CC BY
18НАУЧНЫЕ СТАТЬИ Гидрометеорология и экология
№3 2015
ЭеЖ 504.455.06
Геогр. магистр^ PhD докторант А.А.Жакупов *
Геогр. гылымд. докторы Г.М. Джаналеева
Геогр. гылымд. докторы О.Б. Мазбаев
Геогр. гылымд. докторы М.Н. Мусабаева
Геогр. гылымд. докторы ^Т. Сапаров
БАЯНАУЫЛ МЕМЛЕКЕТТ1К ¥ЛТТЬЩ ТАБИГИ САЯБАГЫНЫЦ ГИДРОГРАФИЯЛЬЩ ЖYЙЕСIНЕ ГИДРОХИМИЯЛЬЩ
ЗЕРТТЕУЛЕР
КвЛДЕР, ГИДРОГРАФИЯЛЬЩ ЖУЙЕ, СУДЬЩ
ЛАСТАНУШЫЛЬЩ ИНДЕКС1, ШЕКТ1 РАУАЛЫ КОНЦЕНТРАЦИЯСЫ, СУДЫЩ САПАСЫ, ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ЖАГДАЙЫ, ГИДРОХИМИЯЛЫЩ КвРСЕТК1ШТЕР1
Б"л мацалада Баянауыл мемлекеттгк "лттыц табиги саябагыныц &"рамына enemin квлдер суынъщ сапасы мен цурамыныц цалыптасу eрeкшeлiкmeрi жэне келдердщ су сапасына ЖYргiзiлгeн гидрохимиялыц зерттеулер царастырыглады. Сонымен цатар КР Тутынуш^ыардыц цуцыцтарын цоргау агeнmmiгi «Павлодар облыстыц санитарлыц-эпидемиологиялыц сараптама орталыгы» РМКК мен «КР цоршаган орта жэне су ресурстары минисmрлiгi экологиялыц реттеу жэне бацыглау комиmemiнiц Павлодар облысы бойынша комиmemiнiц Павлодар облысы бойынша экология дenарmамeнmi РММ» зертханалыц-талдамалыц бацыглау бвлiмiндe гидрохимиялыц кврсemкiшmeрi арцылы Баянауыл мемлекеттЫ "лттыц табиги саябагыныц квлдертщ цазiргi экологиялыц жагдайы багаланган.
Kipicne. Баянауыл тауларыньщ солтYCтiк-шыFыс, солтYCтiк-батыс беткейлершен, солтYCтiгiнде А^бет тауларынан, батысында - АвдараFай, Шибет, егелец, ощустшнде - Нияз тауынан аFып шыгеатын кептеген езендер жэне келдер керсетшген. Су жинау алабыныц таулы белiгiнде б^ла^тар бастауын реттейтiн жэне шаFын аFынсулардыц басында теракты бетпк аFысы бар б^ла^тар мен сар^ыншалар кYЙiнде сулар шыFып
* Л.Н. Гумилев атындаFы Еуразия ^лттыщ университет^ Астана 168
жатады. ¥сак квлдерi аласа жерлерде уакытша суайрыктарда жэне iрi квлдерi жагалай орналаскан. Баянаулалык квлдер тобына керемет беткейлi жагалаулар тэн. Квлдердегi су агынына жауын-шашынды квп алатын квлдi коршаган кещспктен квлге карай беткейлермен су жылдам агып, жарыктар аркылы iшкерi енетiн кристалды жыныстар квлге теракты жер асты агынсу т'^нде тYседi. Сондыктан суы т^щы, терец квлдер айтарлыктай катпайды [3, 4].
Зерттеу мандаты мен эдктемесь Баянауыл мемлекеттiк ^лттык табиги саябагыныц к¥рамына енетiн квлдерге гидрохимиялык талдамалар жYргiзе отырып, оныц коршаган ортаны коргау мэселелерi мен квлдердщ казiрri жагдайын зерттеу.
Баянауыл мемлекеттiк ^лттык саябагыныц табиги ландшафттардыц экологиялык жагдайы, антропогендш эсерiн зерттеу Yшiн материалдарды жинау келес эдiстермен жYргiзiлдi: салыстырмалы, маршруттык, жазгы дала ж^мыстары, зертханалык-талдамалык ж^мыстар. Табиги жYЙелердiц типологиялык бiрлiгi аныкталды далалык зерттеулер барысында, олардыц сипаттамасы жасалды.
