CC BY
9Э0Ж 502: 504.4.054
М¥НАЙ Ц¥РАМДЫ ЭНД1Р1СТ1К САРЦЫНДЫЛАРДЬЩ КАСПИЙ ТЕЩЗШЩ
ЖАFАЛАУ СУЛАРЫНА ЭСЕР1
Л.С. Тайжанова1, Г.Ж. Кенжетаев1 техн. гылым. докторы
1«Есенов Унжерситет1» КеАК, Ацтау, Казацстан E-mail: taizhanova@mail.ru, gusman.kenzhetayev@yu.edu.kz,
Мацалада Каспий тещзшщ жагалауында орналасцан eHepKacinTiK кэсшорындардан пайда болатын мунай цурамды сарцынды сулардыц жер асты агындар арцылы Мащыстау облысы шегiндегi Каспий тещзшщ жагалауындагы жер асты сулары мен тещз суларына эсерi царасты-рылды, зерттеуге алынган сынамаларда бацыланган ластаушы заттардыц цурамы келтiрiлдi. Жер асты жэне жер Yстi суларындагы зиянды заттар децгешнщ езгеру динамика-сын аныцтау Yшiн тещзден эр тYрлi цашыцтыцта орналасцан мунайды eндiру жэне ецдеумен айналысатын 3 eндiрiс орны тацдалды. Олардыц екеуi тещз жагасын-да орналасса, бiр нысан Каспий тещзшен 8 км цашыцтыцта орналасцан. Зерттеуге алынган 3 нысанда да тазартудан еткен сарцынды сулар тоганга тасталынады. Жумыс eндiрiс аумагын зерттеу, жер асты жэне жер Ydi суларыныц децгей-iн, температурасын бацылау жэне зерттеу аймагында орналасцан тещз стан-циялары мен гидрогеологиялыц бацылау ущымаларын пайдалана отырып, су-дагы ластаушы компоненттердiц цурамын зертханалыц талдаудан етк1зуден турды. Тецiз сулары Yшiн Каражанбас кенорны мацайында мунай eнiмдерi, темiр цурамы бойынша нормадан аз мeлшерде ауытцушылыц байцалды, жер асты суларындагы ауытцушылыцтар-ды орналасу аймагы бойынша eцiрдегi жер асты сулары ауыр металдар мен органи-калыц заттары кeп жинацталган жер асты сулары провинциясына жататындыгымен жэне хлоридтьсульфатты химиялыц цурамымен ерекшеленетiндiгiмен тYсiндiрiледi.
Туй1н сездер: саркынды сулар, Каспий тещз^ жер асты сулары, бацылау, ластану
К1Р1СПЕ
Мунай eндiрiсi - Казахстан экономикасын алFа тартушы куш^ онын дамуынын басым баFыты бола отырып, ещрлердщ элеуметлк ер-кендеуше айтарлыктай он эсер ететiн, каркын-ды дамып тYрFан жYЙесi. Бул сала - экономи-канын бас^а да кырларынын дамуына ыкпал етш, элеуметлк-экономикалык баFытты барын-ша ны^ай^а негiз болFанымен, коршаFан орта Yшiн бакылау мен кадаFалауды кажет ететш кауштшж пен зияндылыктын генезисi. Биосфе-ранын барлык кабаттарына, атап айтканда, суFа, топыракка жэне ауаFа терю эсер ететiн мунай eнеркэсiбi бYгiнгi танда табиFи-антропогендiк
Поступила 07.01.21 г.
DOI //////////////////////////
жуйедеп ластаушылардыц ец iрiсi болып отыр.
Мунайды eндiру мен eцдеудщ пайдасы мен зиянын катар сезiнiп, табиFи экожYЙедегi орын алFан кeрiнiстерi бул сeзiмiзге дэлел болатын аймактардыц бiрi МацFыстау облысы болып табылады. МацFыстау облысындаFы мунай-газ ресурстарыныц орасан зор корлары экономика-ныц жетекшi секторларыныц бiрi - мунай ен-дiру саласыныц дамуына ыкпал еттi. Эцiрiмiзде кeмiрсутек байлыктарын белсендi игеру тек кур-лыкка Fана емес, гидросфераFа да антропогендж жYктеменi кYшейттi, eйткенi МацFыстау облы-сындаFы мунай eндiру кешендерiнiц ^пштЫ Каспий тецiзiнiц жаFалау аймактарында орна-ласкан. ЖаFалау аймаFында мунай-газ кешеншщ
дамуы мен кызмет аткаруы тещз суынын ласта-нуына себепшi болатын факторлардын бiрi бола отырып, Каспий маны eнiрiндегi экологиялык аху-алдын нашарлауына негiз болды, кептеген кауырт элэуметпк-экономикалык жаFдайд;ы туындатты.
