CC BY
39ОБЗОРЫ И КОНСУЛЬТАЦИИ Гидрометеорология и экология
№4 2018
эеж 663.64
PhD А.А. Жакупов 1
ЦАЗАЦСТАНДАГЫ БАЛЬНЕОЛОГИЯЛЬЩ РЕСУРСТАРДЬЩ
ТАРАЛУ К0ЗДЕР1
TYÜiHdi свздер: бальнеология, бальнеотерапия, бальнеотехника, бальнеологиялы; ресурстар, минералды сулар, бальнеологиялы; шипажайлар, бальнеография
Мацалада 6Yzrnsi тацда взект1 мэселелердщ 6ipi болып табылатын Цазацстандагы бальнеологиялыцресурстардыц таралу K03depi царастырылган. Сондай-ац минералды сулардыц тYрлерi мен олардыц цаcuemmepirn тоцталган. Мацалада елдегi бальнеологиялыц шипажайларга сипаттама бертген.
Kipicne. Казакртанныц кец байтам жерi курортты; ресурстарга (климат, ;^рамы мен ;асиеттерi бойынша эртYрлi минералды сулар, емдш балшъщтар) бай болып табылады. Бальнеологиялы; ресурстардыц жагымды эсерi жайындагы халы; арасындагы бiлiмi б^рыннан берi ;алыптас;ан. Адам денесшщ денсаулыгы жиi эркелю ауруларга шалдыгады, соган ;азiргi медицина бшмделш эр-тYрлi емдеу шараларын ;олдануда. Сонымен ;атар заманауи медициналы; технологиялар б^рыннан берi ;олданыстагы шипалы ресурстарды толыгыра; жэне жан-жа;ты пайдалану мYмкiндiктерiн тугызады. Бальнеология (лат. Balneum - монша, шомылу жэне гр. Logos -бшм) - минерал судыц пайда болуы, физикалъщ-химиялъщ ;асиеттер^ оны дайындау жэне емдеу, аурудан са;тану ма;сатында пайдалану эдiстерi туралы гылым; курортология саласы. Бальнеотерапия (сумен емдеу), бальнеография (курорттарды сипаттау), бальнеотехника (шипалы сумен емдеу техникасы) пэндершен тирады [6].
Зерттеу материалдары мен эдктерь Бальнеология проблемаларын зерттеу негiзiнен бальнеология мен физиотерапияныц гылыми-зерттеу институттарында: Эзiрбайжан (Баку), армян (Ереван), грузин (Цхалтубо мен Сухумидеп филиалдары бар, Тбилиси), Кыргыздыц (Фрунзе), Одесса, Пятигорск, Сочи, Томск жэне езбектщ (Ташкент). Курортология саласындагы гылыми-зерттеу жэне бас;а да елдерде айтарлъщтай кецейдк Бад-Эльстер (Германия) курортында курортология жэне курорт институтын, Софияда
1 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лтты; университетi, Астана 132
курортология жэне физиотерапия институты (Болгария), Будапешт (Венгрия) ревматизм мен СПА институты, Balneo-климаттьщ институтын Познань (Польша), Прагада эксперименттiк терапия Орталыщ гылыми-зерттеу институтыньщ ^¥рамына физиотерапия институты, Мариана Лазнях жэне адамгершiлiк биоклимат институтында, Бальнеология институты Элеуметтану Братислава (Словакия). Германияда Мюнхен университетiнде Бальнеологиялыщ институты ж^мыс iстейдi. Бальнеологияны дамытудагы басты рeлдi ресейлiктер, сондай-а^ бальнеологтардыц, физиотерапевтердщ шетелдш гылыми ^огамдары ащарады, Ресейлiк жэне шетелдш гылыми ^огамдардыц ащарды курортология дамыту Yлкен рел Шипажайлар, Бальнеология, дене терапевт: физиотерапевтер Шипажайлар БYкiлодакгьщ ^огам, курортология жэне климатология Y™rn халыщаралыщ федерациясы (Швеция), медициналыщ гидрология жэне климатология Халыщаралыщ ^огамы (Париж), медициналыщ гидрология Американдыщ ^огамы (Вашингтон); Чехословакия дэртерлердщ дене медицина Халыщаралыщ ^ауымдастыгы (London), поляк Когам Balneo климатология (Познань), физиотерапевттер болгар ^огамы (Пловдив), Джана Пуркин (Прага), физиотерапевтер бeлiмiнде ж^мыстар жасалды [9].