Жер Yстi сулардыц сапасын бакылау Баянауыл мемлекеттiк ^лттык табиги саябагыныц к¥рамына енетiн квлдердiц 5 су нысаныныц 15 гидрохимиялык т^стамаларына жYргiзiлдi. Олар: Павлодар облысы Баянауыл ауданындагы Жасыбай квлi (орталык жагажай), Сабындыквл («Баянтау», «Факел» демалыс орындары), Торайгыр квлi (ауыл мацы, Торайгыр квлiнiц демалыс YЙiне карама-карсы), Бiржанквл (ауыл мацы, солтYCтiк багыт), Шалкарквлдерi (Крйтас, Желтау аймагы). Жер Yстi суы нысандарыныц жэне агынды су Yлгiлерiн зерттеу РМКК «Павлодар облыстык санитарлык-эпидемиологиялык сараптама» орталыгыныц зерттханасында жасалды (Сурет 1).
Зерттеу нэтижелерь 2014 жылы Баянауыл мемлекеттiк ^лттык табиги саябагыныц к¥рамына енетiн квлдердщ беттiк суларыныц сапасына гидрохимиялык кврсетюштер бойынша негiзгi влшемi ретiнде рекреациялык ресурстар аймагыныц су айдындары Yшiн ластаушы заттардыц шектi рауалы шогырлануына (ШРШ) талдамалар жасалды.
Жер Yстi суларыныц ластану децгейi судыц ластануыныц кешендi индексiнiц (КИЗВ) шамасы бойынша багаланады, б^л индекс су сапасыныц взгеру динамикасын салыстыра аныктау Yшiн пайдаланылады.
Баянауыл таулы аумагыныц гидрографиялык жYЙесiне келсек, сулары мвлдiр эрi т^щы, квлемдерi Yлкендi-кiшiлi келген, тау
169
rçойнayлapыньщ бeктеpлеpiнде оpнaлaс^aн, жaлпы a^arep^^ 15,3 м2 ^^pa^rarn 9 кeлден, rçbicbi^a3bi тay сaйлapымен aFaтын 21 ^зынды-кыcкaлы тay б¥лaктapынaн т¥paды. Тayлы aлкaптapдa жеpaсты cy rçоpлapы aй^ындaлFaн. 6зендеpдщ aлaндapы мен ойттты жеpлеpден б¥PFылaнFaн 3б0 теpец cквaжинaлapдыц 10-нaн acтaмы 15...20 дм3/с денгейдеп мол cy кeздеpiн aш^aн. Кeлдеp тypacындa A66ac Аймaн¥лы: «Мойылды, KЬpьщшыдaн ЖaмaнayлaFa дейiн эp тYpлi caлaлы б¥лaк бacы 6ap. Б¥лaк тayдaн шыFaды. АяFы жиылып ca3 болып шaбындьщкa cебепкеpдей болaды. Эзiнде aйтyлы тepт Yлкен кeл 6ap. Бipi Бaянayыл дyaнынын кacындa. Сaбындыкeл, Жacыбaйкeл, ТоpaЙFыp кeлi жэне Жaмaн ayылыныц кeлi. Yшбy кeлдеpдiн пaйдacы тay кыcтaйтындapFa a3. Себебi, ivVP шабындык шыгатын жерлерш алып жатканнан баска. Не ездершде бальщ жок». - деп жазды [1].
Сурет. 1. Зертханада гидрохимиялъщ талдамалар жасалуда.
Сaбындыкeл. Сaбындыкeлге тay жотacынын тYCтiгiнен бес caлaлы Ypе, Тaйым, Yш caлaлы Kapaб¥лaк, Оpтa б¥лaк, К^тас б¥лaктapы келiп б^л кeлден «А^бшек», «Krni» eзендеpi бacтay aлaды. Сaбындыкeлде шaбaн, aлaб¥Fa, мaвдaб¥Fa, кapaбaльщ, шоpтaн cекiлдi бaльщ тYpлеpi бap. Сaбындыкeл жaFacы - cеpyен оpны, демaлaтын жеp. Жaздa бaльщ ayлayшылap мен демaлaтындap Ken болca, ^iCTa бaлaлapдыц ^ipFa^K aлaнынa aйнaлaды.
