган сынамаларга жYргiзiлген талдау нэтижесiнде Рай келiндегi су к^рамынан Менделеев кестесiндегi 13 химиялык элемент табылды. Олардыц iшiнде натрий, магний, калий, хлоридтер, гид-рокарбонаттар, карбонаттар, сульфаттардыц мелшерi жогары екенш керсеттi [6].
Жылдыц жылы кезецдервде келден алынган су сынамаларына жасалган зертханалык талдаулар батыс жэне шыгыс белiктерiнен табылган аниондар мен катиондарында айырмашылыктар бар екенi аныкталды (1, 2-кестелер). Келдщ шыгыс белiгiнен алынган су сынамасыныц химиялык к^рамын талдау нэтижелерi батыс белiгiмен салыстырганда № 54630,1 мг/дм3 (13,85%); магний 559,4 мг/дм3 (0,87%); хлорид 423, 5 мг/дм3 (0,92%); сульфат 218,2 мг/дм3 (0,67%) артык, ал Са 29,5 мг/дм3 (22,43%), карбонаттар 12 мг/дм3 (0,45%); бромидтер 8,53 мг/дм3 (8,67%) кем (1, 2-кестелер) екеш айкындалды.
1, 2-кестелердщ санды; мэлiметтерiне жасалган талдауларга сэйкес Рай келiнiц суыныц к^ра-мында кальцийдiц, йодтыц, фтордыц, бромныц, бордыц, калийдiц, магнийдiц натрийдщ, хлордыц, сульфаттыц, гидрокорбанаттыц концентрациясы жогары.
Б^дан натрий, калий жэне баска металлдар т^здары мен сульфаттыц мелшершщ жогары болуы кел суыныц емдш касиеттерiн арттырады деген корытынды шыгаруга болады. Ол ез кезегiнде кел суы мен пелоидтарын емдiк сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамыту максатында пайда-лануга мYмкiндiк бередi [7].
Рай келшщ шыгыс белтнщ суыныц сынамаларына жасалган зертханалык талдау нэтижелерi рН 8,95; жалпы минералдануы 139,72 г/л; к^ргак калдыктар 1486,96 мг-экв/дм3; жалпы каттылыгы
С166Бв428
46,00 моль; пергаментпк тотыгуы - М 139,72-^ 98-рН 8,95.
Рай келшщ батыс белшнщ суыныц сынамаларына жасалган зертханалык талдау нэтижелерi рН 9,0 жалпы минералдануы 131, 55г/л; кургак калдыктар 1233,24 мг-экв/дм3; жалпы каттылыгы
Cl61SO432
46,8 моль; пергаменттiк тотыгуы - M 131,55-^ 98- рН 9,0.
Рай келшщ суымен катар пелоидтарыныц сынамаларында зертханалык талдау жасалды. Нэти-жесiнде емдш балшыктардыц курамынан Менделеев кестесiндегi 8 элемент табылды. Олардыц Yлесi руксат етiлген шектен артык емес екеш айкындалды. Солардыц iшiнде Си 4,89 мг/кг; Ni 10,9 мг/кг; Pb 3,036 мг/кг; Cd 0,039 мг/кг; Mn16,01 мг/кг; As 7,89 мг/кг; Zn 10,2 мг/кг; Cr 0,029 мг/кг басым.
Рай келiнiц суы мен емдiк балшыктары пелоидтарга жасалган зертханалык талдау нэтижелерi мен емделуге келетiн рекреанттармен жYргiзiлген сауалнама нэтижелерi курамындагы химиялык элементтер адам агзасына жагымды эсер ететiнiн керсеттi. Ол ез кезепнде аталган шагын табиги су коймасында емдiк сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамытуга мYмкiндiк бердi [8, 9].
Шипажай танушылар жYргiзген бальнеологиялык зерттеулерiнiц мэлiметтерiне сэйкес су мен емдш балшыктар курамындагы йод пен бром жэне баска микроэлементтер ас корыту мYшелерiн тазартуда, жYрек-кан тамырлары жэне тiрек кимыл жYЙелерiнiц жумыстарын реттеуде, калканша бездi, тер^ геникологиялык ауруларды емдеуде мацызы зор [10].
Курамында ерген химиялык элементтерге бай су терi аркылы тамырдагы кан агынына енедi, терiге нервтш тiтiркендiру эрекетiн тудырып агзага жагымды эсер етедi [11].
