CC BY
1веЖ 91(091)
Е. А. ТОЩАНОВ1, О. Б. МАЗБАЕВ2
1 Жapaтылыстaнy-тexникaльщ фaкyльтeтiнщ Жapaтылыстaнy пэндepi кaфeдpaсынын доценп, i\f.r.
(I. Жaнсyгipов aтындaFы Жeтiсy мемлекетлк yнивepситeтi)
2 Жapaтылыстaнy Fылымдapы фaкyльтeтiнiн Физиколык; жэне экономиколык; гeогpaфия кaфeдpaсы
пpофeссоpы, г^.д. (Л. Н. Гyмилeв aтындaFы EypaîM улттык; yнивepситeтi)
БAЛKAШ KeЛIНIЦ 04TYCTIK^bIFbICbIH^FbI KAPAШAFAН KEHOPblHblH^AFbl ШИ^ЛЫ БAЛШЬЩТЫЦ ЕМДIK-СAУЬЩТЫPУ PЕKPЕAЦИЯСЫН ДAМЫТУДAFЫ
AЛAТЫН OPbIHbl
Бaлцaш келтц оцmYсmiк-шыsыс бвлiгiндегi Цapaшaгaн шыsaнasыныц mY-зы мен емдк бaлшыsыныц хuмuялъщ ЦYPaмы, adam assacbma m^isemm naйдaлы 3cepi, eмдiк-сaуыщmыpу pекpеaцuясын дaмыmудasы aлamын орыны щapaсmыpылsaн.
TipeK свздер: peкpeaцuя, m^6a, pana, пеллойд, зepmхaнaлыщ maлдaу, емдк бaлшыщmъщ мuнepaлдыщ ЩYpaмы, мuкpоэлeмeнmmep, neлоuдоmepanuя.
Адaм aFзaсынa ем 6onap ец моцызды peсypстьщ 6ipi Бол^ш ^л^щ оцтуспк шыFысындaFы KapaшaFaн шыFaнaFындaFы eмдiк бодшыщ пен туз кен оpыны болып тaбылaды. Kypaмындa емдш кундыды^ы жоFapы судо жо^сы epитiн нaтpий, кодий, могний, кодьций, xлоp иондapы мен оpгaни-кодыщ зaттapFa бой бодуымен epeкшeдeнeтiн кeд тобоныно шeккeн бaдшьщтap (пeдоидтap) мен тyздapды зepттey aтaлFaн нысонды eмдiк-шипaжaйдьщ peкpeaцияны домытып, жaзFы демодыс оpыны peтiндe пaйдaлaнyFa мyмкiндiк бepeдi.
ШыFaнa^тыц оты тещз децгешнен биiктiгi 450 м оспойтын rçapa тyстi жыныстapдaн тypaтын yстipттiц отымен тыFыз бaйдaнысты.
KapaшaFaн шыFaнaFындaFы eмдiк бaдшьщтap мен туз шeгiндiлepiн eмдiк мо^сотто пойдолону мyмикiндiктepi мен xимиядьщ кypпaмын оны^гау ушш кен оpынынaн aлынFaн смынaмaдapын 2013 жыды тгямыз ойындо Адмоты rçaлaсындaFы <^ep тypaды Fыдымдap, мeтaлдypгия жэне кен бойыту оpтaдыFы» aкционepдiк rçоFaмыньщ «Кeмip сyтктep, тоу-кен мeтaддypгия содосыно ^ожегл тexнодогиядap» босым бaFыты бойыншо ужымдыщ rçоддaныстaFы удтты^ зepтxaнaсындa тглдоу жосодыщ. АдынFaн нэтижeдep KapaшaFaн шыFaнaFыныц жaFaлayындaFы eмдiк бглшы^ сыномосыно жaсaлFaн тглдоу нэтижeсi физикaльщ-xимиядьщ кypмы мен rçypылымыньщ кypдeдi бодуымен epeкшeдeнeтiнiн кepсeттi (1-кесте). Зepтxaнaдьщ тоддоу нэтижeдepiнe сэйкес кypaмы жaFынaн судьфотты - нaтpийлi-мaгнийлi - кaльцидi тунбодыщ бaдшьщтapдьщ rçaтapынa жотады (1-кесте). Кестенщ дepeктepiнe жaсaлFaн тaддayдap кypaмындa могнийдщ (3,5 %), кольцийдщ (4,75 %), нaтpийдыц (3,0 %), судьфоттыц (3,9 %) yлeстepi бapид, мыс, xpом, xдоpидтiц улесше rçapaFa^^ бipшaмa жоFapы eкeнiн кepсeттi.