Техникалык прогресс пен коFамнын каркын-ды дамуы жаFалау аймаFы мен тещз кайраны-нын ресурстарын игерудi арттырады. Тиiсiнше, техногендiк жэне табиFи апаттардьщ пайда болу каупi де артады. Сондыктан, Каспий тенiзi кай-ранынын казакстандык секторы мен жаFалау аймаFы шегiндегi экожYЙелердiн экологиялык жай-кYЙiн ескере отырып, экожYЙелердi зерделеу улттык стратегиялардын каFидаттарынын бiрi болып табылды. Бул ел Президентiнiн Казакстан халкына Жолдауында [9] кeрiнiс тапкан, онда тYрFындардын eмiрi мен денсаулы^ын жаксар-туFа кол жеткiзу Yшiн, сондай-ак Казакстан Ре-спубликасынын экологиялык ортасын жаксарту Yшiн узак мерзiмдi басым максаттар мен iске асыру стратегиялары белгiлендi. Бул, зерттеудщ сeзсiз, улттык масштабтаFы маныздылыFынын басымдыктарынын бiрi ретшде кeрсетедi.
А.Г. Касымовтын [3], Г.Н. Паниннщ [6], М.А. Салмановтын [7] жэне баскалардын енбек-терiнде Каспийдш ластану кeздерi жан-жакты карастырылып, талдаетан, алайда, жер асты суларынын бул жаFымсыз процестердегi рeлi осы уакытка дейiн аукымды тYPДе карастырыл-маFан. Тек, Эзiрбайжан аумаFындаFы Каспий жаFалауы суларынын ластануындаFы жер асты суларынын рeлi Н.М. Исмаиловтын [2] енбек-терiнде сипатталFан, МанFыстау облысы шегш-дегi Каспий тенiзiнiн жаFалауында осы типтес жYргiзiлген зерттеулер жок.
Отандык Fалымдардын жерасты суларынын ластануына назар аудармауы, жаFалау аймаFы жаFдайында мундай кeздердiн екiншi реттiк болып саналуына байланысты болса керек. Жер асты су-лары жер Yстi аFындарымен, аFынды сулармен, тe-тенше eндiрiстiк шы^арындылармен жэне баска да ластану ошактарымен салыстырFанда тeмен мэнге ие екендш сeзсiз. Жер асты суларынын ластануы-нын экологиялык салдарын катты соккы ретiнде сезшбегенд^ен, бул мэселе бYгiнгi танда жете зерттеле коймады. Дегенмен, экологиялык жаFдай-дын нашарлауына экелетш эрбiр себептi кешендi тYPДе карастырFан дурыс болар едi.
Бул жумыста мунай eндiру жэне кайта eн-деу кешендерiнiн саркынды суларынын Каспий тещзше жер асты аFындары аркылы тигiзетiн
эсерi карастырылды. ЖYргiзiлiп жаткан зерттеу-дiн eзектiлiгi мунай eндiрiстерiнде шартты тYр-де тазартылып, тоFанFа аFызылFан суларынын жер асты аFындары аркылы Каспий жаFалауы суларына эсерiнiн нашар зерттелуiне байланысты. Осы жэйттар бiздiн зерттеулерiмiз Yшiн негiз болды жэне мунай eндiрiсiнiн саркынды суларымен ластанFан Каспий тенiзi жаFалауы (МанFыстау облысы шегiнде) суларынын жерасты суларымен ластануы бойынша колда бар эдеби материалдармен жэне зерттеу жYргiзу кезiнде меншiктi жана деректердiн материалын талдау болып табылады.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕ-МЕС1
Зерттеу нысаны ретшде Мащыстау облысы-нын Каспий тещзшщ казакстандык секторынын жаFалауы манындат мунай-газ eндiрiстерi ау-маFындаFы (Каражанбас, К^аламкас кен орындары, Актау каласынын шегшде битум eндiру зауыты) жерасты сулары жэне жаFалау сулары тандалды.
Жумыста зерттеудщ жалпы жэне арнайы эдь стерi колданылады. Жалпы эдiстерге синтети-калык талдау жэне эдеби деректердi жалпылау, тарихи-геологиялык жэне салыстырмалы геогра-фиялык талдау, геээкологиялык баFалау жатады. Арнайы эдiстерге жер асты суларынын техноген-дiк ластанудан корFалуын баFалау жатады. Автор В.М. Голдберг усынFан литологиялык курамы мен кабаттасатын жыныстардын куатына, сулы кабат-тын терендiгiне негiзделген эдiстi колданды [5].
Жер асты суларынан су сынамаларын алу «Жер асты суларынын мемлекетлк мониторин-гi жYЙесiндегi жер асты суларынын дещешне, кысымына, дебитiне, температурасы мен хи-миялык курамына режимдiк бакылауларды уй-ымдастыру жэне жYргiзу жeнiндегi нускаулык» жэне КР СТ МЕМСТ Р 51592-2003 «Су. Сынама-ларды iрiктеуге койылатын жалпы талаптар» сай жYргiзiлдi. Сынама алFыштар ретiнде МЕМСТ 17.1.5.04-81 («Таботатты корFау. Гидросфера. 1ржтеуге арналFан аспаптар мен курылFылар») сай жэне жер асты суларынын сынамаларын алуFа арналFан (унFымалык сынама алFыштар, кауFа жэне т.б.) ыдыстар пайдаланылды. Жер асты суларынын ластану процестерш ^рсе-тетiн гидрохимиялык кeрсеткiштерiн баFалау Yшiн жерасты суларына зертханалык зерттеулер жYргiзiлдi. «Алия и Ко» ЖШС аккредиттелген
сынак зертханасында су сынамаларына хими-ялык талдау жасалды.