^орытынды. Рай келшщ суы мен емдш балшыктары пелоидтарыныц курамында магний, кальций, натрий, мыс, хром, марганец иондары басым. Алынган сынамаларга жасалган талдау нэ-тижелерi Казакстан Республикасы Экiметiнiц 2012 жыл 18 кацтардагы № 104 каулысыныц шипа-жайлар мен физиоемдеуге колданылатын емдiк балшыктар мен суга койылатын санитарлык-эпидиемологиялык нормативтерiне сэйкес келетшш керсеттi.
ЖYргiзiлген зертханалык талдау нэтижелерi шелдi алкапта орналаскан Рай келшщ гидроми-нералдык ресурстары алуан тYрлi деген корытынды шыгаруга мYмкiндiк бердi. Бiрак оны емдiк-сауыктыру рекреациясы мен демалысты дамыту максатында колдану талапка сай децгейде емес. Сондыктан Казакстанда сирек кездесетiн бiрегей табиги нысан ретiнде ерекше коргауга алып, суы мен емдiк балшыктарын тиiмдi пайдалану кажет. Аумагыныц шагындыгын ескерш емделуге келетiн адамдар санын реттеу, аумакка тYсетiн рекреациялык салмакты азайту мэселелерш шешу кажет.
ЭДЕБИЕТ
[1] Филонец П.П. Морфометрия озер Талды-Курганской и Алма-Атинской областей // География пустынных и горных районов Казахстана. - Алма-Ата: «Наука» КазССР, 1970. - Вып. 15. С. 12-135.
[2] Филонец П.П., Омаров Т.Р. Содержание микроэлементов в поверхностных водах Талды-Курганской и Алма-Атинской областей. - Алма-Ата: «Наука» КазССР, 1970. - 175 с.
[3] Холенок В.Ф. Природные и лечебные богатства Казахстана. - Алма-Ата: Гылым, 1982. - С. 33-67.
[4] Dzhetimov M.A., Mazbayev O.B., Asubayev B.K., Yesengabylova A., Tokpanov E.A. Physical and Chemical Microbiological Analysis of the Therapeutic Mud of «Kossor» Deposit Of Alakol Lake // LifeSci J. - 2014. - Vol. 11(5). -P. 217-221.
[5] Кусков А.С., Лысикова О.В. Курортология и оздоровительный туризм. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2004. - 317 с.
[6] Suraganova S., Yessengabylova A., Bissekov A., Sarbassov Ye., Bigotanov K. Sanitary and microbiological researches of therapeutic muds of the deposit «Kossor» of the Almaty oblast // Life Sci J. - 2014. - Vol. 11(9). - P. 276-279.
[7] Garrett D. Handbook of Lithium and Natural Calcium Chloride. Their Deposits, Processing, Uses and Properties. -Elsevier, 2004. - 457 р.
[8] Myazina N.G. Comparison of hydrogeochemical features lake. Elton and the Dead Sea // Water management in Russia. -2013. - N 1. - P. 52-59.
[9] Baimyrzayev Kuat M., Andasbayev Yerlan S., Tokpanov Erkyn A. The value of the hydro resources of Lake Zhalanashkol for the development of health tourism and recreation in the Republic of Kazakhstan // Revista ESPACIOS. - 2018. - Vol. 39, N 18.
[10] Duff M., Uranium Sorption on Sodium Aluminosilicates and Gibbsite, Contract No. DE-AC09-96SR18500 with the U.S. Department of Energy. - Report Date October 1, 2002. - P. 31.
[11] Ступникова Н.А., Христофорова Н.К., Мурадов С.В. Месторождение лечебной грязи озеро Утиное: Условия формирования и оценка экологического состояния при антропогенном воздействии // География и природные ресурсы. -2003. - № 4. - С. 39-43179.
REFERENCES
[1] Filoneth P.P. Morfometriya ozer Taldykurganskoi i Alma-Atinskoi oblastei // Geografia pustynnyh i gornyh raionov Kazakhstana. Alma-Ata: «Nauka» KazSSR, 1970. Vyp. 15. P.12-135 (in Russ.).
[2] Filoneth P.P., Omarov T.R. Soderzhanie mikroelementov v poverhnostnyh vodah Taldykurganskoi i Alma-Atinskoi oblastei. Alma-Ata: «Nauka» KazSSR, 1970. 175 p. (in Russ.).
[3] Holenok V.F. Prirodnye i lechebnye bogatstva Kazakhstana. Alma-Ata: Gylym, 1982. P. 33-67 (in Russ.).
[4] Dzhetimov M.A., Mazbayev O.B., Asubayev B.K., Yesengabylova A., Tokpanov E.A. Physical and Chemical Microbiological Analysis of the Therapeutic Mud of «Kossor» Deposit Of Alakol Lake // Life Sci J. 2014. Vol. 11(5). P. 217-221.
