CC BY
7эеж 91(091)
Е. А. ТОЩАНОВ1, А. М. СЕРГЕЕВА2
1 Жаратылыстану-техникальщ факультетшщ Жаратылыстану пэндерi кафедрасыныц доцентi, г.г.к.
(I. Жансупров атындагы Жетiсу мемлекеттiк университетi) 2 Тарих факультетшщ география кафедрасы доценп, г.г.к.
(К. Жубанов атындагы Адтебе внiрлiк мемлекеттiк университтетi)
РАЙ КЭЛШЩ СУЫ МЕН ШИПАЛЫ БАЛШЫГЫНЫЦ ЕМД1К-САУБЩТЫРУ РЕКРЕАЦИЯСЫН ДАМЫТУДАГЫ МАЦЫЗЫ
Ацсу взетнщ твменгi агысындагы Курацсу квлдер ЖYйесiндегi Рай келтщ суы мен тYптiк тунбала-рыныц химиялыц цурамы, адам агзасына тигiзетiн пайдалы эсерi, емдiк-сауьщтыру рекреациясын дамытудагы алатын орыны царастырылзан.
Трек свздер: Рай квлi, зертханалыц талдау, тунба, ^^рт сутектi тунба, судыц минералдыц цурамы, судыц химиялыц цурамы, микроэлементтер, пелоидотерапия.
Аксу езеншщ сагасындагы Кураксу келдер жуйесше енетш адам агзасына ем болар ец мацыз-ды шипалы келдщ б1р1 Рай болып табылады. Оны келтанушы галымдар бурын зерттемегешмен шипажайлык касиет Талдыкорган ещрше танымал келдщ б1р1 болып табылады. Рай келшщ суы буын, тер1 жэне адам агзасыныц баска да мацызды мушелершщ сыркаттарына таптырмайтын ем болатын касиет бар. Оган суы мен табасындагы тунбалардыц химиялыц курамы эсер етед1.
Рай кел1 Талдыкорган каласынан 180 шакырым кашыктыкта Кураксу ауылыныц солтустш -батысында 15 шакырым жердеп Аксу езеншщ сол жак жагалауында 378,2 метр бшкпктеп кум шагылдардыц аралыгындагы ойыста орналаскан. Оцтуспк-батыстан солтуспк-шыгыска созылып жаткан Рай кел1 бетшщ бетю ауданы 5,98 км2, узындыгы 5,5, еш 2,1 км [1]. Суыныц курамындагы туздыц мелшер1 44 %о. Орташа терецдш 1 метр (ец жогаргы терецдш 1,75 метр). Кел непзшен ер1ген кар жэне жер асты суымен коректенедь Зертханалык талдаудыц деректерше сэйкес бет1ндеп куюрт сутект кара тунбаныц калыцдыгы 10-15, кей жер1 25-30 см-ге жетед1. Кара тунбаныц астында сур туст куюрт сутекп тунба шеккен. Теренде оны калыцдыгы 70 см-ге жететш сур тусп серпшмел1 тунба алмастырады. Нысанды емд1к-шипажайлык туризмд1 дамытып, жазгы демалыс орыны ретшде пайдалануга мумкшдш береди
Келдщ аты сол аумакты 19-20 гасыр аралыгында коныстанган касиетп адамныц атымен тыгыз байланысты. Кел мацында Рай эулетшщ есю кыстауыыныц орынында корымдары сакталган. Жергшкп халыкка кел суыныц емдш касиет багзы заманнан белгш болган. Оныц суы мен табанындагы тунбаларыныц курамындагы химиялык элементтер буын, кан тамырлары, тер1 жэне баска да кептеген ауруларга ем болып табылады. Оны XIX гасырдыц екшш1 жартысында жуз басы болган Балкаш ещрше танымал Алгазыныц жазбаларындагы деректер айгактайды. Халык сирек коныстанган, жол катынасына колайсыз облыс орталыгынан шалгайда орналасуына байланысты емд1к-сауыктыру туризмш дамыту максатында элще нашар колданылады [2].