Жер Yстi суларыныц сынамаларын алу кезш-де МЕМСТ 17.1.5.0481 «Таботатты корFау. Гидросфера. ТабиFи су сынамаларын алуFа, аеташкы оцдеуге жэне сактауFа арналFан курыетылар мен KурылFылар», МЕМСТ 17.1.5.05-85 «Таботатты KорFау. Гидросфера. Жер Yстi жэне тецiз сула-рын, музды жэне атмосфералык жауын-шашын-ныц сынамаларын алуFа койылатын жалпы та-лаптар» негiзге алынды. Зертханалык талдауFа арналFан су сынамалары (химиялык) Паталас батометршщ к9мегiмен алынды. Куры^ы кол-данар алдында тазартудан 9ткiзiлдi. Батометр арнайы пластикалык ыдыста сакталды.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1, ТАЛЦЫЛАУ ЖЭНЕ ¥СЫНЫСТАР
Макалада баяндалFан материалдарда 2018 ж IV токсаны мен 2019 жылдын II токсаны ке-зенiнде 9ндiрiстiк экологиялык мониторинг
нэтижелерi келтiрiлген [10...11].
Каспий тещзi - 9те сезiмтал экожуйе. СонFы онжылдыктарда антропогендiк жэне биохими-ялык факторлардын эсерiнен жалпы экожуйе-лердiн жаFдайы кYрт нашарлады. Тещздi негiзгi ластаушы - бул мунай жэне онын туындылары. Жер асты сулары жер бетiне тYсетiн барлык ластаушы элементтердi бойына сщрш, жинактай алады. Зерттелетiн аудандардын 9зше тэн ерек-шелiгi - жер асты суларыньщ Каспий тенiзi су-ларымен гидравликалык байланысы болып та-былады, осыFан байланысты тенiзге жер асты аFынымен ластаушы заттардын тYсу ыктимал-дЬIFы бар деген жорамал жасалды. Каспий тенiзi жаFалау аймаFынын жер Yстi, жер асты сулары-нын жай-кYЙiн аныктау Yшiн мерзiмдi бакылау YЙымдастырылFан. Ластаушы заттардын сулы кабаттар аркылы жылыстауын баFалау [1] Yшiн жер Yстi суларынын сапасы 1-шi кестеде к9р-сетiлген алдын ала белгiленген координаттардан Yлгiлер алынып, талдау нэтижелерi негiзiнде аныкталынды.
1 кесте
Тещз станцияларынын координаттары жэне орналасу орны
№ Каламкас кенорыны Каражанбас кенорыны Актау каласы мацы
N Е N Е N Е
1 2 45°25'16.9" 45°25'6.1м 51°46'22.8" 51°57'38.9" 45°11'07.7" 45°08'04.6" 51°15'08.2" 51°15'02.8 43°36'92.3 43°37'25.2" 51°12'78.4" 51°12'46.7"
Жер Yстi суларынын сынамаларын алу жер асты суларынын сынамаларын алумен катар журпзшдь ЖаFалау аймаFындаFы тещз суларын талдау нэтижелерi 2-шi кестеде к9рсетшген. Жер Yстi суларынын жай-^йш бакылау нэтижелерi су айдындары Yшiн зиянды заттардын шектi жол бершетш шоFырлану нормативтерiмен жэне фон-дык мэндермен салыстырылды. Судын иiсi, дэмi гигиеналык нормативтен аспады жэне 0 балл ше-гiнде болды. рН сутектж к9рсеткiшi жер Yстi су к9здерi Yшiн белгiленген 6,5...8,5 нормативке сэй-кес келдi жэне 8,3 (8,23) шегшде болды.
Сынама алу кезещнде тенiз суларынын K¥PFак калдыктары орта есеппен 10538,73 (10519,02) курады. Кестеде келтiрiлген K¥PFак калдыктын мэш тенiз суларына тэн сипаттама.
Тещз суындаFы хлорид-иондардын курамы да т9мен, барлык сынама алынFан нYктелерде белгшенген нормадан аспады.
Барлык сынамалар алыетан нYктелерде сульфаттардын курамы жыл мезгшше байланысты 9згерiп отырды, бiрак белгiленген шектен ас-
пады. Сульфаттардын курамы бойынша жоFары к9рсеткiштер Каламкас кен орнынын аумаFында к9ктемде 3100,0 мг/л байкалды, ен т9мен к9р-сеткiштер Актау каласы ауданында к9ктемде 1566,7 мг/л м9лшерiмен тiркелдi.
Норматив бойынша тещз суында мунай 9шмдершщ белгiленген шегi 0,05 мг/л болып та-былады, бiрак Каспий тещзшщ туйык су айдыны екендiгiн жэне экожYЙесiнiн сезiмталдылыFын ескерiп, мунай концентрациясынын 0,01 мг/л м9лшерiнiн 9зi де уытты болатындыFын есте сактаFанымыз ж9н. Сондыктан, тенiзге енетiн мунай курамды 9нiмдердiн кандай да болмасын м9лшерi бул бiрегей су коймасына кауш туды-рады [4]. Сол себепл, Каспий тенiзiне iргелес жаткан 9ндiрiстерде суды пайдалануды тастан-дысыз, айналымFа кайта енгiзуге арналFан тех-нологияларды пайдаланFан абзал
Зерттелетiн кезен мерзiмiнде синтетика-лык беттiк-белсендi заттар (СББЗ) курамы 0,002...0,078 мг/л шегiнде ауыткыды жэне бел-гiленген денгейiнен элдекайда т9мен болды.