Кeлдеpдiн ец Yлкенi Сaбындыкeл, кeлемi 7,4 км2, яFни 347 гa жеpдi aлып жaтыp. Кeлдiн оpтaшa теpендiгi 6 м, aл ец теpен жеpi 9,5... 10 м. Кeлдiн
170
жагалауы к¥мдакты алювиальды жыныстapдaн т¥paды. Сaбындыкeл Баянауыл селосыныц мацында оpнaлaс;aн. Су жинау алабы 95,9 км2, су жинау алабын бeлiп i^Fan сyaйpьщ жотaлapыныц биiктiгi 50-ден i022 метpге дешн бapaды. Суы т^щы, су децгешнщ eзгеpyi ^былмалы, оpтaшa децгешнщ жылды; ауыт;уы 0,6 м, ал максимальды жылды; ауыт;уы 2,7 метpге дейiн бapaды. Opмaн ал^аш^ы су жинау ал;абыныц 75 %-ын ^^айды, шамамен 4...5 %-ы бaтпa;ты-соpтaц жеpлеp [2].
Жасыбай кeлi (бaйыpFы аты - Шойынды кeл). Жасыбай галшщ су бетшщ ауданы - 3,7 км2, яFни 309 га жеpдi алып жaтыp, ец теpец жеpi i4...i4,5 м, су айдыныныц басым бeлiгiнiц теpендiгi 9...i0 м, суы т^щы. Суы мeлдip, тYбiндегi тaстapдыц ;иыpшы;тapы ап-аны; кepiнiп жатады. ^лдщ тapихи аты ;аза;тыц бipтyap батыфы Жасыбайдыц есiмiмен байланысты. Б^л гал Баянауыл М¥ТС-та оpнaлaс;aн кeлдеpдiц rni^^ eзiнiц кepкемдiгiмен, эсем бейнесiмен еpекшеленедi. Жасыбай кeлi А;беттау мен егелец тауыныц apaлыFындa оpнaлaс;aн. Су жинау алабы 31,2 км2 ^^а^ы, су жинау aлaбындaFы оpмaн ал^аш^ы 90 %-Fa жуы; жеpдi алып жатыф. Су айдыны тayapaлы; тектоникалы; ;aзaнш¥ц;ыpлapмен сипатталады. Кeлдiц оpнaлaсy кepiнiсi алм^т пiшiндi болып келедi. Кeлдiц ощуспк-батыс бeлiгiнде жapтaсты apaл (100...300 м) оpнaлaс;aн. Теpiстiктегi Жасыбай кeлiне КYpкелi мен К^аб^ла; келiп ;^йып, ^лден шы;;ан су aFысы Жанба;ы б¥лaFымен ;осыла теpiстiкке aFaды. Жасыбайда алаб^а, шоpтaн, шаба;, ;apaбaлы; кездеседi. Жасыбай ^лшщ жaFaлayындa тypистеpдi ;абылдайтын демалыс оpны оpнaлaс;aн [6].
ТоpaЙFыp кeлi су бетiнiц ауданы - 1,9 км2, яFни 102 га жеpдi алып жатыф. Ец теpец жеpi - 11 м, ал оpтaшa теpендiгi 7,5...S м. Суы элшз т^зды. ТоpaЙFыp кeлiнде алаб^а, табанбалы;, м¥pттыбaльщ жэне а; aмyp кездесед1
Бipжaнкeлi су бетiнiц ауданы 1,0 км2, яFни 47 га жеpдi алып жaтыp. Теpендiгi 4,5...5,0 м. Бipжaнкeлде алаб^а мен сapышaбa; ^п тapaFaн. Б^л кeлде су ^mri еpкiн жYpе алады. Осы тepт кeл ^лтты; саяба; теppитоpиясындa pекpеaциялы; ма;сатта ж^мыс acaparara негiзгi кeлдеp болып табылады (Сypет 2).