Жетюу ещршщ келдершщ химиялык курамын зерттеген П. П.Филонец пен Т. Р. Омаровтыц ецбектер1ндеп деректер мен Алматы каласындагы «Экологиялык, гидрохимиялык жэне инже-нерлш геологиялык зерттеулерд1 камтамасыздандыру орталыгы» ЖШС зертханасында жасалган Рай кел1 суыныц химиялык курамына химиялык талдаудыц нэтижелерше суйенсек Рай келшщ суы мен табанына шеккен тунбалардыц химиялык курамы оны коректенд1ретш жер уст жэне жерасты ыза сулардыц курамына, сонымен катар су жинайтын ауданыныц литологиялык курамы мен су жинайтын ауданыныц физикалык-географиялык жагдайы да эсер етед1. Б1з журпзген 1зденю жумыстары аталган келдщ минералдык жэне химиялык курамыныц калыптасуына саяздыгы мен туйыктыгы, жазда буланудыц каркынды журу1 кушт эсер ететшш керсетп.
Талдыкорган каласындагы Алматы облыстык аумактык коршаган ортаны коргау баскар-масыныц зертханасында журпзшген химиялык талдау нэтижесше суйенсек Рай келшщ суы мел-д1р, рН 8,9. Курамында сульфаттар (7,68 г/л), хлоридтер (15,778 г/л), гидрокорбонаттар (4,42 г/л), кермектш 115 моль болганымен кальцийден магний басым (магний 1,35 г/л, кальций 0,08 г/л). Катиондардан натрий мен калий басым олардыц мелшер1 14, 062 г/л. Жалпы минералдагы
43,376 г/л. К¥РамынДагы фосфаттардьщ, нитраттар мен нитриттердщ жэне аммоний т^здарыныц мeлшерi шогырланудыц р¥;сат етiлген шегiне сэйкес келедi (1-кесте).
1-кесте - Рай келшщ шыгыс белтндеп судыц химиялы; ;¥рамына жасалган химиялы; талдаудыц нэтижелер1
(12.05.2008 дата)
Табылган катиондар
^¥рамдас белжтер мг/дм3 мг-экв дм3 мг-экв дм3/%
Натрий 54630,1 2375,22 98,0
Калий 102,0 2,62 0,1
Кальций 16,0 0,80 0,0
Магний 559,4 46,00 1,9
Аммоний 0,2 0,01 0,00
Тем1р (2+) - - -
Тем1р (3+) 0,1 0,01 0,0
Табылган аниондар
^¥рамдас белжтер мг/дм3 мг-экв дм3 мг-экв м3/%
Карбонаттар 2640,0 88,0 3,6
Гидрокарбонаттар 3575,7 58,6 2,4
Хлоридтер 5631,2 1600,0 66,0
Сульфаттар 32537,0 677,43 27,9
Нитраттар - - -
Нитридтер - - -
Фторидтер 4,35 0,23 0,01
Иодиттер 0,55 0,004 0,000
Бромидтер 30,96 0,39 0,02
Бор 9,00
ЖYргiзiлген зертханалы; зерттеу нэтижелерiне суйенсек Рай келшщ суы мен табанындагы т¥нбалардыц к¥рамынада Менделеев кестесшдеп 9 элемент бар. Олардыц iшiнде мыстыц (76,31 мг/кг), мырыштыц (73,12 мг/кг), стронцийдщ (67,51 мг/кг) хромныц (49,62) мeлшерi кел табанындагы т¥нбаларда кеп кездеседi (2-кесте).
2-кесте - Рай келшщ табанына шеккен т¥нбаныц ;¥рамына журпзшген талдаудыц нэтижелер1
Келдщ аты Сынама алынган кун ^ор- гасын, мг/кг Мы- рыш, мг/кг Мыс, мг/кг Никель, мг/кг Кад-ми, мг/кг Кобальт, мг/кг Тем1р, мг/кг Стронций, мг/кг Хром, мг/кг
Рай 12.05.2008 1,45 73,12 76,31 23,18 7,5 15,31 2,9 67,51 49,62
Рай келшщ батыс жэне шыгыс бeлiктерi суыныц химмиялы; к¥рамына жасалган химиялы; талдауды бiр-бiрiмен салыстырса; бiр шама айырмашылы;тыц бар екенi ай;ын бай;алады (3-кесте).
Рай кeлi суыныц химиялы; к¥рамына жасалган талдау корытындысына суйенсек (3-кесте) шыгыс белшнде натридщ мeлшерi 0,4 %; кальций 0,8 %; хлоридтер 5,2 %; арты;. Ал калидщ мeлшерi 0,1 %; магний 0,3 %; сульфаттар 4,1 %; бромидтер 0,01 %; иодиттетр 0,37 % кем, темiр, аммоний, бор иондарыныц мeлшерi тец екенiн кeрсеттi.