2 кесте
Тещз суларындаFы ластаушы заттардын курамы
№ Заттьщ атауы НК^ бойынша нормасы Е^аламкас 1 нукте ^аламкас 2 нYкте ^аражан бас 1 нукте Каражан бас 2 нукте к. Актау 1 нукте к.Актау 2 нукте
1 рН 6,5...8,5 8,11* 8,09* 8,21* 8,5* 8,49* 8,27*
(7,96)** (7,90)** (8,14)** (8,4)** (8,5)** (8,31)*
2 ^ургак калдык, - 14933,0* 14966,0* 8052,3* 8063,2* 8655,1* 8562,8*
мг/л (15208,0)* * (15123,0) ** (8151,9) ** (8075,5) ** (8230)** (8325,7) **
3 Хлорид ион, мг/л 11900 8307,0 * 8372,0* 5512,1* 5421,2* 4695,8* 4852,2
(8050,0)** (7819,0)** (5496,3) ** (5318,6) ** (4892,4) ** (4985,3)
4 Сульфат ион, мг/л 3500 3100,0* 2850,0* 2103,0* 2169,5* 1566,7* 1755,3*
(2796,0)** (3019,0)** (2083,3) ** (2203,3) ** (1655,6) ** (1652,8) **
5 Мунай еншдер1, 0,05 <0,005* <0,005* 0,03* 0,06* 0,008* 0,006*
мг/л (<0,005)* * (<0,005)* * (0,02)** (0,02)** (0,007)* * (0,005)* *
6 СББЗ, мг/л 0,5 0,078* (0,023)** 0,069* (0,035)** 0,0025* (0,002)* * 0,0025* (0,002)* * - -
7 ОХ^, мгО/ л 30,0 8,15* 8,1* 29,2* 28,7 * 15,6* 18,2*
(7,90)** (7,45)** (28,3)** (28,3)** (13,2)** (15,6)**
8 Аммонийл1 азот, 2,9 <0,38* <0,38* 0,72* 0,82* 0,79 * 0,26*
мг/л (<0,1)** (<0,1)** (0,68)** (0,75)** (0,109)* * (0,04)**
9 Жалпы тем1р, мг/л 0,005 0,004* (0,002)** 0,001* (0,002)** 0,032* (0,03)** 0,09* (0,02)** - -
10 0,003* (0,003)** 0,0009* 0,003* 0,003*
Мыс, мг/л 0,005 - - (0,0085)* * (0.003)** (0.003)**
11 Никель, мг/л 0,01 - - 0,0053* (0,0060)* * 0,0053* (0,0060)* * 0,001* (0,001)** <0,01* (0,01)**
12 ^оргасын мг/л 0,01 - - 0,002* (0,002)** 0,003* (0,002)** 0,008* (0,001)** -
13 Мырыш, мг/л 0,05 - - 0,02* (0,010)** 0,011* (0,010)** 0,03* (0,021)** 0,02* (0,017)**
14 Кадмий, мг/л 0,01 - - - - - -
Примечание: * 2019 ж. II токсанындагы зерттеу нэтижелгр^** 2018 ж IV токсанындагы зерттеу нэтижелерi.
Оттегiнiн химиялык кажетллт (ОХ^) су-даFы органикалык заттардьщ жалпы курамын кeрсетедi. Органикалык косылыстар су объек-тiлерiне, негiзiнен, аFынды сулармен, топырак бетшен жанбыр шайындыларымен жэне суда ерь ген микроорганизмдердщ тiршiлiк эрекетi нэти-жесiнде енедi [12]. Бакылау жYргiзiлген кезенде ОХК кeлемi бойынша кYзде темендеу YPДiсi бай-калды. Бул ретте барлык сынамалардаFы ОХ^
кeрсеткiшi белгшенген нормативтен тыс шыкпа-ды. Жалпы, ОХК кeрсеткiшiнiн мэнi стандарт-тарFа сэйкес келдi жэне зерттеу кезенiнде руксат етiлген концентрациядан аспады.
Суда сынама алудын барлык нYктелерiнде аммоний азотынын мeлшерi шектi мэннен темен болды.
Судын курамынан ауыр металдардан темiр, никель, кадмий, мыс, мырыш, корFасыннын
мeлшерi аньщталды. ^аражанбас аумаFын-даFы темiр руксат етiлген шамадан 1,2 есе асып тYстi. Сондай-ак кадмийдiц мэнi сынамаларда аныкталмады. Зерттеу кезецiндегi судаFы мыс пен мырыштыц, никель, корFасын мeлшерi бел-гшенген шектен аспады. Темiрдiц курамыныц жоFары мeлшерi жерасты суларыныц калыпта-суыныц аймактык ерекшелiктерiне байланысты.
Бакылау жылына екi рет - кeктемгi жэне ^з-гi кезецдерде жYргiзiлдi. Кектемп кезец - жер асты сулары децгейiнiц ец жоFары кeтерiлу ке-зецi, бул кезец ластанFан беттер мен аэрация ай-мактарынан ластаушы заттардыц жылыстануы-на байланысты жер асты суларындаFы ластаушы заттардыц кeп болуымен ерекшеленедi. КYзгi кезец - токсиканттардыц жоFары концентрациясы бар жер асты сулары децгешнщ тeмендеу кезецi, эсiресе тегiс жаFалык жазыкка тэн жер асты суларыныц жылыстануымен сипатталады.