Каза^станныц минерал суы жeнiндегi алгаш^ы магл^маттар Эмiр Темiр жорыщтары туралы жазбаларда келлршген (1390). Барлыщарасан шипалы суын кезiнде монголдар пайдаланган (Г. Путимцев, 1811), Рахманов б^лагын (Шыгыс Казахстан облысы) т^цгыш рет Ф. Геблер (1934), Капаларасан суын А. Влангали (1849), Бурабай кeлiн И. Завалишин (1867), Жосалы шипалы суын Н. Воронихин мен Л. Бертенсон (1884), Барлыщарасан суын В.С. Дьяконов (1866), А.В. Пржигатский (1892), В.Н. Степанов (1894) сипаттаган. Кдза^станда бальнеологиялыщ зерттеулер эсiресе еткен гасырдыц 20-шы жылдарынан берi жандана тYCтi. Б^л ж^мысты республикалыщ денсаулыщ са^тау мекемелерi (1930...1931) мен Орталыщ курортология гылыми-зерттеу институтыныц экспедициялары (1932...1938) бастады. Бурабай, Жана^орган, Алма-арасан курорттарыныц, Каменское плато, Шымган санаторийлершщ емдiк факторлары зерттелдi, республика курорттары, жер астынан шывдан ыстыщ су туралы аныщтамалар жазылды. Каза^ (^азiргi Алматы мемлекеттiк) медицина институтында А.Н. Сызгановтыц жетекшiлiгiмен Аявдал^ан, Арасащапал, Жаца^орган санаторийлершщ емдiк факторлары зерттелш, оларды пайдалану эдiстерi табылды. Караганды медицина институтында Шал^ия, Жосалы су кeздерi сипатталды. 50-жылдардан берi республикада минерал суды зерттеу ж^мысымен Каза^ кардиологиялыщ гылыми-зерттеу институтыныц курортология бeлiмi айналысады. «Сарыагаш»,
133
«Алмаарасан», «Арасан;апал», «Туркаб» курорт-санаторийлерiнде ;олданылатын емдш факторлардыц тиiмдiлiгi, жYрек-;антамыр, нерв, тыныс, ас;орыту жYЙелерi, буын, ая;, ;ол, тама;-кемей, жыныс органдары, зат алмасу ауруларына, сондай-ак беруцеллезгешалды;;ан адамдарга тиизетш осерi аны;талды. Бiр;атар курорт-санаторийлер («Сарыагаш», «Алматы», «Мерке», «Кектем», «Барлы;-Арасан», «А;жайы;») салу ;ажет екендiгi медициналы; тYрFыдан дэлелдендi. Республикада 500-ден аса минерал су кезi есепке алынFан [2].
КазНИИ кардиология белiмшесimц бальнеология белiмiне сэйкес, республикада дэрiлiк минералды сулардьщ 500-ге жуы; шоFырлары, 78 балшы; келдер жэне 50 климатты; айма;тар зерттелдi. Солай 1ле Алатауыныц солтуспк беткейлерiнде терьмальды сульфат-гидрокарбонатты, натрийлi (Алма-Арасан) жэне йод-бромды, хлоридттi кальций-натрий сулары (Алматы ;аласынан шыгеыска ;арай), ал Жощар Алатауларыныц солтYCтiк беткейлерiнде - термальды радонды, хлорид-сульфатты, натрийлi, суда азоты бар (Жаркент-Арасан, Капал-Арасан) аны;талды.
Зерттеу нэтижелерi мен талдауы. Республиканыц шыFысында сульфат-гидрокарбонатты, натрий-магнийлi (Рахман б^ла;тары) жэне термальды хлорид-сульфатты, кальций-натрийлi (Барлы;-Арасан) кездерi табылады. Каза;станныц ощусппнде термальды азот, гидрокарбонатты, натрий сулары (СарыаFаш), радон сульфаты-гидрокцарбонатты-хлорлы, натрийлi (Меркеде) табылды. Республиканыц солтYCтiгiнде, Костанай облысында, со^ы жылдары «Сосновый бор» шипажай аумаFында орташа минералды сульфат-хлоридтi, натрийлi кездщ суын дэрiлiк ма;саттар Yшiн кещнен ;олданылады.
Каза; КСР-да кемiр;ыш;ылдар тобын ;оспаFанда, минералды сулардыц бальнеологиялы; тобыныц барлы; тYрлерi бар. Олардыц кепшшп белгiлi бiр компоненттерi мен ;асиеттершшз судыц бальнеологиялы; тобына жатады, олардыц физиологиялы; эсерi негiзiнен аниондар мен катиондардыц ;^рамыныц артуымен байланысты.
Медициналы; жэне профилактикалы; ма;саттарда зерттелген минералды сулардыц аз Fана белiгi санаторийлер мен санаторий-диспансерлерде сырт;а пайдалануFа арналFан.
Рахман б^ла;тарыныц дэрiлiк суларды пайдалану туралы алFаш;ы баяндамасы 1834 жылы пайда болды. Алайда олардыц Fылыми негiзделген ;олданылуы, курортты; ;^рылыстыц перспективтi мэселелерi бойынша ^сыныстар, жаца емдеу эдютерш эзiрлеу жэне ендiру алFаш рет
A.Н. СызFанов, Н.Д. Беклемишев, С.И. Замятин, И.Г. Железняков,
B.Ф. Гомлюк жэне бас;алардыц еткен Fасырдыц ;ырыFыншы-елуiншi
134
жылдардагы адамдардармен берiлген. Республика территориясындагы емдш минералды сулар шартты айма;тарга белшедк ощустш, батыс, C0лтYCтiк, орталы;, шыгыс. Ерекше компоненттерi мен ;асиеттерi жо; непзп сулар: екi бальнеологиялы; топпен бершген А;сай минералды суы болып табылады: аз жэне орташа минералды хлоридт кальций-натрий термальды ^цгымалары 5 т жэне 1/78 (Теменп Каменка ауылы) жэне 2/80 (Верхняя Каменка ауылы) - орташа минералданудьщ кремний термасы уцгыма суы iшiне кiредi [3].