3 Kecre - PaË телиц m^iFHc жэиe бaтыc бeлiктepiндeгi xимиялъщ элeмeиттеpдiц Yлec canHaFbi
TaбылFaи кaтиоидapдыц Yлeci % ec-и
^ypa^ac Бeлiктep Шъиъгс бeлiгi БОТЫ бeлiгi Ampmc^ %
Нaтpий 98,0 97,6 0,4
Кадий 0,1 0,2 0,1
Кадьций 0,0 0,0 0,0
Maгиий 1,9 2,2 0,3
Aммоиий 0,2 0,01 0,00
TeHÍp (2+) - - -
TeHÍp (3+) 0,1 0,01 0,0
TaбылFaи Aниондapдьщ Yлeci % Еceбi-Н
^ypa^ac Бeлiктep Ш^ык бeлiгi БОТЫ бeлiгi Ampmc^ %
Кapбоиaттap 3,6 4,2 0,6
Гидpокapбоиaттap 2,4 2,8 0,4
Хлоpидтep 66,0 60,8 5,2
Cyльфaттap 27,9 32,1 4,1
Empairap - - -
Фтоpидтep 0,01 0,01 0,01
Иодитrep 0,004 0,001 0,003
Бpомидrep 0,39 0,02 0,37
Боp 9,00
Рай квлшщ суыныц кyрамындаFы микроэлементтер. ^л cyындaFы aдaм aFзacыныц жу-мыcын, eciмдiктep мeн жaнyapлapдыц ^шишн peттeyдe epeкшe оpын aлaтын eмдiк-cayьщтыpy тypизмiн дaмытyFa мYмкiндiк бepeтiн микpоэлeмeнттep мeн cy^irç xимияльщ rçуpaмыньщ apa^i^^ тыFыз бaйлaныc бap. KоpшaFaн оpтaдaFы микpоэлeмeнттepдiц шоFыpы мeн тipi aFзaлapдыц ecin дaмyыныц apacындa тэyeлдiлiк бap. Олapдыц жeтicпeyi мeн aprarç 6ОЛУЫ eciмдiктepдiц aypyынa 9Ken cокrыpaды. Эимдш eнiмiнiц rçуpaмындa микpоэлeмeнттepдiц мeлшepiнiц жeтicпeyi мeн олap-дыц cy^irç rçуpaмындaFы мeлшepiнiц ayытrçyы жaнyapлap мeн aдaм eмipiнe e3 эcepiн тигiзeдi [3].
l^-KeCTemR дepeктepiнe тaлдay жacaйтын болcarç Paй кeлi cyыньщ rçуpaмындa МОГНИ^^, таль-цийдщ, к^ивд^ мeлшepi бipшaмa жоFapы, гл мapгaнeцтiц, кобaльттiц, молибдeннiц мыc пeн иод-тыц, фтоpдыц, бpом мeн боpдыц мeлшepi бipшaмa a3 eкeнiн бaйrçayFa болады. Кecтeдeгi дepeктepгe жacaлFaн тaлдayлap мeн Fылыми жaзбa дepeктepгe cэйкec нaтpийдыц мeлшepi Ken болFaндьщтaн фтоpдыц, иодтыц, cyльфaтrыц cонымeн ^rap eмдiк МОДЫЗЫ бap мeтaлдapдыц шоFыpлaнyдыц ap arami ОЙ^ЫИ бaйк;aлaды.
Кeл тaбaнындa шeккeн тунбaлapдыц rçуpaмынa жacaлFaн тaлдayлapFa cafeec Cu мeлшepi 4,6 мг/кг; Ni 11,3 мг/кг; Pb 3,036 мг/кг; Cd 0,04 мг/кг; Mn15,98 мг/кг; As 8,12 мг/кг; Zn 9,7 мг/кг; Cr 0,02 мг/кг.
