ОҢТҮСТІК АЛТАЙДЫҢ БИОКЛИМАТЫН РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 4 2017

ЭОЖ 911.3: 338.48 (574)

Геогр. гылымд. докторы iyT. Сапаров 1

Геогр. гылымд. докторы A.B. Егорина 2

Н.Ж. Женсикбаева 1

ОЦТУСТ1К АЛТАЙДЬЩ БИОКЛИМАТЫН РЕКРЕАЦИЯЛЬЩ

БАГ АЛЛУ

Tyümdi свздер: биоклимат, климат, кун радиациясы, ландшафт, рекреация, туризм, метеорология, аймак;, провинция

Бул мацалада Оцтустж Алтай аумагыныц табиги-рекреациялыц ресурстары царастырылган. Оцтустж Алтай ландшафттарыныц рекреациялыц мацсатта биоклиматтыц цолайлылыц децгеш бойынша топтастырылган. Биоклиматтыц цолайлылыц категориясы бойынша Катон-Царагай Куршш

табиги-рекреациялъщ аудандарына бага бершген.

ИГытыс Казахстан облысыныц климаттьщ жагдайы езшщ географияльщ орналасуына байланысты алуан турл1 болып келед1. М.В. Тронов бойынша аймак; 3 климат типтершщ тогысуында орналаск;ан: моцгол, Ортаазияльщ жэне Батые Ci6ip, сонымен к;атар жазьщ далалар мен Алтай жэне Сауыр Тарбагатай таулы олкелер1мен [2].

Крзакртандьщ Алтай таулары Кенда Алтай жэне Оцгусшс Алтай, батысында Крлба жоталарьшан тирады. Б1здщ зерттеу1м1здеп басгы таулы аймак; Оцтустж Алтай болып табылады. Оцтустж Алтай - Алтайдагы гана емес, сондай-ак буюл Ортальщ Азиядаты гажайып елке. Оцгусшс Алтай Кенда Алтайдан Нарым-Буктырма ойысьшыц тау аралыгымен болшген, ендак багытта 150...170 км-ге, узьшдыгы 5...15 шацырым жерда алып жатыр.

Таулы аймацтыц климаты (1000...2000 м детн) - адам уппн куатты сауьщтыру кешеш болып табылады. Тауларда зат алмасу nponeci кушетп,тыныс алу жэне журек цызмет! жак;сарып, агзаныц зат алмасу жэне адаптацияльщ мумкшджтер! жумы л дыры лад ы. TipniiniKTi к;амтамасыз eTymi фактор ретшде климатты багалау адамга интегралды эсер1н непздейтш корсетюштердо карастыруды талап етедь Осыган орай, K;a3ipri кезде «биоклимат» термиш кещнен к;олданыста. «Биоклимат» -

1 Евразийский национальный университет им. JI.H. Гумилева, г. Астана

2 ВКГУ им С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

белгш 6ip аймацта адам агзасына кешещц эсерш аньщтайтын климат сипаттамаларыньщ жиынтыгы [9]. Сондьщтан да Оцтуспк Алтайдыц биоклиматтьщ элеуетш аньщтау гылыми жэне практикальщ мацызы зор.

Б1здщ зерттеу1ьшдщ непзп мацсаты Оцтустж Алтайдыц рекреацияльщ биоклиматына бага беру.

Оцтустш Алтай аймагыныц рекреацияльщ мумкшшшктер1 зор. Кыс мезплшщ кацтар айыныц ец теменп орташа температурасы (Орловка ауьшында -27 °С, Марцакелде -26 °С) т^йьщ ь^азацшуццырларда, 1000 м-ден 3000 м-ге дешнп орташа цацтар айыныц температурасы тау беткейлершде жш жел кезшде -13 °С, -15 °С. Бул тау шацгы, туризм жэне альпинизм аймагы болып табылады. Оцтуспк Алтайдыц климатыныц адам агзасына эсерш аньщтайтын кешещц керсетюш колданылатын - aya райы сэтшщ класы непзп KepceTKinrrepi ретшде В.И. Русановтыц эдгстемеш колданылды [4].