Тeменгi гидрогеологиялык кабаттар мен дец-гейлердiц кысымды сулары жерасты суларыныц кeкжиегiнен аймактык су баFаныныц куатты ка-лынды^ымен бeлiнедi жэне сырткы эсерлерден сенiмдi корFалFан, сондыктан негiзгi техногендiк
эсердi ец аз корFалFан жер асты суларына Fана баFыттауFа болады.
Жер асты суларыныц табши корFалуы аэрация аймаFыныц куатымен жэне жер асты сулары децгешнщ терецдтмен аныкталады; сулы кабаттыц жоFарFы жаFында суFа тeзiмдi жыны-стардыц болуы, калыцды^ы жэне курамы жэне олардыц сYзiлу касиеттерi; ластаушы компо-ненттердщ кeшi-кон кабiлеттерiмен, техногендiк ластану кeздерiнiц болуы жэне кашыктыFымен аныкталады. Жер асты суларыныц таяз терецдь п (10 м-ден аз) жэне тeмен eткiзгiштiгi бар шe-гiндiлердiц калынды^ы (1...2 м) карастырылып отырFан аумактыц жер асты суларын ыктимал ластанудан элсiз корFалFан деп корытынды-лайды [13]. Жер асты суларыныц химиялык курамы бойынша мэлiметтер гидрогеологиялык ущымалар негiзiнде алынды. Гидрогеологиялык уцFымалардыц мiнездемелерi 3-шi кестеде кел-тiрiлген. Зерттеу жумыстары аумакты тексеру-ден, жер асты суларыныц децгей мен темпера-турасына бакылау жYргiзуден, судаFы ластаушы компоненттердщ курамын зертханалык аныкта-удан турды.
3 кесте
Бакылау желiсiнiц гидрогеологиялык мониторингтiк уцFымаларыныц координаттары мен
орналаскан жерi
№ уцгыма Координаттары Жер асты сулары децгейiнiц белгiсi Темп ера-тура Ескертпе
N Е м 0С
Каламкас кенорыны
36 45°23'15'' 52°04'37'' -28,81 9,5 Мунай кен орыны аумагы
51 45°19'25'' 51°53'47'' -26,05 9,1 Тоган-жинактагыш КТК
Каражанбас кенорыны
10 45°08'20'' 51°25' 28" -29,71 10,1 Мунай кен орыны аумагы
56 45°10' 30" 51°18' 01" -24,45 9,3 Тоган-жинактагыш КТК
Битум зауытыныц буландыргыш тоган аумагы
705к 43°37'51" 51°20'21" -26,8 9,8 Буландыргыш тоган аумагы
706к 43°37'34" 51°20'15" -24,4 9,2 Буландыргыш тоган аумагы
Зерттелетш объектшер бойынша жерасты нэтижелерi тeртiншi кестеде келтiрiлген. су сынамаларыньщ химиялык талдауларыныц
4 кесте
Бакылау ущымаларынан алыетан жер асты суларын талдау нэтижелерi
№ Ластаушы Каламкас Каламкас Битум Битум Каражанбас ^аражанб
заттардьщ № 36 № 51 зауыты № зауыты № № 10 ас
атауы ¥щыма ¥цгыма 705 706 ¥щыма № 56
¥щыма ¥цгыма ¥цгыма
1 рН 7,62* 7,89* 6,88* 6,88* 7,46* 8,06*
(7,59)** (7,59)** (8,02)** (8,11)** (6,78)** (8,07)**
2 К¥рга; 142756,1* 37650,1* 19140* 21360* 102151,9* 87123,4*
;алды;, (141056,5) (36225,6) (26589,0) (24870)** (15104,3)** (88679,5)
мг/л ** ** ** **
3 Хлорид 64750,0* 17120,4* 10971* 13573* 67360,5* 45205,3*
ион, мг/л (64834,0) ** (16786,0) ** (13002,0)* * (12487,0)* * (27833,4)** (45816,9) **
4 Сульфат 27420,6* 6524,6* 3512,4* 3572* 66798,1* 13986,2*
ион, мг/л (27233,0) ** (6625,1)** (1290,0)** (1240,0)** (60351,0)** (14778,4) **
5 М¥най 0,060* 0,061* 0,01* 0,01* 0,05* 0,02*
внiмдерi, (0,059)** (0,052)** (<0,005)* (<0,005)* (0,04)** (0,02)**
мг/л * *
6 СББЗ, 0,020* 0,019* - * - * 0,02* 0,01*
мг/л (0,025)** (0,019)** (0,12)** (0,12)** (0,03)** (0,01)**
7 ОХ^, 2280,4* 5512,8* 400* 400* 680* 650*
мгО/ л (2372,6)** (5482,2)** (29,5)** (27,8)** (876,1)** (860)**
8 Аммоний 76,5* 8,9* 5,52* 3,79* 0,56* 23,5*
лi азот, (69,84) (8,68)** (0,40)** (0,30)** (1,24)** (26,4)**
мг/л
9 Жалпы 2,05* 1,36* 0,28* 0,046* 22,7* 0,46*
темiр, (2,05)** (1,40)** (0,036)** (0,19)** (29,74)** (0,46)**
мг/л
* 2019 ж. II токсанындагы зерттеу нэтижелер1, ** 2018
Зерттеу жYргiзiлген аймактыц орналаскан жерi ауыр металдар мен органикалык заттары кеп жер асты сулары провинциясына жата-ды жэне хлоридтi-сульфатты химиялык кура-мымен ерекшеленедь Сонымен катар, жаFалау аймаFындаFы жер асты суларыныц курамында хлорид ионыныц концентрациясыныц кеп бо-луы, тещз суларыныц жер асты суларына енш кетуiмен де байланысты болуы мYмкiн. Сон-дай-ак, жер асты суларында ОХ^ мен темiрдiн жоFары мелшерi шегiндiлердiн пайда болу ерекшелiктерiн аныктайтын аймактык геологи-ялык жэне гидрогеологиялык жаFдайларFа байланысты [8].