TaлдьщоpFaн жэж Aлмaты rçaлaлapындaFы apнaйы мaмaндaндыpылFaн зepтxaнaлapдa кeл тaбaнынa шeккeн тунбaлapдьщ rçуpaмындa жYpгiзiiлгeн xимияльщ тaлдay rçоpытындылapынa caй 11 мeтaлл жэнe бacrçaдa xимияльщ rçоcылыcтap бap eкeнiн кepceттi. Олap eмдeлyгe ^лген cыprçaт-тapдыц жaнынa дaya болaтынын кepceтeдi. Paй галшщ ТУ^О^^Щ rçуpaмындaFы кYкipт пeн мaгнийдiц aбcоpбeнттiк rçaOTeri бyындaFы туз бeн capыcyды cоpып aлyFa мYмкiндiк бepeдi.
Рай квлi суы мен тунбасыныц кyрамындаFы мкроэлементтердщ емдж-саык;тыру туриз-мiн дамытудаFы манызы. 1,2,3 ^cremR дepeктepiнe cэйкec Paй галшщ cyы xимияльщ rçуpaмынa rçapaй xлоpлы-нaтpийлi cyFa жaтaды. MинepaлдaFы 2^н 35-40 г/л жэнe одaн дa жоFapы болaды. Fылыми эдeбиeттepдeгi дepeктepгe cэйкec Paй галшщ xлоpлы-нaтpийлi cyлapын ayыздap (вaн-
налар) кабылдауга, тамакты шаюга жш колданылады. HerÍ3ÍHeH жуйке аурулары, буынга сарысу, туз байлану, тыныс алу жуйеа, асказан, ас корыту мушелерiн емдеуге колданылады [4]. Оны келге барушы сыркаттардыц саныныц KenTiri мен олардыц арасында жургiзiлген сауалнамалар айгактайды. Аталган кел суын емдiк максатта колдану узактыгы 10-14 куннен 20 кунге дешн созган тиiмдi. Шипажай танушы галымдардыц пiкiрiне суйенсек бiрiншi аптада адам агзасы ем кабылдауга бейiмделiп, екiншi, ушiншi аптада ем нэтижелi журедi.
Fылыми деректерге суйенсек су курамындагы йод пен бром ас казанды тазалау, компресс жасага, сонымен катар, жуйке жуйесi, журек-кан тамырлар жуйесi, зат алмасудыц бузылуы, калкан без аурулары, терi аурулары, гинекологиялык ауруларды емдеуде мацызы зор.
Шипажайтанушы галымдар мен бальнеолог дэр^ерлердщ пiкiрiне сай Рай кeлi суыныц курамындагы сульфидтердщ эртурлi минералдануы мен иондык курамы сонымен катар, курамындагы кукiртсутек жуйке жуйесi, кан айналым мушелерi жэне букiл агзаныц реактивтiгiн, журек-кан тамырлар жуйесiн емдейдь Сульфидтiк суды ауыз турiнде колданган тиiмдi [5].
Рай ^лшщ климат ерекшелтне, кун сэулесшщ мол болуына байланысты ауа райымен емдеу жэне суга шомылуды кун сэулесi кауызымен катар жургiзген колайлы.
Рай кeлi суыныц физикалык жэне химиялык курамы тещз суына жакын болгандыктан толассотерапиямен шугылдануга мумкiндiк бередi. Таллоссотерапияга суда шомылып ауа, кун ауыздарын катар кабылдау жатады. Адам агзасына кел суындагы бактериалык флораныц да эсерi бар. Суга шомылу кезiнде адам ионданган кел бетiнiц ауасын жутады. Оныц денесiне кун сэулесiнiц радиациясы эсер етюдi. Соныц нэтижесiнде журектщ жумысы, тыныс алу тузелiп, адам агзасына оттегшщ келуi кeбейедi. Агзадагы зат алмасу урдiсi жаксы жолга койылып дене шыныгады.
Рай ^лшщ суына шомылу адам агзасын жалпы ныгайтып, барлык жуйелердiц жумысын калыптастырады. Рай кeлiнiц суымен емделудi 18С температурада бастауга болады. Алгашында суда болу мерзiмiн 2-3 минуттан, кешн 10-15 минутка дейiн кeбейту керек. Суга тусу мерзiмi мен оныц узактыгы емнiц тиiмдi болуына кушт эсер етедi. Осыны ескере отырып, кeл суына тацертен сагат 10 мен 12-нщ, кейiн 16-мен 19 сагаттардыц аралыгында тускен дурыс. Рай кeлiнде талассоте-рапиямен шугылдану шыныгу, журек пен кан тамырлар жуйесшщ, тыныс алу мушелерiнiц, жуйке кан тамырлар жуйесшщ жумысын жаксартудагы мацызы зор [3].