Оцтуспк Алтайдьщ биоклиматын интегралды багалауда aya райы класын 4 тоща 6ipÍKripirmi: колайлы, салыстырмалы колайлы, колайсыз, ете цолайсыз. Осы топтастыру бойынша Катон-К^рагай ауданын салыстырмалы колайлы деп, ал Куршм жэне Маркакел табиги-рекреацияльщ аумактарын колайлы тоща жащызамыз. Жаз жэне жартылай кыс айларында рекреацияльщ кызметтщ биоклиматгьщ жагдайыныц цолайлы болатын табиги-рекреацияльщ аудандарыныц 6ipi болып Маркакел жэне Курнпмдд жащызамыз (сурет 1). Курппм жэне Маркакел табиги-рекреацияльщ аудандарында жазда ете ыстьщ (I жэне П класс) aya райы болмайды. Аймакта цолайлы (Ш класс) жэне сагщындау (IV класс) aya райы басым, тунде aya райы эркршан суьщ (V класс) болып келедь Жаз мезгшшщ ^зацтыгы 80...85 кун. Маусым айынан тамыз айына дейш орташа температура 14 °С. Аязсыз кундердщ саны 60...70 кун. Куз мезгшнщ 6ipÍHHii жартысы жылы, 6ipa3 жел согып, еьшпш жартысы жацбырлы суьщ болып келедд. Жауын-шашыннныц жылдьщ Menniepi 450...500 мм.

Оцтустш Алтайдыц климаттьщ ресурстары алуандылыгымен ерекшелшедь Климаттьщ колайлылыгыньщ басты елшем1 адамныц цоршаган ортамен жылу алмасуыныц реттелу1 болып табылады. Агзаныц жылуды perrenyi эртурл1 факторларга байланысты атап айтсац, температураныц aya ылгалдалыгымен катынасы, желдщ жылдамдыгы, кун радиациясыныц каркындылыгы.

Aya райыныц жаз мезгшндеп суга шомылуыныц цолайлылыгыныц жштелуш В.И. Русанов аньщтаган. Адамныц aya райына

байланысты езш-ез1 сезшу жагдайымен метеорологияльщ элементтердщ керсеткшггершщ жштелуш 1-кестеден квруге болады [3].

Сур. 1. Биоклиматтыц цолашыльщ категориясы бойынша табиги-рекреациялыц аудандарды топтастыру.

Кесте1

В.И. Русанов бойынша метеорологияльщ элементгер мен субъективт1 сез1ну жагдай керсеткшггершщ жштел)п [3]

Т [биоклиматтыи колайлылык категориясы бойынша табиги-рекрёациялык аудандарды топтастыру

■ Мемлекеттж шекара

- Аудан шекаралары

• Елд1 мекендер

-- взендер

■ Келдер Биоклиматтыц колайлылык двцгвй1 I 1 Салыстырмалы колайлы О Колайлы НИ Колайлы

Субъективт1 сезшу Ауа температурасы, °С Ауа ылгалдылыгы, % Жел жылдамдыгы, м/сек

Суьщ

дискомфортты 15 темен 80 жогары 7-ден жогары

Сагщындау

етпельцолайлы 15...20 60...80 5...7 дешн

Колайлы 20...25 30...60 1...4 дешн

Этпель

колайлы ыстьщ 26...30 60...80 5...7 дешн

Дискомфортты,

К¥Р^ак; ыстьщ 30-дан жогары 30...60 4-тен темен

Дискомфортты,

ылгалды ыстьщ 30-дан жогары 80-нен жогары 7-ден темен

Крлайлы, салыстырмалы цолайлы, колайсыз жэне ©те цолайсыз ауа райыньщ топтасуы ауа райыныц класына ж1ктелш, жылуды реттеупи жуйелер жумсак, орташа, цатты жэне вте катты функциональды децгейге

белшедь К^олайлы биоклиматтьщ жагдайлардыц керсетюштер1 (КБЖК) колайлы aya райы кундер санынын; жылы жэне суъщ мезгшдеп немесе жыл келемшдеп колайлы aya райы саныныц ара катынасымен сипатталады (кесте 2). Оцтуспк Алтайдыц таулы аймагы биоклиматтьщ жагдайы алуан турл1 болып келедьТещз децгешнщ бшкпгше карай жэне жалпы циркуляциялык процестердщ макрокиматтьщ ерекшелштерше орай биоклиматтьщ зоналар мен провинцияларга белшед1.

Кесте 2-де эртурл1 колайлы aya райыныц децгешне карай Алтайдыц бшк таулы,орташа таулы жэне аласа таулы биоклиматтык зоналар сипатталган [8].