[5] Kuskov A.S., Lysikova O.V. Kurortologya i ozdorovitelnyi turizm. Rostov-na-Donu: Feniks, 2004. 317 p. (in Russ.).
[6] Suraganova S., Yessengabylova A., Bissekov A., Sarbassov Ye., Bigotanov K.. Sanitary and microbiological researches of therapeutic muds of the deposit «Kossor» of the Almaty oblast // Life Sci J. 2014. Vol. 11(9). P. 276-279.
[7] Garrett D. Handbook of Lithium and Natural Calcium Chloride. Their Deposits, Processing, Uses and Properties. Elsevier, 2004. 457 р.
[8] Myazina N.G. Comparison of hydrogeochemical features lake. Elton and the Dead Sea // Water management in Russia. 2013. N 1. P. 52-59.
[9] Baimyrzayev Kuat M., Andasbayev Yerlan S., Tokpanov Erkyn A. The value of the hydro resources of Lake Zhalanashkol for the development of health tourism and recreation in the Republic of Kazakhstan // Revista ESPACIOS. 2018. Vol. 39, N 18.
[10] Duff M. Uranium Sorption on Sodium Aluminosilicates and Gibbsite, Contract No. DE-AC09-96SR18500 with the U.S. Department of Energy. Report Date October 1, 2002. P. 31.
[11] Stupnikova N.A., Khristoforova N.K., Muradov S.V. Deposit of therapeutic mud lake Utinoe: Conditions of formation and assessment of the ecological state under anthropogenic impact // Geography and natural resources. 2003. N 4. P. 39-43179 (in Russ.).
Г. Ж. Нургалиева1, Б. Ш. Абдиманапов2, Е. А. Токпанов3
1К.г.н., ассоцированный профессор кафедры географии, туризма и водных ресурсов (Атырауский государственный университет им. Х. Досмухамедова, Атырау, Казахстан)
2Д.г.н., профессор кафедры географии, экологии и туризма (КазНПУ им. Абая, Алматы, Казахстан) 3К.г.н., страший преподаватель кафедры естествознания (Жетысуский государственный университет им И. Жансугурова,Талдыкорган, Казахстан)
ИССЛЕДОВАНИЕ ГИДРОМИНЕРАЛЬНЫХ РЕКРЕАЦИОННЫХ РЕСУРСОВ ОЗЕРА РАЙ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ЛЕЧЕБНО-ОЗДОРОВИТЕЛЬНОГО ТУРИЗМА И ОТДЫХА
Аннотация. В нижнем течении бассейна реки Аксу расположен уникальный природный объект Алма-тинской области - озеро Рай. По своей рекреационной превлекательности оно не уступает озерам Балкаш и Алаколь. Особое значение имеют гидроминеральные ресурсы озера, которые целесообразно использовать для развития лечебно-оздоровительного туризма и отдыха. Представлены результаты лабораторного исследования физико-химического состава воды и лечебных грязей озера Рай. Приведены сведения об условиях формирования гидроминеральных ресурсов и даны перспективы их использования для бальнеологии.
Ключевые слова: лечебно-оздоровительный туризм, гидроминеральные ресурсы, талассотерапия, пелоид, рапа, микроэлемент, озеро Рай.
G. Zh. Nurgaliyeva1, B. Sh. Abdimanapov2, Ye. A. Tokpanov3
1G.s.c., Associate Professor of Department of geography, tourism and water resources (Atyrau state university named after Kh. Dosmukhamedov, Atyrau, Kazakhstan) 2G.d.s., professor of Department of geography, ecology and tourism (Abai Kazakh national pedagogical university, Almaty, Kazakhstan) 3G.s.c., Senior teacher of Department of natural sciences (Zhetysu state university named after I. Zhansugurov, Taldykorgan. Kazakhstan)
RESEARCH OF THE HYDROMINERAL RECREATIONAL RESOURCES OF LAKE RAY FOR THE DEVELOPMENT OF HEALTH TOURISM AND RECREATION
Abstract. Lake Ray a unique natural object of the Almaty region is located in the lower reaches of the basin of Aksu river. By its recreational attractiveness, this lake is not inferior to the lakes Balkhash and Alakol. Of particular importance are the hydro-mineral resources of the lake, which are advisable to use for the development of health tourism and recreation. The results of a laboratory study of the physico-chemical composition of water and therapeutic mud of Lake Ray presents in the article. Information on the conditions for the formation of hydromineral resources and the prospects for their use for balneology is given.
Keywords: health tourism, hydromineral resources, peloid, brine, thalassotherapy, trace element, lake Ray.