Рай галшщ табанына шeккен тунбаныц курамында эр турлi туздар, eсiмдiк шiрiндiлерi, сондай-ак, оларды корек ететiн усак агзалардыц болуы сазды жэне балшык тектес сазбен немесе пелоидотерапиямен (грек. pelos - саз, балшык жэне therapeia - емдеу) емдеулуге пайдалануга мум-кшдш бередi Айтар ойымызды зертханалык талдаунэтижелерi айгактайды. Шипалы балшыктар химиялык курамы, шыгу тегi жэне пайда болу жагдайларына байланысты эр турлi болады. Арнайы кыздырылган шипалы балшыктар eздерiнiц бойында кызуды узак сакаумен катар, терщеп рецепторларга, дэнекер тiндерге, шю секреция бездерiне эсер етiп, агзадагы зат аласу, регенерация урдiсiнiц журуш реттейдi, ауырсынуды басады. Балшыкпен емдеу, непзшен, суйек-буын, жуйке, ас корыту, жыныс мушелерiнiц ауруларына колданылады [5].
10-кесте мен 4-косымшага жасалган талдауларга сэйкес Рай кeлi табанындагы тунбалар суль-фидтi жэне органикалык (сапропелевые) балшыктардыц катарына жатады. Органикалык балшыктар непзшен eсiмдiк жэне жануар агзаларыныц калдыктарыныц кeл табанына шeгiп сазды тунбалармен араласуынан тузiледi. Сульфидт балшыктар кeбiнесе Рай сыякты минералды туздарга каныккан кeлдердiгi тунбалардан турады. Олар сульфидтi темiрге жэне олардыц суда ерiген туздарына eте бай, ал органикалык заттар eте аз болады. Оныц туа кара немесе сур болып келедi жэне оган эртурлi иондык курамдар кiредi. Курамындагы органикалык емес жэне органикалык биологиялык белсендi микроэлементтерi (сульфид, темiр, йод, бром жэне никель, кадмий, бром т.б.) балшыктыц химиялык - эсерш арттырады [3].
Элкетану-iзденiс жумысыныц нэтижесiнде суыныц курамына жасалган талдауларга суйенш, судыц, туз бен саздыц химиялык курамын аныктау жолдарын, сынамаларды алу эдiстерiн уйрен-дiк. Шипажайтанушы галымдармен физиотерапефт дэрiгерлердiц кецестерiне суйене отырып, ^л суыныц курамындагы микроэлементтер мен пайдаланатын мерзiмiнiц, кабылдау узактыгыныц емдiк мацызын аныктадык.
Кeл суына шомылу, ауа, кун кауыздарын катар пайдаланудыц мацызы айкындалып, олардыц узактыгына койылатын гигиеналык талаптар аныкталды.
Ka3ipri кезде дэршщ кымбаттыгына жэне эр тYрлi аллергиялык аурулардыц пайда болуына байланысты емдш сауыктыру туризмшщ мацызыныц зор екенш KepceTin отыр. Оган алас эрi жол-дыц нашарлыгына карамастан дерттерше дауа iздeп Рай кeлiнe келушшердщ саыныц кeптiгi дэлел болады. Болашакта Рай кeлiн eмдiк сауыктыру туризмш дамыту, Рай кeлiндe маусымдык емдеу орындарын салу Yшiн суыныц, табанына шeккeн туз бен тунбалардыц химиялык курамы мен олардыц адам агзасына тигiзeтiн жагымды эcepiн аныктау Yшiн Талдыкорган, Алматы сыякты калалардагы мамандандырылган зертханаларда химиялык талдау жасап оларды мукият зерттеп шипажай танушы галымдар мен бальнеолог дэpiгep eз корытындыларын шыгаруы тиic. Шыга-рылган корытындыларга сай ем кабылдау Yшiн арнайы бiлiктi маман дэpiгepлep кецес берш отыру кажет.