Кесте 2

Ландшафттардыц биоклиматтык жагдайлары (жыл колемшде) [8]

Ландшафттар Aya райымен коса кундер саны КБЖК

Я ц о & я g я >| Я § ч § И" и м я и ц о ¡*Г бте колайсыз

Бшк таулы: Тундра 50...60 100...120 130...140 60...65 0,05...0,1

Орташа таулы: орманды

(1500...2000 м) 100... 140 110...130 120...130 15...30 0Д..ДЗ

Орманды (1000...1500 м) 130...180 120...140 70... 120 5...15 0,3...0,5

Аласа таулы: дал алы 220...225 85...90 45...50 2...3 0,6...0,7

Орманды дала 225...230 80...90 40...45 1...2 0,7...0,75

Орманды 180...210 90... 120 50...70 - 0,5...0,6

Tay аралык

казацпгуцкырлар: Шалгын-

далалы 150...160 130...140 60...70 0...5 0,4...0,5

Дал алы 160...170 120...130 50...60 0...2 0,5...0,55

Шелейт 90... 100 130...140 110...120 20...25 0,2...0,3

Климаттыц колайлыгьш багалауда б1здщ зерттеу1м1здеп Оцтустж Алтай колайлы жэне салыстырмалы колайлы аймакка жаткыздьщ. Оцтуспк Алтайдыц жазык аймактарында рекреацияльщ максатгагы колайлы aya райы жылы маусымда 30...40 кун, emeni-колайлы - 85...90кущц камтиды. Суга шомылу Mep3ÍMÍ 40...50 кундо камтиды. Оцтустж Алтайдыц тауларында жылы маусымда колайлы aya райы кундер1 35 кун болса, отпельколайлы 60...65 кунда курайды. Жалпы жаяу туризм ушш колайлы кезец C9yip айьшыц ортасынан казан айьшыц ортасьша дешн, тау-шацгы туризм! ушш желтоксан айынан наурыз айына дейш кальштаскан. Оцтуспк Алтайдыц демалу упнн

к;олайлы аумак^ары Маркдкел, Зайсан келшщ жагалаулары, К^лжыр, К^ара Epric езендер1 болып табьшады.

Колайлы aya райы жагдайы ашьщ аспанда тшмд1 жумыс icTen жэне демалу ушш ете цолайлы болып келедь Aya райы класыныц тшмда (плюс) температураларынан турады: екшпп (жылы), yniiHnii (к;олайлы), терттшш (салыстырмалы-суьщ), алтыншы, Tepic (минус) температурада - aya райынын; cerÍ3ÍHmi (жумсак;) жэне тогызыншы (салыстырмалы-цатал) кластарынан турады.

Салыстырмалы к;олайлы aya райы плюс температурада бесшпп (суьщ) класпен керсетшп, минус температурада - оныншы класпен (ете суьщ) керсетшедь Аталган температуралар адамньщ жылу реттепш жуйесшщ кушн цалыпты жагдайда устап турады.

Крлайсыз aya райы кластарына алтыншы - курт суьщ, он 6ipÍHnii - ете суьщ жэне öipiHHii класс - ыстьщ-кургак; aya райы. Аталган температуралар адамньщ жылу реттепш жуйесше цолайсыздьщ тудырады (алайда минус температура болтан жагдайдагы алтыншы класс салыстырмалы жылы болып кщайлы температураларга жащызылады). Крлайсыз aya райы адамга дискомфорт ce3ÍMÍH тудырады. Он 6ipÍHiiii кластагы aya райында адамньщ ашьщ аспанда жумыс icrey жагдайы туракталады.

9те к;олайсыз aya райы топтарына экстремальды aya райы жатады. Бул aya райынын; жетшпи класы (ыстьщ жэне ылгалды) жэне он екшпп класы (ете катал), бте к;олайсыз aya райында ашьщ аспанда жумыс icrey мумкш емес жэне барльщ рекреацияльщ ic-эрекет Typi болдырылмайды.

Трансшекаральщ аймацта жаткдн Оцтустш Алтай аймагыныц биоклиматын топтастыру ландшафттъщ эдктемеш цолданылып бага берйвд [10].

Осыган орай, Оцтуспк Алтай тау ландшафттарыньщ биоклиматтык; керсетюштерш ескере отырып интегралды биоклиматтык; багалау журпзшдо (сурет 2).