СыFy немесе сузу aprçыды глынотын судо epгieн тyздapдaн, оpгaникaльщ зaттapдaн, гaздapдaн тypaтын бодшыщ epiтiндiсi емдш б^шы^ тyзiдгeн су ^оймосыныц туз epiтiндiдepiнiц xимиядьщ rçy-paмынa сэйкес кeлeдi жэне к¥Paмындa могний, кольций, нaтpий, судьфот, бapид, мыс, xpом, xдоpид тaFыдa бос^ денсоудыщы жarçсapтyFa мyмкiндiк бepeтiн xимиядьщ эдeмeнттep болады [1; 2]. Оныц K¥paмы тypaкгы емес жэне пeдоидтapдыц eмдiк кфсиетше бeдсeндi ыкрол eтeдi (1-кесте).
Жypгiзiлгeн экспедициядыщ зepттeyдep бapысындa кeноpынынa келетш eмдeдyшiдep нeгiзiнeн кyкipтсyтeккe бой тотьщтыpy-rçaлпынaкeлтipy эдeyeтi тeмeн, сepпiндiдiгiмeн, тyтrçыpдыFымeн epe^ шeдeнeтiн бeткi rçapa тyстi болшы^ты ^оддонотынын aньщтaдьщ. Жоздо дepeктepгe сэйкес емдш кдсиетш apттыpaтын бодшыщ epiтiндiсi бpом мен йод^ бой болоды [3].
«KapaшaFaн» кeноpыныныц eмдiк бaлшьщтapын экспедициядыщ зepттeyдep бapысындa жи-но^он такты мaтepиaлдap мен туз бен су сынaмaлapынa жaсaдFaн тоддоу тeмeндe кepсeтiдгeн Kоpытындыдapды шыFapyFa мyмкiндiкбepдi:
аридт климат жагдайында судьщ булануыньщ кушеюшен, суда ериен химиялыщ элементтердщ шогырлануы артып, кел суларыныц табанында туз ^абыршагы мен туз ерiтiндiсi тузшедц
туздыц мелшерi мен шогырлануы, гидрометеорологиялыщ жагдайлар мен жыл мезгiлдерiне сэйкес езгеред^Туздыц (рапаныц) минералдануы ете жогары болып 300-350 г/л дейiн жетуi мYмкiн.
1 кесте - ^арашаган кен орыныныц емдiк балш^1^тар^1на жасалган талдау нэтижесi бойынша касиел мен курылымыныц керсеткштер1
№ Аныкталатын химиялык; заттардыц сипаттамасы, елшем б1рл1г1, % Зерттеу нэтижеа бойынша ic жузшде табылганы
1 Магнийдщ массалык улеа 3,5
2 Кальцидщ массалык улеа, г/т 4,75
3 Баридтщ массалык улеа, г/т 0,016
4 ^оргасынныц массалык улеа Табылмады
5 Мырыштыц массалык улеа Табылмады
6 Мыстыц массалык улеа 0,0014
7 Хромныц массалык улей 0,005
8 Хлорид ионыныц массалык улес 1,44
9 Карбонат ионыныц массалык улес 0,17
10 Натридщ массалык улес 3,0
11 Калидщ массалык улес 0,66
12 Сульфат ионыныц массалык улеа 3,9
Рапаныц курамына эр Typni минералдык туздардыц иондары, эаресе сульфатты, гидрокар-бонатты, хлоpидтi аниондар мен натрийдщ, кальцийдщ, магнийдщ, калийдщ жэне баскада метал-дардыц катионлары басым болады. К^арашаган шыганагы жагалауынан алынган eмдiк балшык пен туз ертндшершщ химиялык курамын аныктау максатында алынган сынамаларга 2013 жылдыц 23 тамызында «Жер туралы гылымдар, металлургия жэне кен байыту орталыгы» акционерлш когамыныц «Кeмip сутктер тау-кен металлургия саласына катысты cepвиcтi секторга кажетп технологиялар» басым багыты бойынша ужымдык колданыстагы улттык зертханасында талдау жасалды (2-кесте).
Бальнеолог галымдар мен дэр^ерлердщ пiкipi мен eзiмiз керген К^арашаган шыганагыныц жагалауындагы туз кен орынына кeлуmi емделушшердщ кeптiгi рапа, белшык сыякты сырткы, жалпы жэне жергщкп туз epiтiндici кауыздарын кабылдау максатта кещнен колданылатынын айгактайды.