Хлоридтердщ жогары ;^рамы, эаресе кальций иондары щипажайларда, санаторий-профилакторийлерде жэне Алматы ;аласы мен Алматы курорт зонасыныц тагы бас;а кептеген емдш-профилаторий мекемелерiнде б^л суды кеншец журек-тамыр, жYЙке жYЙесi, тiрек-;имыл жYЙесi, гинекологиялы; патологиясымен ауратын нау;астарды ванналар тYрiнде жэне iшуге арналган емдеу, суару, трансцендентальды; шай;ау, микроклизма тYрiнде ас;азан4шек жолдарыныц, бауыр мен ет езекшелершыщ бiрсыпыра аураларды емдеу Yшiн (созылмалы гастрит, созылмалы дискинетикалы; колит, созылмалы гепатит пен холециститтер) керсеткiш болып табылады.
КазНИИ-дщ кардиология жэне физиотерапия кафедрасыныц бальнеология бетмшщ соцгы зерттеулерiне сэйкес дэртерлердщ бiлiктiлiгiн арттыру институтыныц А;сайдагы минералды суы, коронарлы; жYрек ауруларыныц алгаш;ы керiнiстерiн, остеохондроздыц вегетативтi бузылыстарын, климактериялы; синдромныц тамырлы вегетативтi бузылыстарын емдеу Yшiн тиiмдi болды [8].
Жергшкп мацыздылыгы мен ведомстволы; санаторий пофилакторийлерде ;олданылган жэне емдiк мекемелерде ерекше компонент пен ;асиеттерюз суларга жатады: Ералы (Мангыстау облысы) -хлор-сульфатты натрийлi аз минералданган, жогары термальды; Айнабула; (Шыгыс Каза;стан облысы) - хлор-сульфатты, натрий-кальцийлi; Арал (Кызылорда облысы) - хлор-сульфатты натрийлi, орташа минералданган, Каражал (Орталы; Каза;стан облысы) - хлор-сульфадты натрий-магнийлi, аз минералданган; Манкент (Ощустш Каза;стан облысы) - сульфат-хлоридт натрий-магнийлi; Мойылды (Павлодар облысы) - хлор-сульфатты натрийт, аз минералданган; Шал;ар (А;тебе облысы) - хлор-гидрокарбонатты-сульфатты натрийлi, аз минералданган. Шал;ар минералды суы медициналы; асхана ретiнде (А;тебе медициналы; институтыныц усынысы бойынша) ;уйылады. Павлодар ;аласында - «Павлодарская», Жамбыл облысында - А;кел, Кызылорда облысында - Жаца;орган жэне тагы бас;а минералды су кездерi
135
аныкталды. Майбалык минералды суы (Акмола облысы) - жогары минералды хлорлы натрий-магнийл^ эртYрлi келемде Щучье-Бурабай аймагыныц санаторийлершде сырткы пайдаланылады. Минералды суды К^ю Yшiн ец перспективалы - «Алматинская» - асказан-шек жолдарыныц, бауыр мен ет жолдарын, эйелдер жыныс аймагын, жYЙке жYЙесiн, темiр тапшылыгы анемиясын емдеу жэне асхана ретiнде пайдаланылатын жецш минералданган хлорид-сульфатты натрий-кальций болып табылады.
Темiрленген су. Жосалы минералды суы Караганды каласынан 160 км кашыктыкта, казак ^сак шокыларыныц орталык белiгiнде табылган. 1830 жылы аудандык дэрiгер С.А. Яроцкийдщ алгашкы емдш эсерiн зерттедi. Оны колданудыц гылыми непзш Караганды медициналык институты (П.П. Поспелов) жэне т.б. к¥райды. К¥рамында б^л сульфатты кальций-феррумды-натрий кышкылдарыныц сулары (минералдануы 0,93 г/л) к¥райды. Олар шуге арналган ем, ванна, душ жэне т.б. Yшiн колданылады.
Кайыц-кектерек орманында орналаскан, белiмдiк санаториялык-профилактикалык мекеме (180 орын) ж^мыс ютейдь 500 орындык санаторий к¥рылысы асказан-шек жолдары, бауыр жэне ет жолдары ауруларын, аналык жыныс ортасын, жYЙке жYЙесi, темiр тапшылыгы анемиясыныц ауруларын емдеуге арналган [10].
Бромды, йодты сулар. Кала мацындагы минералды су Алма-Ата каласыныц мацындагы «Пригородный» совхозыныц ^цгымасынан алынды. Химиялык к¥рамы бойынша ол Аксайга ^ксайды, бiрак жогары минералдануы бар (15 г/дм3); хлорлы натрий-кальций к¥рамында бром 30 жэне йод - 6,5 мг/дм3, органикалык заттар - 10 мг/дм3 дешн - термальды. Б^л су (Алматы каласындагы КазНИИ кардиологиясы мен дэртердщ бiлiктiлiгiн арттыру институтыныц бальнеология жэне физиотерапия белiмi ^сынысы бойынша) Алматыдагы санаторийлерде сыртка да, ауызсуда да (1:1 ажырату) кецiнен колданылады («Орбита», «Ак-Кайын», «Колосок»), асказан-iшек аурулары, жYЙке жYЙесi, аналык жыныстык сала, прек-кимыл органдарында маманданады.