Интегралды биоклиматтык керсетюштер шегшде Оцтуст1к Алтайды келес1 рекреацияльщ-климаттьщ зоналарга 6ipÍKTÍpeMÍ3:

1. Жогары колайлы зонасы. Жайлы жэне орташа-цатал цысы жэне жылы ылгалды жазымен сипатталады. Бул топца жататындар аласа таулардыц жазьщ аймакгары, далалы жэне орманды дала ландшафттары. Кыс айларында шамамен 35 % орташа аязды aya райы, 35...40 % aya райы жылы жэне 10...20 % - аязды болып келедь Жаз мезплдершде к;олайлы aya райы 35...40 %, 10...15 % жьшы aya райы, жылы кздэгак; aya райы

ШАРТТЫ БЕЛПЛЕР

Мемлекетш шекара — Аудан шекаралары • Елд1 мекендер Биоклиматтьщ колайлылык санаты

■ Жогары колайлы эонасы

■ Орташа етпельколайлы зонасы □ Салкындау етпел1-колайлы зонасы I I Суык етпелнколайлы зонасы

I I Суык дискомфорт зонасы В Дискомфорт зонасы

■ 1^атал дискомфорт зонасы

3...5 %, ыстьщ ылгалды aya райы - 5...7 % курайды. Биоклиматтьщ колайлылыгыныц Kepceraimi кыс мезгшшдеп 0,65...0,70, жаз мезгшшде 0,70...0,80. Heri3ri географияльщ орны Зайсан казацшуцкыры, Буктырма су коймасыньщ жагалаулары болып табылады.

Сур. 2. Рекреациялъщ мацсатта Оцтустж Алтайдыц ландгиафтысын биоклиматтьщ топтастыру.

2. Орташа отпет-колайлы зонасы. Орташа суьщ цысымен жэне салкындау жазымен ерекшелшедд. Курном езеншщ алкаптарьш, аласа таулардьщ колдо казацшуцкырлары, тещз децгеюнен бшюш 500...1000 м болатьш орташа таулар аймагын жаткызамыз. Б^ыс мезгшнде калыпты катал aya райы 30...50% кураса, 30...40% жылы aya райы, Ю...15% калыпты температура курайды. К^олайлы aya райыньщ кайталануы 30% жэне одан жогары, курт суьщ aya райы 5... 10 % к¥райды. 10 °С жогары температуралар жиьштыгы 1600...1800 °С курайды, 10 °С жогары белсендо температурадагы кундер саны - 110... 120. Колайлы биоклиматтьщ жагдайдьщ Kepcendini кыста 0,50...0,60, жазда 0,60...0,70 курайды.

3. Салкындау отпел1-колайлы зонасы. Оцтустш Алтайдыц казанпгрщырларын камтиды, суьщ кысымен жэне салцын жазымен ерекшелшед1. Орташа тау аральщ казаншуикырлардьщ бшктЫ 800...1500 м болатьш дала ландшафттарына тэн. Колайлы биоклиматтьщ

жагдайдыц керсетюпп 0,25...0,27 курайды. Дал алы ландшафттардагы тау аральщ ьсазаншувдырлар маусым жэне к;ыркуйек айларында колайлы aya райынан курт суьщ температурага ауысады. Tay аральщ казацшухщырлардыц ландшафттарына жаз мезгщцервде цалыпты суьщ aya райы басым болып келед1. Орташа цолайлы aya райы 20...25 %, к;алыпты суьщ шамамен 30 %, курт суьщ 20...30 % курайды. Жьшы aya райынын; кдйталануы 5...10 %. Рекреация ушш цолайлы жэне салыстырмалы цолайлы aya райындагы кундер саны 280...300. Крлайсыз aya райы щлскы аяз, жацбырлы жаз кундер саны 60...70 кун.

4. Суьщ етпельк;олайлы зонасы. БшктЫ 1500 м бшкпктеп тау аймактары, олар катал цысымен салкын жазымен ерекшелшедо. Шелейт жэне кургак дала ландшафттарындагы орташа тау казацшухщырлары таралган. 10 °С темен температуралар сомасы 3000...3800 °С курайды. Оцтустш Алтайдыц шелейт ландшафтты к;азацшундырларында караша жэне наурыз айларында адамга колайлы aya температурасы болатын кундер саны 20...25, салыстырмалы колайлы 60...65 жэне колайсыз 60...70 кущц курайды. К^олайлы биоклиматтьщ жагдайдыц керсетюпп 0,05...0,04. Аязсыз кундер саны 60...65 кун. Жаз маусымында колайлы биоклиматтьщ жагдайдыц керсеткпш0,30...0,40.