Туздыц каныккан epiтiндici рапаныц сынамасына жасалган химиялык талдауды камералык ецдеу нэтижeлepiн гылыми жазба деректермен салыстыра отырып К^арашаган шыганагыныц жагалауындагы eмдiк балшык кенорынындагы сорлар табанына шеккен туз кабаттарын нeгiзiнe сульфатты натpийлi eкeнiнe кезжетюздш (3-кесте).
Бальнеолог галымдардыц пiкipiнe туз курамындагы химиялык элементтер тipeк-кимыл аппа-раттарыныц ауруларына, орталык жэне шетю жуйке жyйeciнiц патологиясына, тepi жэне журек-кан тамырлар жyйeci ауруларын емдеуге колданады [4]. Буган ^арашаган шыганагына келген емде-луmiлepдiц болуы айгактайды. Аталган кен орынындагы балшык пен тузды маусымныц соцы мен шшденщ басында колданган тиiмдi. Сeбeбi, судыц дeцгeйi тycуiнe жэне балшык пен туздыц кеуш кeтуiнe байланысты шшденщ eкiншi жартысы мен тамызда туз бен балшык колдануга жарамсыз болатынына кез жeткiздiк.
Сульфатты-натpийлi тузыныц каныккан ертндшерш гидротерапия мен физиоемдеу бары-сында жагу, озокеритпен косып кыздыру аркылы eмдiк кауыз peтiндe колданады. Kазipгi кезенде оныц каныккан ертндшерш Украинаныц, Ресей мен Беларуссияныц кептеген шипажайларында
емд1к максатта пайдаланады. Балекаш жагалауындае емд1к-сауыктыру рекреациясы мен дема-лысты дамыту Yшiн кешецщ зеерттеулер жYргiзiп, Карашаган кен орыны мен демалыс аймагын-дагы жазда кургап калатын лиманды келдердегi сульфитп балшыкпен, натри сульфатымен емдейтiн шипажай салу кажет. Сонда гана Балкашты Шортанды, Бурабай сыякты емд1к-сауыктыру аймагына айнал-дыруга болады.
2-кесте - ^арашаган шыганагыныц емдк балшык кенорыныныц туз ертндшершщ сынамаларына жасалган талдау нэтижелер1
№ Аныкталатын химиялык заттардыц сипаттамасы, елшем б1рлт, % Зерттеу нэтижеа бойынша iс ЖYзiнде табылганы
1 Магнийдщ массалык Yлесi 2,5
2 Кальцийдщ массалык Yлесi, г/т 1,25
3 Баридщ массалык Yлесi, г/т Табылмады
4 Коргасынныц массалык Yлесi Табылмады
5 Мырыштыц массалык Yлесi Табылмады
6 Мыстыц массалык Yлесi 0,0013
7 Хромныц массалык Yлесi 0,002
8 Хлорид ионыныц массалык Yлесi 0,18
9 Карбонат ионыныц массалык Yлесi 0,54
10 Натридiц массалык Yлесi 20,2
11 Калидiц массалык Yлесi 0,042
12 Сульфат ионыныц массалык Yлесi 54,7
3-кесте - ^арашаган шыганагыныц жагалауына шеккен туз тунбаларыныц каиондары мен аниондары
Катиондар Аниондар
Курамдас белжтер 1 тоннага шаккандагы Yлесi, % Курамдас белжтер 1тоннага шаккандагы Yлесi, %
Натрий 20,2 Хлоридтер 0,18
Калий г/т 0,042 г/т Сульфаттар 54,47
Кальций 1,25
Магний 2,5
Fылыми жазба деректерге жасалган талдауларга сэйкес натрий сулфатыныц курамына хром, мыс йод, кали, кальций жэне 20 астам микроэлемент юредь Натрий сульфаты-бул жогарыда аталган туздардыц кристаллданган енiмi [5].
ЖYргiзiлген iзденiс жумысыныц нэтижесiнде суыныц курамына жасалган талдауларга CYЙенiп, судыц, туз бен саздыц химиялык курамын аныктау жолдарын, сынамаларды алу эдiстерiн Yйрен-д1к. Шипажайтанушы галымдармен физиотерепефт дэрiгерлердiц кецестерше CYЙене отырып, емдiк балшык пен туздыц, кел суыныц курамындагы микроэлементтердi пайдаланатын мерзiмiн, кабылдау узактыгын, емдш мацызын аныктадык.
Кел суына шомылу, ауа, кYн кауыздарын катар пайдаланудыц мацызы мен олардыц узактыгына койылатын гигиеналык талаптар аныкталды.