Болашакта Рай кeлiндe eмдiк сауыктыру жумыстарын жYpгiзу Yшiн Талдыкорган мен Курак-суды байланыстыратын жолды калпына кeлтipiп, Кураксудан Райга дeйiн баруга мYмкiндiк бepeтiн тас тeceлгeн жол салу кажeттiлiгi туындап отыр. Климатыныц аpидтiгi мен тущы судыц тапшылыгы аталган кeлдi емдш-сауыктыру туpизмiн дамытуды бip шама тежейтшш аныктадык. Болашакта epiгeн минералдык заттары мен адам агзасына пайдалы микроэлементтердщ коры жeткiлiкт Рай кeлiн шипажайтанушы галымдар жан-жакты зерттеп eз корытындыларын шыгаруы тшс.
ЭДЕБИЕТ
1 Филонец П.П., Омаров Т.Р., Муравлев Г.Г. Озера Казахстана // Проблемы физической и экономической географии Казахстана. - 1970. - Вып. 17. - Алма-Ата: Изд-во «Наука» КазССР, 1970.
2 Дуйсенова С. Затерянный Рай [Электронный ресурс] // Общественно-политическая газета Казахстана «Время»: Темы от 07.09.2013. 2009-2013. URL: http://www.time.kz/articles/moment/2013/09/07/zaterjannij-raj (дата обращения: 10.09.2013).
3 Вайсфельд Д.Н., Голуб Т.Д. Лечебное применение грязей. - Киев: Здоровье, 1992. - 185 с.
4 Основы курортологии (руководство) / Под ред. В. М. Боголюбова. В 2-х т. - М.: Медицина, 1985. - Т. 2. - 560 с.
5 Маньшина Н.В. Курортология для всех. За здоровьем на курорт. - М.: Вече, 2007. - 594 с.
REFERENCES
1 Filonets P.P., Omarov T.R., Muravlev G.G. Lakes of Kazakhstan. Problems of Physical and Economic Geography of Kazakhstan. 1970. Is. 17. Alma-Ata: Publishing House «Science» of the KazakhSSR, 1970.
2 Duisenova S. Lost Paradise [Electronic Resource]. Political Newspaper of the Kazakhstan «Time»: Themes from 07/09/2013. 2009-2013. URL: http://www.time.kz/articles/moment/2013/09/07/zaterjannij-raj (Access date 10.09.2013).
3 Vaysfel'd D.N., Golub T.D. Therapeutic Use of Mud. Kiev: Zdorovie, 1992. 185 p.
4 Basis of Balneology (Manual) / Ed. by V. M. Bogolyubov. In 2 v. M.: Medicina, 1985. Vol. 2. 560 p.
5 Man'shina N.V. Balneology for All. For Health on the Resort. M.: Veche, 2007. 594 p.
Резюме
Е. А. Тоцпанов1, А. М. Сергеева2
1 К.г.н., доцент кафедры «естественные дисциплины» Естественно-технического факультета (Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова) 2 К.г.н., доцент кафедры географии исторического факультета (Актюбинский региональный государственный университет им. К. Жубанова)
ЗНАЧЕНИЕ ВОДЫ И ЛЕЧЕБНЫХ ГРЯЗЕЙ ОЗЕРА РАЙ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ЛЕЧЕБНО-ОЗДОРОВИТЕЛЬНОЙ РЕКРЕАЦИИ
Рассмотрен химический состав воды и рапы озера Рай, входящего в состав системы Кураксуских озер, расположенных в нижнем течении реки Аксу, для развития лечебно-оздоровительной рекреации.
Ключевые слова: озеро Рай, лабораторный анализ, ил, сероводородный ил, минеральный состав воды, химический состав воды, микроэлементы, пелоидотерапия.
Summary
E. A. Tokpanov1, A. M. Sergeeva2
1 Candidate of Geographical Sciences, Associated Professor of Department "Natural discipline" of Naturally-Technical Faculty (Zhetysu State University named I. Zhansugurov) 2 Candidate of Geographical Sciences, Associated Professor of Department of Geography of Faculty of History
(Aktobe Regional State University named K. Zhubanov)
SIGNIFICANCE OF WATER AND MEDICAL MUD OF THE RAY LAKE FOR DEVELOPMENT OF THERAPY AND HEALTH-IMPROVING RECREATION
In article for development of therapy and health-improving recreation of the significance of the chemical composition of water and brine of the Ray lake as element of the Kuraksu lakes system which located in the lower course of the Aksu river are examined.
Keywords: ray lake, laboratory analysis, mud, hydrosulfuric mud, mineral composition of water, chemical composition of water, microelements, pelotherapy.
Поступила 07.10.2013 г.