Баянауыл ауданыныц ayмaFындa оpнaлaс;aн бipнеше тау сiлемдеpi биiк aдыpлapды ^^а^ы. Осы тау жотaлapынaн кeптеген тау б¥лa;тapыныц кeздеpi бастау алып, бipнеше к^ eзендеpге ^ласады. Солapдыц ;aтapындaFы Шiдеpтi, Бaлaшiдеpтi, Kapaщы саласымен, Ащысу,
i7i
кос caлaлы Еспе eзендеpi теpicтiкке aFып, бipтiндеп беттеpiн тYCтiкке б^ып, ayдaн eлкеciн бeлiп eтедi.
Cypem. 2. Далалъщ 3epmmey тэжiрибeсi Ke3ÍHde.
Сaябaк ayмaFындa бipнеше су aFындapы кездеседь Олap: Шетеспе, Кынды, TaräaK, Тacб¥лaк, Кисык eзек, Ypе, Мойылды жэне Мaлдыб¥лaк тayлы жотaлapынын теpicтiгiнен, бaтыc, тYCтiк жэне шыFыc бaFыттapын K¥лaй aFaды дa, кeптеген кeкоpaй шaлFын коpыктapы к¥Paйды. Ka^aœp ^зды галше к¥ятын Шетеспе aFынcyынын БМ¥ТС ayмaFындaFы ^зынды^ы 10 км к¥Paйды. Ал Кынды eзенi бес íprn-^caK™ б¥лaктapдыц косылуышн к¥Paлaды. Сaябaктын ayмaFынaн aFып eтеp ^зындыгы 26 шaкыpымFa жуык. Жaздa б^л б¥лaк K¥pFan кaлaды, оpтa жэне тeменгi aFыcындa кaлдыкты су caктaлaды. Мaлдыб¥лaк aFынcyы Бaянayлa тayынын cолтYCтiк-шыFыc беткейiне к¥лaйды дa, aщы aнFapдa e3 aFынын жоFaлтaды. Б¥лaктын ^зынды^ы 7 км K¥paÜ^i.
Кeшет б¥лaFы Сaбындыкeлдi коpектендipетiн непзп су aFыны болып тaбылaды. Б¥лaктыц жaлпы узынды^ы 3 км. АFынныц суы оpтa бeлiгiнде шiлде amimiH оpтacынa дейiн caктaлaды. Тacб¥лaк су aFыны (Шеcтеcпенiн cолтYCтiгiнде) 600 м бшкпкте caябaк ayмaFындaFы б¥лaк cyлapы еcебiнен, к¥Paлaды. Б¥лaктын узынды^ы б км шaмacындa. Осы caябaк ayмaFындa кездеcетiн aFынcyлap ^^a^ap) шомылyFa колaйcыз болып келедi.
Аyдaн ayмaFынaн eтетiн эp тYpлi eзендеp мен б¥лaктapдыц 6ípí «Эулие б¥лaк». Эyлиелi б¥лaк суыныц химиялык K¥Paмындa кaжеттi мeлшеpде иод, фтоp жэне нaтpий бap. Б¥лaк суы eте бaFaлы, acrça3a^a шипaлы «acхaнaлык су» болып caнaлaцы. «Эулие б¥лaк» aтaлyы дa суыныц ^сиет^е бaйлaныcты [5]. 172
Сарыарканыц солтYCтiк-шыFыс бвлiгiндегi Караганды мен Павлодар облыстарыныц шекарасындагы ендiк багытта созылып жаткан Желтау кыратына зерттеулер жасалды.. ¥зындыгы 25...30 км, енi 5...8 км. Абсолютгiк биiктiгi 959 м. Таулы кырат твменгi девонныц эффузивтершен тYзiлген. СолтYCтiгi жыралармен катты тшмденген, оцтуспк тау беткейi квлбеу орналаскан. СолтYCтiгi кiшiгiрiм квлдерге барып треледа. Тау беткейлерiнде бетеге, жырыларда карагай, итм^рын вседi. Таудыц батыс жагынан Каркаралы - Баянауыл автомобиль жолы втедi. Баянауыл мемлекеттiк уттык табиги саябагыныц к¥рамына кейiнгi жылдары енген Желтау кыраты мацында тещз децгешннен 620...621 м биiктiкте Шалкарквл квлi орналаскан. Шалкарквлдщ бiр бвлiгi ащы, ал екiншi бвлiгi т^щы болып келедi. СолтYCтiк-батысы жарлы; ал калган жагалары жазык. СолтYCтiк жагалауы абразияга ^шыраган. Жамылгысы тасты, ал мвлдiрлiгi кейбiр жерлерi лайлы, кейбiр жерлерi таза болып келедi.