5. Суьщ дискомфорт зонасы. Бул зонага Оцтустш-Шыгыс Алтайдыц цазацшуццырларын жатцызамыз, непзп ерекшелт тым катал к;ысы жэне сагщын жазы болып табьшады. Кыс айларыныц орташа температурасы -17 °С (-19 °С). Жаз салк;ын. Шщде айыныц орташа температурасы 10...13 °С. Туриспк цызмет ушш колайлы жэне салыстырмалы колайлы aya райыныц 200...250 кущц курайды. Жылдьщ жауын-шашын мелшер1900... 1000 мм-ден 300...400 мм езгеред1.

6. Дискомфорт зонасы. Бшкттп 1500...2500 м камтитын тау аймактарын жатцызамыз (Орловка, Маркакел жэне т.б.). Бул зона катал кысымен жэне салцын жазымен ерекшелшедь Шшде айыныц орташа температурасы 6...8 °С. Кущцз aya температурасы 15...17 °С кетершп, тунде 2...3 °С темендейд1. Кыс мезгшшде бшк тауларда рекреацияльщ ic-эрекетп болдырмайтын метеорологияльщ факторларга: цалыц жауган кар, боран, туман, кар жамылгысыныц 6ipKenici болмауы жэне кешкш Kayni.

7. Катал дискомфорт зонасы. БшктЫ 2500 м жогары камтитын тау аймактарын жаткызамыз (кар сызыгынан жогары). Бул зона ете катал кысымен жэне ете суьщ жазымен ерекшелшедь

Осыган орай, биоклиматгьщ жайлыльщ децгешн орографияльщ сипатын ескере отырып табиги-рекреацияльщ аудандарга бедщк. М.В. Ломоносов атындагы Мэскеу мемлекетпк университетшщ галымы география гылымдарыныц кандидаты Г.С. Самойлованыц зерттеулер1 бойынша Алтай таулары туралы ецбектерш ескере отырып, трансшекаральщ таулы аймакты физикалык-географиялык аудандастырудьщ жогаргы таксономияльщ 6ipnirm - ел деп карастырган [5]. Бул топтастырудьщ непзщде жогаргы сатыдагы reo жэне морфокурылыммен ороклиматгьщ б1ртутастыгында. Ел шецбершде аймакка белшедо - белгшенген неотектоникалык дамудагы когамньщ калыптаскан, ландшафттык дифференциациясы аныкталган территорияльщ 6ipniK жинагы.

Алтай трансшекаральщ таулы аймагы Алтай жэне Монгол Алтайыньщ физикальщ-географияльщ аймактарыныц Алтай-Саян таулы аймагыньщ 8 физико-географияльщ провинциясына белшген. Алтай аймагьша: Чарыш-Бащелак, Буктырма-Yöi, Маркакел, Катун-Терекп, Чулымшан, Укек-Шуй; Монгол Алтайына: Табын-Богда-Улинско-Ховдинск, Ачитнурско-Олгей физико-географияльщ провинциялары болып белшген. Б1здщ зерттеу1м1здеп Оцтустж Алтай аймагьша катысты Маркакел аймагын жаткызамыз. 1997 жылдан бастап бурынгы Маркакел жэне Курппм аудандарын 6ipiiaipin каз1рп кезде KypniiM ауданы деп атайды.

Ороклиматтьщ жалпьшыгына карай провинцияны 3 табиги-рекреацияльщ ауданга белшген. Маркакел облысына: Катон-^арагай, Курппм, Маркакел табиги-рекреацияльщ аудандары. Бул зерттеуде табиги-рекреациялык аудандар деп рекреация ушш биоклиматтьщ колайлыльщ децгеш б1рыцгай жэне табиги-территориялык кешендершщ шекарасында орналаскан аймактьщ курылымдар (сурет 3).

Алтай аймагы курамына юретш Катон-К^арагай, Курппм жэне Маркакел табиги-рекреацияльщ аймакгарына сипаттама берудд жен кердпс [7].

