CC BY
17НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №2 2014
ЭеЖ 574.4
А.Н. Ердесбай * Техн. гылымд. канд. КК Дускаев
ОРТАЛЬЩ ЦАЗАЦСТАННЬЩ НЕГ1ЗГ1 СУ АРТЕРИЯСЫНЬЩ ЦАЗ1РГ1 ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ЖАГДАЙ
ЛАСТАУШЫ ЗАТТАР, СУ САПАСЫ, АКАБА СУЛАР, ШОГЫРЛАНУ, ШРК, СУДЫЦ ЛАСТАНУШЫЛЬЩ ИНДЕКС1, ШЫГАРЫНДЫ, ЭКОЛОГИЯЛЫК ЖАГДАЙЫ
Берыген жумыста Нура езеш суынъщ сапасы мен цурамыныц цалыптасу ерекшелжтер! жэне езеннщ су сапасына ацаба сулардыц эсер1 царастырыглады. Соныгмен цатар РМК «Казгидромет» стационарлы торабыныц соцгы жыглдардагы бацылауларыныц мэл1меттерт цолдану арцылы гидрохимиялыц керсетюштер1 арцыглы Нура езентщ цаз1рг1 экологиялыц жагдайы багаланган.
^аз!рп тандаFы Нра езеншщ су ресурсын пайдалану баFыты жэне тшмдЫп. Нра езеш Орталы; Казакртанньщ ец мацызды су артериясы. езен т^ргыл^1^ты жердi сумен ;амтамасыз етуге, суландыруга жэне жер суаруга пайдаланылады. Нра езенi - Сарыар;аныц орталы; белiгiндегi Кар;аралы тауларында 1060 м абсолют™ бткпктерден басталып, 304,4 м децгешндеп агынсыз Тещз келше ^^яды. езеннщ ^зындыгы 978 км (А;мола облысы аумагында 407 км). Жалпы ;^ламасы 756 м, орташа ещспп 0,77. езен алабыныц жалпы ауданы 55100 км2-дi ;^райды [3].
Нра езенi алабыныц ;оршаган ортасына басты антропогендiк эсер КараFанды-Темiртау енеркэсш ауданыныц кэсiпорындары мен ауылшаруашылы; аума;тарыныц ы;палымен байланысты. Б^л ауданда аса сутYгынушылыFымен ерекшеленетiн кемiр, металлургия, химия жэне бас;а да сала кэсшорындары шоFырланFан. Осы кэсшорындардыц а;аба сулары езеннщ басты ластану кездерi болып саналады. езенге жалпы ары; ар;ылы «Миттал Стил Темiртау» АК, «Алаш» ЖШС химия-металлургиялы; зауытыныц тазарту имараттарынан аFындылар келiп тYседi. Нра езенше келетiн а;аба сулар келемi 32,761 млн. м3 ;^райды [1].
* Эл-Фараби атындаFы Каза; ¥лтты; Университет^ Алматы 146
Нра езешнщ су ресурсы негiзiнен ецщрют сумен камтамасыз ету Yшiн пайдаланылады. взенде бiрнеше бегендер бар. Олар Самарканд, Ынтымак жэне Самарск. Самарканд беген Караганды каласындагы ендiрiстiк мекемелердi жэне т^ргындардыц демалысы Yшiн сумен камтамасыз етедi. Ынтымак су бегеш Нра езешнщ жарты белтнщ агындысын реттеу Yшiн, Ертiс - Караганды каналыньщ Акмола облысыныц аумагына кыскы су бершсшщ Yлкеюiнен косымша су келемшц жинакталуы аркылы суару Yшiн арналган. Самарканд бегенiнен темен (95 км-деп) орналаскан Самарск су бегет жайылым жэне жыртылган жердегi бакшалар Yшiн лимандык суаруга пайдаланады. Самарск гидроторабы мен су бегенi Караганды - Жезказган каналын ретгi жиналган сумен камтамасыз ету, сонымен катар темен жаткан аумактарга жэне Нра - Есiл каналына су жiберу Yшiн кажет.Н^ра алабыныц с^лбасы теменде берiлген [4].
2013 жылы Нура взенi алабыныц беттiк суларыныц ластануына сипаттама. Сулардыц сапасыныц гидрохимиялык керсетюштер бойынша непзп елшем1 ретшде балык шаруашылык су айдындары Yшiн ластаушы заттардыц шекп рауалы концентрациялар (ШРК) мэнi санаалды.