Шевченко минералды суы (Мацгыстау облысы) - хлоридт натрий, орташа минералдалган, к^рамында 25...32 мг/дм3 бром бар. Мацгышлак енеркэсiп орталыгын дамыту Yшiн мацызы зор Шевченко каласынан 25 шакырым жерде сульфатты-хлоридп натрий суларымен 4-тен 8 г/дм3-га дейiн, медициналык максаттагы жэне к¥юга жарамды бiрнеше ^нгымалар аныкталды.
Ермак минералды суы № 243 ^цгымасынан (Павлодар облысыныц Аксу каласынан 38 км кашыктыкта) шыгарылады. Химиялык к¥рамы бойынша, ол теменгi минералданган бромидтерге (бром 55 мг/дм3 дейiн)
136
хлоридп натрийдщ шамалы сiлтiлi суларына жатады. Павлодар облысыныц санаторлы;-профилактикалы; мекемелерiнде емдеуге арналган.
Бромдалган сулар орталы; жуйке жуйесшщ функционалды; жагдайын ;алып;а келируге кемектеседi жэне ;абынуга, вегето-тамырлы ауруларга, невроздар мен неврастенияда жа;сы эсер етед1 Дегенмен, жYЙелi тYрде тагайындалуымен олар организмдегi метаболикалы; процестердщ ;ар;ындылыгын темендете алады, сонды;тан семiздiлiкке бешм нау;астарга жэне бас;а метаболизмнщ бузылыстары усынылмайды. Йод бар су ас;азан-iшек жолдарыныц ауруларымен бiрге атеросклероз жэне ;ал;анша бездершц дисфункциясы кезiнде пайдалы болып табылады.
Радиоактивтi сулар (радонды). Зерендi минералды сулары (А;мола облысы) - гидрокарбонатты-сульфатты кальций-натрий-магнезиялы (радон 15...31 нКи/л). Макинский минералды сулары (А;мола облысы) - радонды (45,1 н/д), гидрокарбонатты-сульфатты кальций-магнийлi. Шалгай минералды сулары (Орталы; Казахстан облысы) - радонды (19,5 нКи/л), сульфат-хлорид-гидрокарбонатты натрий-кальций. Бул сулар гипертониялы; аурумен, ;озгалыс органдары бар нау;астарды емдеуде ец кеп зерттелген жэне клиникалы; тYрде тексерiлген болып табылады. Радонныц суы негiзiнен монша, суару тYрiнде ;олданылады. Сiз радоны бар минералды суларды iшуге кецес бере аласыз. вкпеден майлы улпаларга мен бYЙректерге ауа-радонды ;оспалармен тыныс алу кезiнде, iшкi емдеуде радон ас;азаннан бауырга, кекбауырга жэне бас;а мYшелер мен улпаларга барады. Радон процедуралары метаболизмге жагымды эсер етедi, иммунитета ынталандырады, жергiлiктi анестезияга, ;ышынуга ;арсы, ;абынуга ;арсы эсерге ие болады. Гипотиреоз жэне атеросклерозбен олар липидт метаболизмдi жа;сартады, Кал;анша безшщ ;ызметш ;алып;а келтiруге, ас;азанныц секреторлы; жэне ;озгалт;ыш функцияларын жадсартуга кемектеседi. Радонныц суы шкеннен кейiн немесе тагамнан кейiн бос ас;азанда тама;танудан герi анагурлым уза; анестезиялы; эсерге ие.
Кремний термальды сулары. Бул топтыц сулары ец танымал, дэрiлiк ма;саттар Yшiн уза; уа;ыт пайдаланылатын, олар сырт;ы емдеуге негiзiнен сырт;ы ;олданыс;а пайдаланылады. Бул топтагы курорттарга жатады: Алма-Арасан, Рахман була;тары, Барлы;-Арасан, Жаланашкел, Капал-Арасан, ТYркiстан минералды сулары, Карагай орманы (Сосновый бор) жатады. ТYркiстан минералды су - термальды (42 °C), минералданган (7,4...7,9 г/дм3), хлоридтi-сульфатты натрийт, 60 мг/дм3 кремний ;ыш;ылын жэне кептеген органикалы; заттарды (15,5 г/дм3) аралас битум-гумустыц тYрi езiнiц ;урамында устайды. Осы була;тар негiзiнде (Шымкент облысы) балнотерапия ;озгалу жэне прек органдарыныц
137
ауруларын, жYЙке жYЙесiн емдеуде жумыс ютейдь Фенолдардыц жогары курамы, судыц темiр туздарымен ластануы, ТYркiстан суларын ауызды емдеуге пайдалану мYмкiндiгiн шектейдi.
Азминералдаотан азотты термальды сулары. Мундай сулар Ощуспк Казакстан облысы (Сарыагаш, Темiрлан, Шубар), Алматы облысында (ТYрген) жэне Шыгыс Казакстан облысында (Талды-Арасан) облыстарында кецiнен таралган.