Зерттеу журпзшген аймактаFы гидросфе-раныц аныкталFан жай-кYЙi ауданныц табиFи ерекшелiктерi немесе шаруашылык кызметтiн KоршаFан ортаFа терю эсерiнiн нэтижесi болуы
ж IV токсанындагы зерттеу нэтижелер1
мYмкiн. Химиялык элементтердiн жоFары концентрациясыныц кездерш аныктау келесi жYр-гiзiлетiн зерттеупер1м1зге аркау болмак.
ЦОРЫТЫНДЫ
Сонымен, жер асты жэне жер Yстi суларыныц жай-^йше жYргiзiлген бакылаулардыц нэтижелерш талдай отырып, жалпы алFанда, ин-фракурылымныц дамуын жэне мунай ендiрушi енеркэсiптiн ерекшелiктерiн ескере отырып, зерттелген аймактардыц аумаFы, жер асты суларыныц ластануы тyрFысынан канаFаттанарлык жаFдайда екенiн керсеттi.
Тенiз сулары Yшiн: рН керсеткiш (8,3), KyрFак калдык (10538,73), хлорид-иондары (6195), сульфат (2258) курамдарыныц орташа мэндерi нормативке сай болды. Сонымен катар,
мунай eнiмдерiнiц нормативтен жоFары ^р-сеткiшi 1,2 ШРК ^аражанбас кенорны мацай-ында кeктем мезгшшде тiркелдi. СББЗ курамы 0,002...0,078 мг/л шегшде ауыткып, шектен ас-пады. ОХ^ кeлемi де шектен аспады. Ауытку шегi 7,45...29,2 мг/л аралы^ында болды. Барлык зерттелiнген нYктелерде де аммоний азотыныц шегi (0,1...0,82 мг/л) шект мэннен тeмен болды. Жалпы темiр бойынша нормадан ауытку ^аражанбас кенорнында 2-шi нYктеде 0,09 мг/л мэшмен тiркелдi. Сол нYктеде мыс концентра-циясы 0,0085 мэшмен иркелш, 1,7 ШРК-ны курады. Никельдщ, корFасынныц мeлшерi бел-гшенген нормативтен аспады. Мырыштыц да кeрсеткiшi нормадан ауыткымады, ал кадмий мeлшерi сынамаларда аныкталмады.
Жер асты сулары Yшiн: зерттеу жYргiзiлген кезецде химиялык талдаудыц нэтижелерi бойынша курFак калдыктыц орташа мэнi 61892 мг/л курады. Сульфат жэне хлорид мэндершщ жоFары кeрсеткiштерi жер асты суларыныц ай-мактык ерекшелiктерiмен тYсiндiруге болады. Ал жер асты суларындаFы мунай eнiмдерiнiц ец тeменгi мэнi 0,01 мг/л шамамен Битум зауыты мацайында иркелсе, ец жоFарFы мэнi 0,061 мг/л шамасымен К^аламкас кенорнындаFы № 51 ущы-мада тiркелдi. СББЗ ^рсего^ зерттеу аймаганда 0,01...0,12 мг/л шамасында, ОХК^ 27,8...5512,8 мг/л аралы^ындага мэндердi курады!. Аммоний азоты мэнiнiц ец тeменгi мeлшерi Битум зауыты мацайында куз мезгiлiнде 0,30 мг/л мэшмен иркелсе, ец жоFарFы мeлшер 76,5 мг/л шамасымен К^аламкас кенорнында ^рсе^к^м® тiркелдi. Темiрдiц ец жоFарFы кeрсеткiшi К^аражанбас кенорны мацай-ындаFы № 10 уцFымада тiркелдi.
Дегенмен, eткiзгiштiктiц кYрт анизотропия-сы жаFдайында олардыц ластаушы компонент-терi жай айналып eтетiндiгiн ескере отырып, бакылау уцFымаларынан кeп жаFдайда накты акпараттан гeрi бурмаланFан мэлiмет басым бо-латындыFын да ескерусiз калдьIрмаFан жeн.
Су ресурстарына тYсетiн жаFымсыз эсердi одан эрi тeмендету Yшiн жэне су айдыныныц ла-стануын уакытылы аныктау жэне бакыланатын компоненттер кушндеп техногендiк eзгерiстердi объективтi баFалау Yшiн мунай кен орнында жер асты жэне жер Yстi суларына бакылауды жалFа-стыру кажет.