Каз1рп кезде дэршщ кымбаттыгына жэне эр тYрлi аллергиялык аурулардыц пайда болуына бай-ланысты емдiк сауыктыру туризмiнiц мацызыныц зор екенiн керсетiп отыр. Оны алас эрi жолдыц нашарлыгына карамастан дерттерiне дауа iздеп Кара шаман шыганагына келушiлердiц саыныц кептiгi дэлел болады.
Карашаган шыганагына маусымдыщ емдеу орындарын салу ушш суыньщ, жагалауына шеккен емдш балшыщ пен шеккен туздыц химиялыщ ^урамы мен олардыц адам агзасына тигiзетiн жа-гымды эсерiн аныщтау Yшiн Талдыщорган, Алматы сыякгы ^алаларындагы мамандандырылган зертханаларда спектрлiк талдау жасап оларды му^ыят зерттеп шипажай танушы галымдар мен бальнеолог дэрiгер ез ^орытындыларын шыгаруы тиiс.
ЭДЕБИЕТ
1 Ушаков В.Г., Луконина О.В. Структурно-механические свойства лечебных грязей. - Новочеркасск: Изд-во НГТУ, 1995. - 41 с.
2 Филонец П.П., Омаров Т.Р. Содержание микроэлементов в поверхностных водах Талды-Курганской и Алма-Атинской областей. - Алма-Ата: Изд-во «Наука» КазССР, 1970.
3 Вайсфельд Д.Н., Голуб Т.Д. Лечебное применение грязей. - Киев: Здоровье, 1992. - 185 с.
4 Холенок В.Ф. Природные и лечебные богатства Казахстана. - Алма-Ата: Еылым, 1982. - С. 33-67.
5 Маньшина Н.В. Курортология для всех. За здоровьем на курорт. - М.: Вече, 2007. - 594 с.
REFERENCES
1 Ushakov V.G., Lukonina O.V. Structural and Mechanical Properties of Therapeutic Mud. Novocherkassk: Publishing House of the NSTU, 1995. 41 p.
2 Filonets P.P., Omarov T.R. Content of microelements in Surface Waters of the Taldykorgan and Almaty Oblast's. Alma-Ata: Publishing House «Science» of the KazakhSSR, 1970.
3 Vaysfel'd D.N., Golub T.D. Therapeutic Use of Mud. Kiev: Zdorovie, 1992. 185 p.
4 Holenok V.F. Natural and Medicinal Resources of Kazakhstan. Alma-Ata: Gylym, 1982. P. 33-67.
5 Man'shina N.V. Balneology for All. For Health on the Resort. M.: Veche, 2007. 594 p.
Резюме
Е. А. Тоцпанов1, О. Б. Мазбаев2
1 К.г.н., доцент кафедры «естественные дисциплины» Естественно-технического факультета (Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова) 2 Д.г.н., профессор кафедры физической и экономической географии факультета естественных наук (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева)
РАЗВИТИЕ ЛЕЧЕБНО-ОЗДОРОВИТЕЛЬНОЙ РЕКРЕАЦИИ В ЗАЛИВЕ КАРАЧАГАН В ЮГО-ВОСТОЧНОЙ ЧАСТИ ОЗЕРА БАЛКАШ
Рассмотрены для развития лечебно-оздоровительной рекреации значение, химический состав лечебных грязей и рапы залива Карашаган, расположенного в юго-восточной части озера Балкаш.
Ключевые слова: рекреация, рапа, пелоиды, лабораторный анализ, минеральный состав лечебной грязи, микроэлемент, пелоидотерапия.
Summary
Е. A. Tokpanov1, O. B. Mazbaev2
1 Candidate of Geographical Sciences, Associated Professor of Department "Natural discipline" of Naturally-Technical Faculty (Zhetysu State University named I. Zhansugurov) 2 Doctor of Geographical Sciences, Professor of the Department of Physical and Economic Geography of the Natural Sciences Faculty (Eurasian National University named L. N. Gumilyov)
DEVELOPMENT OF THERAPY AND HEALTH-IMPROVING RECREATION IN THE KARACHAGAN BAY IN SOUTHEASTERN PART OF THE BALKHASH LAKE
In article for development of therapy and health-improving recreation of significance, chemical composition of mud and brine of the Karachagan bay which located in the in southeastern part of the Balkhash lake are examined.
Keywords: recreation, brine, peloids, laboratory analysis, mineral composition of medical mud, microelementl, pelotherapy.
Поступила 07.10.2013 г.