Темiрлан минералды суы (Ощуспк Казакстан облысы) - сэл минералданган, гидрокарбонатты-сульфатты натрийлi, термальды (38...45 °С) Шымкенттiц фосфор кауымдастыгыныц жэне Шымкенттiц емдеу-профилактикалык мекемелерiнде жэне облыстыц медициналык мекемелерiнде, сондай-ак бетелке куюга арналган дэрiлер колданылады.
Шубар минералды суы (Онтуспк Казакстан облысы) -гидрокарбонатты-сульфатты-хлоридт магний-натрий-кальцийлi, термальды (42 °C) азгантай органикалык заттардыц курамымен ажыратылады, негiзiнен гумус тYрiндегi, кYрделi иондык су курамын сиякты кую Yшiн перспективалы болып табылады. Манкент минералды суы - сэл минералданган (1,9...2,3 г/дм3), сульфат-хлорлы натрийлi, сырткы жэне шю емдеу Yшiн табысты колданылады. КазНИИ кардиологиясыныц бальнеология кафедрасы бул суды дэрi-дэретхана ретiнде куюга кецес береди
ТYрген минералды сулары - термальды (33...35 °С), кальций-натрийт (минералдануы 1,44...1,51 г/ дм3), курамында азот пен кремний кышкылы бар, шогырланган санаторлык-шипажайда (100 орын) Алма-Атыдан 80 шакырым жерде, 1ле Алатауыныц солтYCтiк беткейлерiнде орналаскан.
Осылайша, Казакстанда минералды суларыныц алуан тYрлi жэне эртYPлi кездерi терапиялык тиiмдiлiкке ие жэне бальнеологиялык курорттар желiсiн дамыту ушш улкен перспективага ие болып табылады. Республикада 100-ден астам санаторийлер, 150-ге жуык санаторийлер-диспансерлер, 8 демалыс уйлерi жэне т.б. курорттары бар Алма-Арасан, Бурабай, Сарыагаш, Капал-Арасан, Мойылды, Рахман кездерi жэне т.б. курорттары бар. Сонымен катар, минералды суды шуге арналган санаторийлер жеткшкшз.
Казакстанныц бальнеологиялык курорттарга жатады: Алма-Арасан, Капал-Арасан, Жаркент-Арасан, Барлык-Арасан, Рахман булактары, Ералиев, Жосалы, Карагай орманы, Мерке, Сарыагаш.
Алма-Арасан - Алматыдан оцтустiк-батыска карай 26 км кашыктыкта орналаскан бальнеологиялык курорт. Ол 1ле Алатауыныц солтустiк беткейiнде, Тянь-Шань шыршасымен коршалган Проходная
138
езеншщ ацгарындагы (Yлкен Алматы езенiнiц агыны) 1850 м биiктiгiнде орналас;ан [11]. Климаты ;оцыржай континетальды. Кар жамылгысы тура;ты, жумса; ;ыс, ;ацтардыц орташа температурасы минус 4 °С. Кектем жылы жэне жацбырлы болып келедь Жазы жылы ;оцыржай, шiлденiц орташа температурасы плюс 15 °С.
Жылына жауын-шашын мелшерi 900 мм. Климатотерапия ушш таудыц таза ауасы мен эдемi ;оршаган ортасы ;олайлы болып келед1 Климагтыц оцтайлы жагдайы тамыздыц ортасынан ;^1ркуйек айыныц ортасына дейш болады. Климатпен катар судыц непзп табиги емдк факторы - сульфат-кемiрсутектi натрий (туздылыгы 0,3 г/дм3) жылу (37,8 °C) радонды (3,6 мк/дм3) болып келедi. Була;тар суыныц жалпы сипаты Тянь-Шань жYЙесiндегi Каза;станн^1ц ец кец тараган термалармен бiрдей жэне бYкiл элемге эйгiлi француз Пиреней суларына у;сас (Экслебен жэне бас;алары). Була;тар маныцда кYкiрт сутеп иiсi сезiледi, Казакстанныц бас;а термалардац ;араганда оныц мелшерi жогары (6,5 мг/дм3). Кремний ;ыш;ылыныц ;урамдас белт ете мацызды (61 мг/дм3), бул жалпы минералданудыц терттен бiр белт (23 %). Оларды ванналар, суару, субаквальды ванналар Ymrn жэне т.б ;олданылады. «Алма-Арасан» шипажайы жуйке жуйесщ, гинекологиялы; ауруларыц, сондай-а; т1рек-;имыл аппараты мен терi ауруларымен ауыратын нау;астард^1 емдеу Yшiн жумыс ютейщ. Алматы облысында Алматы ;аласынац 80 км шыгыс;а ;арай «Тау-ТYрген» климатты;-санитарлы; санаториi жэне Алматыдан 16 км шыгыс;а ;арай «Колосок» санаторлы;-дэрiгерлiк сауы;тыру орталыгы орналас;ан. «Тау-Турген»-де жергiлiктi кездердщ минералды сулары ;олданылады, ал «Колосок»-та «Пригородная» жерiнен экелiнетiн суды пайдалынады.