Катон-К^арагай ауданы. Шыгыс Казакстан облысы курамындагы аудан. Катонкарагай ауданы - ерекше сулу мекен. Оныц Кдзакстан, Ресей, Кытай, Монголия шекаралары тогыскан жер1, мэцп музбен капталган Музтау баурайы бшк шыц, алып балкарагайлар, езен-келдер, сирек кездесетш гугцц ес1мдпстер жамьшгысы мен шабындьщтарга толы.

Ауданныц басты орографияльщ жоталары: Нарым, Оцтустш Алтай (3871 м), Сарымсакты (3373 м), Тарбагатай (2995 м). Бул жоталардыц жер бедерлер1 бшк тауга жаткызамыз.

Ауданньщ климаты таулы климаткд сэйкес алуандылыгымен ерекшелшедь Катонкарагай ауданы агроклиматтьщ жагдайы бойышпа таулы жэне цатш-континентпк ауа-райлы альпшк аймакта орналасцан, цапы ^закда созылатын кысымен, ыстьщ жэне баяу ететш жазы мен куз1 аркылы сипатталады.

Жылдык жауьш-шашьш мелшер1432 мм. Бшк тауларда кдщар айыныц орташа температурасы -17...-19 °С, 6ipaK aya райыньщ кдталдыгын согатын желдщ мацызы ерекше. Кыс мезгшпаде желдщ орташа жылдамдыгы 6...8 м/с. Адам агзасына колайлы aya райьшыц кайталануы 20...25 кун, салыстырмалы крлайлы 70...75 кун. Бшк таулардагы кыс мезгшндеп К^БЖК 0Д5..Д20. Tay аральщ кдзацтттущ^ьгрларда кыс мезгшшц сипаты жфгЬлкп климатгы цалыптастырушы жагдайларына тэуелдо больш келедь

Ауданньщ гидрографикальщ желкл сансыз келдер, езендер, булацтардан турады. Аудан аумагынын, солтуепк шекарасынан агып ететш Бухтарма езеш - ец ipi су агымы болып табылады. Ауданды шыгыстан батыска карай киьш otctíh Нарым езеш - ешшш ipi су агымы. Кептеген булактар басын таудан алып, у™611 жылдамдыщен агысы 1...2 м/с агады. Дария тау мшездь

Ландшафтгары tík белбеулш зацдылыгына сэйкес орналаскан. Катон-К^рагай ауданы терт биктш зонага белем1з: нивальды зона,

субнивальды белбеу юретш аймащтундра-шалгынды зонасы: таулы-тундра, таулы-шалгынды-альпшк, таулы-шалгынды-субальпшк;таулы-орманды зона: субальпшк таулы-орманды жэне таулы-шалгынды-тайгальщ;таулы-орманды-шалгынды-далалы зона.

Ец ipi туристш нысандары: Рахман, Язевый, Буктырма, Маралды, Черновое, Жазауа келдер1, Коккел, Ратман, Арасан, Язевое саркырамалары, Берел ^органы, есю Австрия жолы, Музтау - букш Казацстанныц байлыгы. 2001 жылы 17 шщдеде республикадагы ец ipi Катонцарагай улттьщ табиги саябагы курылды.

KypniiM (Маркакел) ауданы.Ауданньщ непзп корю болып Маркакол Keni болып табылады. Кел Азутау жэне KypniiM жоталарыньщ аралыгында, тещз децгешнен 1449,3 м бшктткте орналаскрн. Суыныц мелд1рл1п мен келд1 айналдыра коршаган бшк таулардыц жэне эсем шыршалардьщ келбеп табигатка керемет кершгс береда. Келдщ солтуспгшде бшк таулы Сарымсакты жотасы орналаскан, максимальды бшкпп 3373 м. Солтустж жагалауында KypniiM жотасы (2645 м), оцтусттк жагалауында абсолюпж бшкттп 1800...2300 м болагын Азутау жотасы алып жатыр.

Кел тектоникальщ болып келеда. Келдщ узындыгы 38 км, еш - 19 км жэне терецщп - 27 м. Келге 100-ге жуьщ шагын езендер мен булактар келш куяды, бграк; одан 6ip гана Крлжыр езеш бастау алады. Келге куятын езендердщ ipmepi - Карабулак, Матабай, Жиренбайтал, т.б. Жагасыныц оцгуспк жаты tík кулама жартасты, ал шагын езен-жылгалар куятын тустары батпакгы. К^азан - мамыр айларыаралыгындакелкатады. Суы тущы, медщр, минералдылыгы 0,07 г/л, курамында: йод, фтор, бром, т.б. бар.