Жанды кYЙзелiске ушырататын бул мэсе-лелер ендi тек тыйым салу шараларыныц ^ме-гiмен шешшмейд^ бiрак олар объективтi тYPДе
кажет. Бiзге жаFалаулардаFы барлык экономи-калык кызметп шындап кайта кура отырып, ба-сымдылыкты калдыксыз жэне аз калдыкты тех-нологияларFа 6epreHiMi3 абзал Сонымен катар, экологиялык зацнаманы катац сактап, ойласты-рылFан жэне Fылыми нeгiздeлгeн экономикалык саясатты жYргiзуiмiз кажет. Бул шeшiмдeр кан-шалыкты айкын, тiптi карапайым болса да жэне олар каншалыкты кэп каражатты кажет етсе де, оларды орындау кажет болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Джаналиева Н.Ш., Кенжетаев Г.Ж., Сырлыбеккызы С. Экологический мониторинг морской части Каспийского моря в пределах территории города Актау // Вестник КазНУ. Серия экологическая. - 2020. - Том. 62, № 1. - С. 67-75.
2. Исмаилов Н.М., Алиева С.Р. Потенциальная роль грунтовых вод в загрязнении прибрежных вод Каспийского моря органическими поллютантами // Аридные экосистемы. - 2019. - Том 25, № 3 (80). - С. 70-78.
3. Касымов А.Г. Экология Каспийского озера. - Баку, 1994. - 238 с.
4. Кенжетаев Г.Ж., Тайжанова Л.С., Джумашева К.А. Пути решения проблемы оценки засоленности прибрежной зоны Каспийского моря (на примере нефтепромысла Каражанбас). // Материалы международной научно-практической конференции «I международные Есеновские чтения». - Актау: КГТИУ им. Ш. Есенова, 2018. - С. 158-162.
5. Красноперова С.А. К проблеме гидрогеологической защищенности подземной гидросферы от нефтяного загрязнения // Управление техносферой: электрон. журнал. - 2018. - Т.1. Вып. 2. - С. 185-193.
6. Панин Г.Н, Мамедов Р.М., Митрофанов И.В. Современное состояние Каспийского моря. - М.: Наука, 2005. - 354 с.
7. Салманов М.А. Экология и биологическая продуктивность Каспийского моря. - Баку, 1999. - 398 с.
8. Тайжанова Л.С, Койбакова С.Е. Химизм подземных вод в районе сброса сточных вод битумного завода. // Материалы VIII международней научно-практической интернет-конференции «Проблемы устойчивого развития регионов Республики Беларусь и сопредельных стран». - Могилев: МГУ имени А.А. Кулешова, 2019. - С. 58-61.
9. PneKTpoHHtiH pecypc]: https://www.akorda. kz/ru/addresses/addresses_of_president/poslanie-prezidenta-respubliki-kazahstan-nnazarbaeva-narodu-kazahstana-28-fevralya-2007-g
10. PneKTpoHHtm pecypc]: http://prtr. ecogosfond.kz/2019/12/10/ao-mangistaumunajgaz/
11. PneKTpoHHtiH pecypc]: http://prtr. ecogosfond.kz/2019/12/10/ao-karazhanbasmunaj/
12. Kenzhetayev G.Zh., Syrlybekkyzy S, Taizhanova L.S. Wastewater evaporator pond assessment of «Caspi bitum» LLP // Reports of the National Academy of sciences of the Republic of Kazakhstan. - 2020. - Vol.6, № 334. - P. 88-95.
13. Syrlybekkyzy S., Kenzhetayev G.Z., Togasheva A.R., TayzhanovaL.S. 17-Year Periods of Rising and Falling Water Levels in the Kazakhstan Section of the Caspian Sea // European Researcher. - 2014. - Vol. (69). - № 2-2. - P. 401-412.
REFERENCES
1. Dzhanalieva N.Sh., Kenzhetaev G.Zh., Syrlybekkyzy S. Ekologicheskii monitoring morskoi chasti Kaspiiskogo morya v predelakh territorii goroda Aktau // Vestnik KazNU. Seriya ekologicheskaya. -2020. - Tom. 62, № 1. - S. 67-75.
2. Ismailov N.M., Alieva S.R. Potentsial'naya rol' gruntovykh vod v zagryaznenii pribrezhnykh vod Kaspiiskogo morya organicheskimi pollyutantami // Aridnye ekosistemy. - 2019. -Tom 25. - № 3 (80). - S. 70-78.
3. Kasymov A.G. Ekologiya Kaspiiskogo ozera. - Baku, 1994. - 238 s.
4. Kenzhetaev G.Zh., Taizhanova L.S., Dzhumasheva K.A. Puti resheniya problemy otsenki zasolennosti pribrezhnoi zony Kaspiiskogo morya (na primere neftepromysla Karazhanbas). Materialy mezhdunarodnoi nauchno-prakticheskoi konferentsii «I mezhdunarodnye Esenovskie
chteniya». - Aktau: KGTIU im. Sh. Esenova. -2018. - S. 158-162.
5. Krasnoperova S.A. K probleme gidrogeologicheskoi zashchishchennosti podzemnoi gidrosfery ot neftyanogo zagryazneniya // Upravlenie tekhnosferoi: elektron. zhurnal. -2018. - T.1. Vyp. 2. - S. 185 - 193.