^апал-Арасан - Алматы облысыныц А;су ауданындагы, Жоцгар Алатау жотасыныц солтустiк беткейлерiнде, Буйен езенiнде 980 м бшкпкте орналас;ан бальнеологиялы; курорт аймагы. Климат континентальды. Кар жамылгысы тура;ты, жумса; ;ыс, ;ацтардыц орташа температурасы -10 °С. Жазы жылы кунгей, шшденщ орташа температурасы +20 °С. Кектем ;ыс;а жэне жылы болып келедь Жылына жауын-шашын мелшерi 350 мм. Непзп табиги терапиялы; эсер термиялы; (29...44 °C), радонды (4,5 нС/дм3), хлоридтi-сульфатты натрий (M - 0,59 г/дм3) су болып табылады. Курамында азот, кремний ;ыш;ылы бар. Минералды суды шуге, суаруга жэне жуынуга ;олданылады. Кэсшода; санаториясы тiрек-;имыл аппаратыц, ас;орыту, жYрек-;ан тамырлары жуйесi жэне терi аурулары бар нау;астарды емдеуге арналган.
Жаркент-Арасан - Жаркент ;аласынан 40 км ;ашы;ты;та, Алматы облысыныц Панфилов ауданындагы бальнеологиялы; курорт. Ол Жоцгар
139
Алатауыныц ощуспк беткейлерiнде, 110 метр бшкпкте, Кектал езенiнiц шаткалында орналаскан. Климат континентальды. Кар жамылгысы туракты, жумсак кыс, кацтардыц орташа температурасы - 11 °С. Кектем жылы жэне жацбырлы болып келедi. Жазы жылы коцыржай, шiлденiц орташа температурасы +24 °С. Жылына жауын-шашын мелшерi 400 мм [7]. Непзп терапевтiк фактор - азот, фтор, органикалык заттар бар термалды (36 °C) радон (21 н.с/дм3) хлорид-сульфатты натрий суы (М - 1,13 г/дм3). Ванна, душ, суару у™н колданылады. Жаркент-Арасандагы минералды сумен катар, Жаркент-Арасаннан 70 шакырым жерде 1ле езенiндегi су коймасында орналаскан екi шагын келдiц балшыкты балшыктары колданылады. 1967 жылдан бастап санаторий шеткерi жуйке жYЙесi, лрек-кимыл аппараты, бальнеотерапия аурулары бар наукастарды емдеуде жумыс iстейдi.
Барлык-Арасан - Шыгыс Казакстан облысыныц Маканшы ауданыныц бальнеологиялык курорттык аймагы, Жалацашкел темiржол стансасынан 55 км кашыктыкта орналаскан. Курорттык аймак Тарбагатай тебешiктерiнiц алкаптарында 600 м биiктiкте орналаскан Барлык-Арасанныц кездерiне улкен кемек керсетп, олар Жоцгар какпасы аркылы керуен жолында жYрдi. Климат курт континентальды. туракты кар жамылгысы бар кацтардыц соцынан наурыз айыныц ортасына дешн кысы суык, кацтардыц орташа температурасы -14 °С. Жаз ете жылы шiлденiц орташа температурасы +23 °С. Жылына жауын-шашын мелшерi 250 мм. Непзп табиги фактор - жылулык (42 °C) кремнийлi хлорид-сульфат, минералды булактардыц кальций-натрий сулары (М - 1,7 г/дм3), уцгымалардыц жалпы дебитi 213 м3 курайды. 1963 жылдан бастап прек-кимыл аппараты, перифериялык жуйке жуйесi жэне терi ауруларымен ауыратын наукастарды емдеу ушш санаторий жумыс iстейдi.
Рахманов булактары - Шыгыс Казакстан Облысыныц Катон-Карагай ауданындагы Эскемен каласынан 450 км жэне Буктырма темiржол стансасынан 300 км кашыктыкта орналаскан курорттык аймак. Алтай тауларында Рахмановка езеншщ керкем ацгарында 1950 м бшкпкте орналаскан. Тау беткейлерi карагай, балкарагай жэне балкарагай ормандармен жабылган. климат, кысы суык, климат курт континентальды ,кацтардыц орташа температурасы -20 °С. Жаз ете салкын, жацбырлы, шшденщ орташа температурасы +20 °С. Жауын-шашын жылына орта есеппен 550 мм болып табылады. непзп факторлар еркш азот, кремний кышкылы бар табиги жылу (34...42 °C), радон (4,35 NC/дм3) сульфаты-натрий-магний бикарбонат су (М - 0,17...0,20 г/дм3), болып табылады. Олар прек-кимыл жуйесi, ас корыту жуйесшщ, жуйке жуйесiнiц,
140
гинекологиялы; патология аурулардыц су емдеу ауыз ванналар, ирригациялар, тYрiнде ;абылданады [5].