Жасыбай квлвде сутегшщ кврсеткiшi (рН) - 7,9. Жалпы кермектiгi - 4,3 моль/дм3. Жер бет сукоймаларыныц ШРШ нормативтершщ асырылуы к¥рамы к^ргак калдык, ХПК (Оттепнщ химиялык тугынуы), ОБК, марганец, м^най, бойынша аныкталган. Сабындыквлде судыц температурасы - 20 °С, сутегшщ кврсеткiшi (рН) -7,9. Жалпы кермектш - 4,8 моль/дм3. Жер бел сукоймаларыныц ШРШ нормативтершщ асырылуы ХПК (Оттепнщ химиялык тугынуы), ОБК, марганец, м^най, фтор к¥рамы бойынша аныкталган.
Бiржанквл квлiнде су Yлгiлерiн алу барысында судыц температурасы - 18,0 °С, сутегiнiц кврсеткiшi (рН) - 8,5. Жалпы кермектш - 5,0 моль/дм3. Жер беи сукоймаларыныц ШРК нормативтершщ асырылуы ХПК, БПК, м^най, марганец, темiр, фтор к^рамы бойынша аныкталган.
Шалкарквл квлiнде су Yлгiлерiн алу барысында судыц температурасы - 18,0 °С, сутегiнiц кврсетк^ (рН) - 8,5.Жалпы кермектiгi - 175 моль/дм3. Жер бет сукоймаларыныц ШРШ нормативтершщ асырылуы ХПК, БПК, жалпы кермектт, жалпы темiр, хлоридтер, сульфаттар к¥рамы бойынша аныкталган (Кесте).
^орытынды. Баянауыл мемлекеттiк ^лттык табиги саябагыныц к^рамына енетiн квлдердiц гидрохимиялык кврсеткiштерi бойынша токтасак, Жасыбай, Сабындыквл, Торайгыр квлдерiнiц жер бетi сукоймаларыныц ШРК нормативтершщ асырылуы к^ргак калдык, ХПК
173
(Оттегшщ химиялык тутынуы), БПК, мapгaнец, м^гай к¥paмы бойыншa aныктaлFaн.
Кесте
Бaянayыл мемлекетпк ^лттык тaбиFи caябaFынын к¥Paмынa енетш кeлдеpдiн гидpохимиялык кepcеткiштеp бойыншa cam жaFдaйы
Кeлдiн aтayы Судыц лacтaнy индекci (СЛИ) - су caпacыныц cипaттaмacы 2014 жылы ШРК-дaн apткaн лacтayшы зaттapдыц к¥Paмы
2013 2014 Kоcпaлap Оpтaшa концентpaция, ШРШ мeлшеpi мг/дм3 ШРШ- дaн apтy еселт
Жacыбaй кeлi Kaлышы децгейде лacт/Faн K^mm™ децгейде лacт/Faн М^гай eнiмдеpi 0,1 0,5
Оттегшщ химиялык тутынуы 15 18
ОБК 3,0 б,4
Мapгaнец 0,01 0,05
Фтоp 1,5 11,3
Сaбындыкeл Оpтaшa децгейде лacт/Faн Оpтaшa децгейде лacт/Faн М^гай eнiмдеpi 0,1 0,5
Фтоp 1,5 9,9
Оттегiнiн химиялык тутынуы 15 21
ОБК 3,0 8,0
Мapгaнец 0,01 0,0б
ТоpaЙFыp Оpтaшa децгейде лacт/Faн Оpтaшa децгейде лacт/Faн М^гай eнiмдеpi 0,1 0,5
Фтоp 1,5 23,б
Т^зды aммоний 0,5 0,53
Оттегiнiн химиялык тутынуы 15 91
ОБК 3,0 4,9
Бipжaнкeл Лacт/Faн Лacт/Faн М^гай eнiмдеpi 0,1 0,13
Фтоp 1,5 7,9
174
Квлдщ атауы Судыц ластану индексi (СЛИ) - су сапасыныц сипаттамасы 2014 жылы ШРК-дан арт^ан ластаушы заттардыц ^¥рамы
2013 2014 Коспалар Орташа концентрация, ШРШ мвлшерi мг/дм3 ШРШ- дан арту еселш
Оттегшщ химиялыщ тутынуы 15 87
ОБК 3,0 6,2
Жалпы темiр 0,3 0,46
Марганец 0,01 0,010
Шал^арквл Ласт/ган Ласт/ган Оттегшщ химиялыщ тутынуы 30 89