Кыс мезгшнде климаттыц калыптасуында цазаншуц^ьфдыц жер бедер1 ьщпал етед1. Суьщ aya таудыц баурайынан казаншуцк;ырдьщ теменп терендтне карай ауысады. Жаз мезгшнде ыстьщ aya райы (I жэне II класс) болмайды. Крлайлы (Ш класс) жэне салцындау (IV класс), тунде эркашан суьщ (V класс) болып келедь Жаз мезгш 80...85 кунге созылады. Маусым айынан тамыз айына дешнп орташа температура 14 °С. Аязсыз кундердщ узактыгы 60...70 кун. Куздщ 6ipÍHini жартысы жылы, 6ipa3 жел согады, eKÍHnii жартысы суьщ, желд1 жацбырлы болып келедь Жауын шашынныц жылдьщ Menniepi 450...500 мм. ПЕлде жэне тамыз айларында келдщ 6enci кабатыныц температурасы 16... 17 °С, тубшде 7 °С.

Климаты tík белбеулпс зацына багынган. Жаз мезгшнде жотада цолайлы aya райы (Ш класс), IV жэне V класс сагщындау жэне суьщ aya

райы кептеп к;айталанады. K¿>ic мезгЫнщ aya райы к;атал (X класс) болып келед1. Солтуспк баурайда кар жамылгысыныц орташа бтктпт 30...50 см.

Эзен жуйесшщ жишп 0,5...0,7 км/км2. Heri3ri езен жуйеа KypniiM езеш, жогары агысында ангары тар, шащалды болып келедь

Жалпы ауданньщ iniiH еюге белем1з: Курппм жэне Марк;акел табиги - рекреацияльщ аудандары. KypniiM ауданынын; жер аумагы шагын болып келедь 2000 м бшкттктеп Курипм жотасымен сипатталады. Bip гана жотасы 2645 м (Шумек тауы) кетершедь Осы бшктштен Сарымсацты жотасыныц муздьщтарын керуге болады. KypniiM жотасы физикальщ угшу, гравитацияльщ жэне су-эрозияльщ процестерге ушыраган, ар жэне терец шатцалдардыц сол туспк беткейлер1нде к;ылк;ан жапыращы, тау шатк;алдары мен етепнде жалпак; жапырацты орман цалыптасцан. KypniiM жотасында KiniiripÍM жэне курдел! емес туристок маршруттарды уйымдастыруга болады.

Б1зд1ц зерттеу1м1зде Маркакел табиги-рекреацияльщ аумагына KiperiH Мыцшуццыр сор батпагыныц адамныц денсаулыгы ушш орны ерекше екещцгш ескерген жен [6].

Маркдкел табиги - рекреацияльщ аймагында экологияльщ туризмсипаттында болуы тшс. Маркакел жагалауын кдйыц, царагай, шырша ескен орманды агщап алып жатыр. Жыл сайьш KypniiM ауданьша царасты мектептердщ оцушылары, Крзакртанныц жогаргы оку орьшындагы студенттер1 далальщ ю-тэж1рибе етуде, оныц 93i танымдьщ туризмнщ дамыганын керуге болады. Мунда Маркакел цорыгы уйымдастырылган.

Оцтустш Алтай тауларыныц климаты оныц ландшафттык; курылымына байланысты екещцгш керуге болады:

1. Орташа жэне аласа таулардыц орман ландшафттары бшктпт жогарлаган сайын салцындау етпельк;олайлы зонасынан суьщ етпел1 колайлы зонасына ауысады;

2. Tay аральщ цазаншункырларыныц ландшафтгарында биоклиматгыц цолайлыльщ децгешнщ маусымдьщ айырмашылыктары бар;

Журпзшген зерттеудщ нэтижесшде келеа цорытынды жасауга болады:

1. Белшп 6ip аймак;тыц табигат ресурсын зерттемес бурын сол аймацтыц биоклиматтьщ жагдайын багалаудан бастаганы жен болып табылады, тек цана биоклимат рекреацияльщ саланыц орналасуына жэне одан 9pi дамуына ез эсерш типзедц