Ералиев - Мацгыстау облысындагы А;таудан 60 км оцтустiк-шыгыс;а ;арай жагалаудагы бальнеологиялы; айма;. Ол Каспийдiц шыгыс жагалауында орналас;ан. Климаты ;урга;. Тура;сыз ;ар жамылгысы бар ;ысы жумса;, ;ацтардыц орташа температурасы -3 °С. Жазы ысты;, шiлденiц орташа температурасы +26 °С. Жылды; жауын-шашын мелшерi 150 мм. Негiзгi табиги фактор - бул 8,46 г/дм3 минералдануы бар кремний ;ыш;ылынан туратын (69,7 °C) азот сульфат-хлоридтi натрий сулары. Олар 1106 м терецщктен бургылау ар;ылы ашылды; кунделiктi ецщру келемi 1234 м3. Олар ванна, душ, суару жэне шуге арналган. Курорт негiзiнде мацгышла; мунайшыларыныц санаторлы;-профилакторш бар. Ералиевтiц бай курортты; ресурстары (оныц iшiнде жузу ушiн ;олайлы ;умды жагажайлар жылы тецiз бар) ас ;орыту жуйесi, ;озгалыс жэне ;олдау жуйесi мен жуйке жYЙесi ауруларын емдеуге ;олайлы жагдай жасайды [4].
Жосалы - Караганды облысындагы Караганды ;аласынан 160 км ;ашы;ты;та орналас;ан курортты; айма;. Каза; уса; шо;ылы; орталыгыныц орталы; белiгiнде 670 м бшкпкте орналас;ан. Климат кYрт континентальды. Кар жамылгысы тура;ты, жумса; ;ыс, ;ацтардыц орташа температурасы -14 °С. Жазы жылы, шшденщ орташа температурасы +18 °С. Жылды; жауын-шашын мелшерi 300 мм. Негiзгi терапиялы; фактор - сульфатты кальций-натрий ;ыш;ылыныц суы (M - 0,93 г/дм3, Fe-100,8 мг/дм3). Олар темiрдiц жогары ;урамымен ерекшеленедi жэне ;урамында натрий басым болады, бул оларды бiрегей етедь Олар iшуге, ваннага жэне жуынуга арналган. Жалпы 3 уцгыма пайдаланылуда. Табиги терапевтикалы; фактор ретiнде минералды сулармен бiрге Карасор келiнiц (Жосалыдан 30 км ;ашы;ты;та орналас;ан) балшы;тары ;олданылады. Ас;орыту жуйесi, перифериялы; жуйке жуйесi, анемия жэне т.б. ауруларымен ауыратын нау;астарды емдеу ушiн ;айыц-кектерек орманында орналас;ан ведомстволы; санаторий жумыс ютейдь
^араFай орманы - Костанайдан 42 км ;ашы;ты;та орналас;ан Костанай облысындагы бальнеологиялы; курортты; айма;. Айма; ;арагай орманыцда орналас;ан. Климат кYрт континентальды. Кар жамылгысы тура;ты, суы; ;ыс, ;ацтардыц орташа температурасы -18 °С. Жазы жылы, шiлденiц орташа температурасы +20 °С. Жылды; жауын-шашын мелшерi 300 мм, ец бастысы жазда. Негiзгi терапиялы; фактор - сульфат-хлоридп натрий суы, 5,3 г/дм3 минералдануы бар, кремний ;ыш;ылымен, ^вдел^т 440 м3 ендiру. Ас;орыту жэне метаболикалы; мушелер,
141
перифериялык жуйке жэне журек-кантамыр жYЙесi аурулары (соныц iшiнде миокард инфарктiсiне шалдыккан наукастардыц сауыктыру емдеуi), бальнео емханалар (Карагайлы орманнан 90 км кашыктыкта орналаскан Лаврентьев келшщ балшыгыц пайдаланылады) бар наукастар ушiн кэсiподак 8 санаториясы жумыс iстейдi.
Мерке - Мерю темiр жол стансасынан 16 км орналаскан, Жамбыл облысындагы бальнеологиялык курорттык аймак. Непзп табиги емдш фактор - фтор мен кремний кышкылыныц D = 237 м3 болатын радонныц (137 н.с./дм3) сульфат-кемiрсутектi хлоридт натрий сулары (M - 0,5 г/дм3). Санаторий тещз децгешнен 1200 м биiктiкте, Мерке ауылыныц аудан орталыгынан 12 км жерде эдемi тау шаткалында орналаскан. Шипажай гинекологиялык аурулары бар наукастарды жэне журек-тамыр жуйесi ауруларын емдеуге мамандандырылган. Шипажайдыц негiзгi табиги дэрь дэрмектерi - бiрегей радонныц минералды сулары жэне Орталык Азия мен Казакстандагы климат.
СарыаFаш - Оцтустiк Казакстан облысы орталыгыныц оцтустiгiнде, Эзбекстанныц астанасы - Ташкент каласынан 20 км жерде орналаскан Оцтуспк Казакстан облысындагы бальнеологиялык курорт. Ол Келес езетнщ мацы бакшасында жэне саябакта орналаскан. Климаты коцыржай континентальды, жазы ыстык жэне кургак, бултссыз кун шуакты кундерi мелшерiмен, кун радиациясыныц жогары каркындылыгы жэне кыс мезгiлi жумсак болып табылады.