6. Panin G.N., Mamedov R.M., Mitrofanov I.V. Sovremennoe sostoyanie Kaspiiskogo morya. -M.: Nauka, 2005. - 354 s.
7. Salmanov M.A. Ekologiya i biologicheskaya produktivnost' Kaspiiskogo morya. - Baku, 1999.
- 398 s.
8. Taizhanova L.S., Koibakova S.E. Khimizm podzemnykh vod v raione sbrosa stochnykh vod bitumnogo zavoda. Materialy VIII mezhdunarodnoi nauchno-prakticheskoi internet-konferentsii «Problemy ustoichivogo razvitiya regionov Respubliki Belarus' i sopredel'nykh stran». -Mogilev: MGU imeni A.A. Kuleshova. - 2019. -S. 58-61.
9. [Elektronnyi resurs]: https://www.akorda. kz/ru/addresses/addresses_of_president/poslanie-prezidenta-respubliki-kazahstan-nnazarbaeva-narodu-kazahstana-28-fevralya-2007-g
10. [Elektronnyi resurs]: http://prtr.ecogosfond. kz/2019/12/10/ao-mangistaumunajgaz/
11. [Elektronnyi resurs]: http://prtr.ecogosfond. kz/2019/12/10/ao-karazhanbasmunaj/
12. Kenzhetayev G.Zh., Syrlybekkyzy S., Taizhanova L.S. Wastewater evaporator pond assessment of «Caspi bitum» LLP // Reports of the National Academy of sciences of the Republic of Kazakhstan. - 2020. - Vol.6, № 334. - P. 88 - 95.
13. Syrlybekkyzy S., Kenzhetayev G.Z., Togasheva A.R., Tayzhanova L.S. 17-Year Periods of Rising and Falling Water Levels in the Kazakhstan Section of the Caspian Sea // European Researcher.
- 2014. - Vol. (69). - № 2-2. - P. 401-412.
ВЛИЯНИЕ НЕФТЕСОДЕРЖАЩИХ ПРОИЗВОДСТВЕННЫХ СТОЧНЫХ ВОД НА ПРИБРЕЖНЫЕ ВОДЫ КАСПИЙСКОГО МОРЯ
Л.С. Тайжанова1, Г.Ж. Кенжетаев1 д.т.н.
1НАО «Университет Есенова», Актау, Казакстан E-mail: taizhanova@mail.ru, gusman.kenzhetayev@yu.edu.kz
В статье рассмотрено влияние нефтесодержащих сточных вод, образующихся от промышленных предприятий, расположенных на побережье Каспийского моря, через подземные стоки на прибрежные воды Каспийского моря в пределах Мангистауской области, приведены содержания контролируемых загрязняющих веществ в исследуемых пробах. Для определения динамики изменения уровня вредных веществ в подземных и поверхностных водах были выбраны 3 производства, занимающиеся добычей и переработкой нефти, расположенных на разных расстояниях от моря. Два из них расположены на берегу моря, один объект находится в 8 км от Каспийского моря. В 3 исследуемых объектах сточные воды, прошедшие очистку, сбрасываются в водоем. Работа заключалась в изучении территории производства, контроле уровня, температуры подземных и поверхностных вод и проведении лабораторного анализа содержания загрязняющих компонентов в воде с использованием данных морских станций и гидрогеологических наблюдательных скважин, расположенных в зоне исследования. Для морских вод в окрестностях месторождения Каражанбас наблюдались отклонения от ПДК по содержанию нефтепродуктов и железа, колебание от нормы некоторых веществ в подземных водах объясняются тем, что подземные воды региона по зоне расположения относятся к провинции подземных вод с большим скоплением тяжелых металлов и органических веществ и отличаются хлоридно-сульфатным химическим составом.
Ключевые слова: сточные воды, Каспийское море, подземные воды, контроль, загрязнение
INFLUENCE OF OIL-CONTAINING INDUSTRIAL WASTEWATER ON THE COASTAL
WATERS OF THE CASPIAN SEA
L.S. Taizhanova1, G.Zh. Kenzhetayev1 doctor of technical sciences
1 Non-public Joint-Stock Company «Yesenov University», Aktau, Kazakhstan
E-mail: taizhanova@mail.ru, gusman.kenzhetayev@yu.edu.kz
The article considers the influence of oil-containing wastewater generated from industrial enterprises located on the coast of the Caspian Sea, through underground drains on the groundwater and sea water of the Caspian Sea coast within the Man-gistau region, the content of controlled pollutants in the studied samples is given. To determine the dynamics of changes in the level of harmful substances in underground and surface waters, 3 production facilities engaged in oil production and processing, located at different distances from the sea, were selected.Two of them are located on the seashore, one object is located 8 km from the Caspian Sea. In 3 studied objects, wastewater that has been treated is discharged into the reservoir. The work consisted in studying the production area, monitoring the level and temperature of underground and surface waters and conducting laboratory analysis of the content of polluting components in the water using marine stations and hydrogeological observation wells located in the study area. For marine waters in the vicinity of the Karazhanbas field was observed deviations from the concentrations of oil content and iron, the oscillation of the norm of certain substances in groundwater due to the fact that the underground water of the region in the area belong to the province of underground water with high concentration of heavy metals and organic substances and are of chloride-sulfate chemical composition.
Keywords: wastewater, Caspian Sea, groundwater, control, pollution