2. Таулы аймавда багалаудыц ец тшмд1 багалануы ландшафттьщ-индикацияльщ эдгстемесше непзделетш климатты интегралдьщ багалау болып табылады;

3. Оцтустпс Алтайдыц биоклиматыныц цолайлылык; категориясы непз1нде зерттелетш аймацты аудандастыруга непз болады;

4. Биоклиматтьщ аудандастырылган аудандарды баска да табиги ресурстарды багалауга непз болады (гидрологияльщ, биологияльщ жэне т.б.);

5. F ылыми непзделген ацпаратты аймацтыц рекреацияльщ дамуына жэне табигатын утымды пайдалануына кажетп усыныстарды эз1рлеуге болады.

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI

1. Гармс Е.О. Выявление функциональной пригодности природно-рекреационных районов трансграничного Алтая с применением геоинформационных технологий // Мир науки, культуры, образования. -2014. - Т. 1. - № 44. - С. 381-383.

2. Егорина A.B. Климат Юго-Западного Алтая. - Семей: 2015. - С. 245-249.

3. Егорина A.B., Логиновская А.Н. Географические аспекты развития рекреации и туризма в Восточном Казахстане. Опыт и практика Усть-Каменогорск: Шыгыс Полиграф, 2016. - С. 65-70.

4. Русанов В.И. Методы исследования климата для медицинских целей. -Томск: Изд-во. ТГУ, 1973. - С. 110-112.

5. Самойлова Г.С. Физико-географическое районирование трансграничной территории гор юга Сибири // «Биоразнообразие, проблемы экологии Горного Алтая»: Матер, междунар. конф. - Горно-Алтайск, 2008. -С. 273-275.

6. Сапаров К.Т., Женсикбаева Н.Ж. Оцтустпс Алтай аймагыныц туризмше Мыцшуцкырдыц косар yneci // Д. Сершбаев атындагы ШКМТУ Хабаршысы. Гылыми журнал. - бскемен. - 2017. - Б. 66-71.

7. Сапаров К.Т., Женсикбаева Н.Ж. Природные предпосылки развития туризма в Южном Алтае // Географические исследования молодых ученых в регионах Азии: Матер. Всерос. молод, конф., Барнаул - Бе-локуриха, 7-11 ноября 2016 - Барнаул, 2016. - С. 129-134.

8. Сухова М.Г. Эколого-климатический потенциал ландшафтов Алтае-Саянской горной страны для жизнедеятельности населения и рекреационного природопользования: Автореф. дис. ... доктора геогр. наук -Томск, 2009. - С. 1-8.

9. Сухова М.Г., Гармс Е.О., Chlachula J. Биоклиматические изменения трансграничной части Алтайского горного региона // Scientific research and their practical application. Modern state and ways of development: Матер. междунар. конф. - Польша, 2013. - С. 10-18.

10. Сухова М.Г., Русанов В.И. Климаты ландшафтов Горного Алтая и их оценка для жизнедеятельности человека - Новосибирск: Изд-во СО-PAH, 2004. - С. 80-85.

Поступила 29.09.2017

Доктор геогр. наук КД. Сапаров

Доктор геогр. наук A.B. Егорина

Н.Ж. Женсикбаева

РЕКРЕАЦИОННАЯ ОЦЕНКА БИОКЛИМАТА ЮЖНОГО АЛТАЯ

Ключевые слова: биоклимат, климат, солнечная радиация, ландшафт, рекреация, туризм, метеорология, район, провинция

Рассмотрены природно-рекреационные ресурсы Южного Алтая. Проведена типизация ландшафтов Южного Алтая по преобладающей степени комфортности биоклимата для целей рекреации. Дана оценка Катон-Карагайского и Курчумского природно-рекреационных районов по степени комфортности биоклимата.

Saparov К.Т., Yegorina A.V., Zhensikbayeva N.Zh.

RECREATIONAL ASSESSMENT OF THE BIOCLIMATE OF SOUTHERN ALTAY

Keywords: Bioclimate, climate, sunshine, landscape, recreation, tourism, meteorology, area, province

Natural and recreational resources of Southern Altai are considered. Typification of landscapes of Southern Altai on the prevailing degree of comfort of a bioclimate for a recreation is carried out. Katon-Karagayskaya and Kurchumskaya's assessment of natural and recreational areas on degree of comfort of a bioclimate is given.