Курорттыц негiзгi табигат коргау куралдары - жогары температура, азот, минералданган кемiрсутектi натрий минералды сулары жэне климаттык факторлар. Сарыагаш бальноклиматтык курорты 1961 жылдан берi жумыс iстеп келедi. Курорт аумагында бiрнеше санаторий бар, оныц швде аскорыту жуйесi, буйрек жэне зэр шыгару жолдарыныц аурулары бар ересектердi емдеуге мамандандырылган Сарыагаш кэсiподак санаториясы. Жыл сайын мамыр-тамыз айларында созылмалы гломерулонефрит жэне нефротикалык синдромы бар наукастарды емдеуге арналган емдеу кезецiнде 48 кун бойы 150-ден аса мамандандырылган кереуттер жумыс iстейдi. ТМД елдерiнде белгшенген маусымдык санаторий белiмшесiнiц аналогтары Алушта, Байрам-Али, Ситор жэне Мохи-Хос, Ялта, Йанган-Тау шипажайларында санаторийлер болып табылады. Непзп табиги емдш фактор - термиялык (47...49 °C) азот гидрокарбонатты натрий сулары (М - 0,8 г/дм3). Жердщ iшкi минералдык корларыныц арасында минералды жэне дэрiлiк сулар адам агзасына эртYPлi терапевтикалык эсерш тигiзiп, негiзгi ион-туз бен газдыц курамынан туындаган жэне биологиялык белсендi компоненттердiц
142
мeлшерi (темiр, мышьяк, бром, йод, органикалыц заттар жэне т.б.) мацызды орын алады [1].
^орытынды. Казацстанныц кец байтац жерi курорттыщ ресурстарга (климат, курамы мен касиеттерi бойынша эртYрлi минералды сулар, емдiк балшыцтар) бай болып табылады. Казацстандагы бальнеологиялыц ресурстардыц турлерк темiрленген су, йодты-бромды сулар, радиоактивт (радонды) сулар, кремний термальды сулары, азминералданган азотты термальды сулары. Казак;стандагы бальнеологиялыц шипажайлары мемлекет бойынша эр аймацта таралган: Ощуспк Казахстан - Алма-Арасан, Кдпал-Арасан, Жаркент-Арасан Шыгыс Казахстан - Барлыц-Арасан, Рахманов б^лацтары; Орталыц Казахстан - Жосалы; Батыс Казахстан - Ералиев; СолтYCтiк Казахстан - Кдрагай орманы.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Бабкин А.В. Специальные виды туризма. Лечебно-оздоровительный туризм: учебник. - Р-на-Д: 2008. - 229 с.
2. Воложин Н.И Правовое регулирование туристкой деятельности. - М.: «Финансы и статистика», 1998.
3. Дерновой А.Г. Концептуальные основы управления и перспективного развития санаторно-курортной службы в Республике Казахстан -Алматы: Жет жаргы, 2006. - 45 с.
4. Егембердиева К.Б. Туризмдi дамытудыц негiзi ретшдеп Казацстандыщ Каспий мацы аймагыныц табиги рекреациялыц ресурстары : география гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесiн алу Yшiн дайындалган диссертацияныц автореф / К.Б. Егембердиева. - Алматы, 2010. - 18 б.
5. Егорина А.В. Перспективы развития туристко-рекреационной деятельности в Южном Алтае / А.В. Егорина, Н.Ж. Женсикбаева // Записки Усть-Каменогорского Филиала Казахского Географического Общества. -Усть-Каменогорск : Рудный Алтай, 2011. - Вып. 5. - С. 176-178.
6. Лозинский А.А. Лекции по общей бальнеологии. - М.: Минск-Витебск, 1999. - 265 с.
7. Олефиренко В.Т. Водотеплолечение. - М.: Медицина, 1986. - 288 с.
8. Пархоменко М. Приезжайте на курорты Казахстана // Казахстанская правда. - 2014. - 14 сентября.
9. Разумов А.Н. Материалы Международного научного конгресса и 62-й сессии Генеральной Ассамблеи Всемирной Федерации Водолечения и Климатолечения (ФЕМТЕК) // Бальнеология: основные достижения и перспективы развития. - 2009. - № 2. - 3-4 с.
143
10. Улащик В.С. Бальнео-физиотерапия. Универсальная медицинская энциклопедия. - М.: Книжный дом, 2008. - 640 с.
11. Царегородцева А.Г. Ландшафтообразующие факторы озерных водосборов Павлодарской области // «Наука: теория и практика». -Белгород. - 2005. - С. 18-23.
Поступила 4.12.2018
PhD А.А. Жакупов
ИСТОЧНИКИ РАСПРОСТРАНЕНИЯ БАЛЬНЕОЛОГИЧЕСКИХ РЕСУРСОВ В КАЗАХСТАНЕ
Ключевые слова: бальнеология, бальнеотерапия, бальнеотехника, бальнеологические ресурсы, минеральные воды, бальнеологические санаторий, бальнеография
В статье рассматриваются бальнеологические ресурсы Казахстана. Указаны, виды минеральных вод и их свойства. Также дано описание казахстанских бальнеологических санаториев.
A.A. Zhakupov
SOURCES OF BALNEOLOGICAL RESOURCES IN KAZAKHSTAN
Keywords: balneology, balneotherapy, balneotechnology, balneological resources, mineral waters, balneological sanatorium, balneography
The article discusses the sources of distribution of balneological resources in Kazakhstan, which today is one of the most pressing issues. The types of mineral water and their properties are indicated. Also, descriptions of Kazakhstan spa resorts are given.
144