ОБК 3,0 6,4
Жалпы кермектiгi 7,0 175
Жалпы темiр 0,3 0,35
Хлоридтер 350 7632
Сульфаттар 500 7174
Сонымен ^атар Бiржанквлшщ жер бетi су^оймаларыныц ШРК нормативтершщ асырылуы м^най вшмдер^ фтор, ХПК (Оттегшщ химиялыщ тутынуы), ОБК, марганец, жалпы темiр ^¥Рамы бйынша аныщталган. Ал Шал^арквлдщ гидрохимиялыщ кврсетюштершщ ШРШ нормативтершщ асырылуы ХПК (Оттегшщ химиялыщ тутынуы), ОБК, жалпы кермектш, ^¥рамында кездесетiн темiр, хлоридтер, сульфаттар аныщталган.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Айман^лы Аббас. Баянауладан хат // Дала уалаяты газетi. - 1890. -№18. - 5-7 б
2. Алпысбес М. А., Аршабек Т.Т., Касен Е.Б., Кейкi Е.К. Квне Квктау, байыргы Баянаула байтагыныц тарихы. 58-60 б.
3. Жакупов А.А. Баянауыл мемлекеттiк ^лттыщ табиги саябагында экотуризмдi дамытудыц ^ажеттшп // «Сейфуллин о^улары-11: Жастар жэне гылым» атты респуб. Fылыми-теорияльщ конференц.
175
гылыми макалалар жинагы - Астана: С. Сейфулин ат. КазАТУ, Том 2.
- 2015.251-255 б
4. Жакупов А.А. Баянауыл ^лттык саябагыныц ландшафттык-экологиялык жYЙелерi // «Географияныц теориялык жэне колданбалы мэселелерЬ> атты III халыкаралык гылым конференц: гылыми макалалар жинагы - Астана: Л.Н. Гумилев ат. Е¥У, Том 2. - 2014. - 162-166 б.
5. «Комлесрыбоохотхоз» БГНПП «отчет» о научно-исследовательской, культурно-просветительской, природоохранной, рекреационной, туристической и ограниченно-хозяйственной деятельности за 2013. Шонай, 2014.
6. Zhakupov А.А., Atasoy E. An Evalution of recreational potential of BSNNP in order to increase the touristic image of the Pavlodar region. Oxidation communications. (Tomson Reuters баспасы) Vol. 37. - № 3. - 2014.
- 871-872 рр.
Поступила 11.05.2015 Магистр геогр., PhD докторант А.А.Жакупов
ГИДРОГРАФИЧЕСКИЕ И ГИДРОХИМИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО НАЦИОНАЛЬНОГО ПРИРОДНОГО ЗАПОВЕДНИКА БАЯНАУЛ
В данной работе рассматривается качество и особенности формирования состава воды озер Баянаульского государственного национального природного парка. Были проведены гидрохимические исследования качества воды озер. В отделе лабораторно-аналитического контроля РГКП «Павлодарский областной центр санитарно-эпидемиологической экспертизы» и «Департаменте экологии по Павлодарской области» были определены гидрохимические показатели воды озер Баянаульского государственного национального природного парка.
Доктор геогр. наук Доктор геогр. наук Доктор геогр. наук Доктор геогр. наук
Г.М. Джаналеева О.Б. Мазбаев М.Н. Мусабаева К.Т. Сапаров
176