Кдолыктыц беттiк суларыныц ластану децгей сулар сапасыныц езгеру динамикасын аныктау жэне салыстыруга пайдаланылатын судыц ластанушылыгыныц кешендi индексi (СЛКИ) шамасымен багаланады.
Беттiк сулардыц сапасына бакылау Нра езенi алабыныц 11 су объекпанде 25 гидрохимиялык т^стамаларда ж^рпзшда. Олар: Нра езенi, Кекпекп езенi, Шерубай-Нра езенi, Сокыр езет, «Арселор Миттал Темiртау» АК жэне «ТЭМК» АК бiрлескен акаба сулар шыгарындысы каналы, Самарканд су бегет жэне Коргалжын корыгыныц 4 кел^ Нра-Есш каналы [5].
Н^ра езеншщ саласы - Кекпектi езенiнiц (ж^мысшы ауылдан 0,5 км темен) су сапасы «орташа ластанган суларга» (3 класс СЛИ = 2,05) сэйкестендь Сулардыц ластанушылыгы мыстыц 3,6 ШРК-га, мырыштыц 1,5 ШРК-га, фенолдыц 2,0 ШРК-га, сульфаттардыц 2,0 ШРК-га дешн к¥рамыныц кетерiлуiмен сипатталды.
Балыкты темiржол бекетi ауданында гидрохимиялык керсеткiштер бойынша Н^ра езен суыныц сапасы «орташа ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 1,62) жаткызылды. Мыс, мырыш, сульфаттар бойынша р^ксатты нормадан асып тYсу 1,3...3,3 ШРК шегiнде орналасты. Жалпы сынаптыц жогаргы к¥рамы 0,00001 мг/дм3 аспады (кесте).
147
Кесте
Нздэа езеш алабыныц бетпк суларыныц гидрохимияльщ керсеткшггер бойынша сапа жагдайы
Озеннщ, тустаманьщ атауы Судыц ластанушылык индекс! (СПИ) - су сапасыньщ сипапамасы 2013 жылы ШРК-дан артцан ластаушы заттардыц курамы
2012 ж. 2013 ж. коспалар орташа концентрация, мг/дм3 ШРК-дан аргу есешп
Нура езеш, Бальщты тем1ржол бекетс 1,61 (3 кл.) Орташа ластанган 1,62(3 кл.) Орташа ластанган Мыс Мырыш Сульфаттар 0,0033 0,013 271 3,3 1,3 2,7
Нура езеш, Нура езеш, «Арселор Миттал Теьортау» АК^ су шыгарындысынан 1 км жогарыда 1,75 (3 кл.) Орташа ластанган 1,54 (3 кл.) Орташа ластанган Мыс Мырыш Сульфаттар 0,0042 0,015 221 4,2 1,5 2,2
Нура еээв, Темргау ц, Нура езеш, «Арселор Миттал Тем1ртау» б1рлескен су шыгарындысынан 1 км теменде 2,47(3 кл.) Орташа ластанган 1,96 (3 кл.) Орташа ластанган Мыс Мырыш Фенол Сульфаттар 0,0039 0,018 0,002 262 3,9 1,8 2,0 2,6
Нура езеш, Садовое бел1мшес1 2,47 (3 кл.) Орташа ластанган 1,95 (3 кл.) Орташа ластанган Мыс Мырыш Фенол Сульфаттар 0,0043 0,013 0,002 275 4,3 1,3 2,0 2,8
Нура езеш, «Арселор Миттал Тем1ртау» АК су шыгарындысынан 5,7 км теменде 2,45 (3 кл.) Орташа ластанган 2,04 (3 кл.) Орташа ластанган Мыс Мырыш Фенол Сульфаттар 0,0044 0,017 0,002 270 4,4 1,7 2,0 2,7
Судьщ ластанушыльщ индекс! 2013 жылы ШРК-дан арщан ластаушы заттардыц
(СЛИ) - су сапасыныц сипаггамасы кздзамы
взеннщ, тестаманыц атауы 2012 ж. 2013 ж. коспалар орташа концентрация, мг/дм3 ШРК-дан арпу есешп
Нура озеш, Молодецкое 2,44 (3 кл.) 1,89 (3 кл.) Мыс 0,0043 4,3
ауьшы Орташа-ластанган Орташа ластанган Мырыш Нитрит азот Сульфаттар 0,019 0,024 253 1,9 1,2 2,5
Нура взеш, Ынтымак су коймасыньщ жогаргы бьеф1 2,33 (3 кл.) Орташа ластанган 2,01 (3 кл.) Орташа ластанган ОБК;5 Нитрит азот Мыс Мырыш Сульфаттар 3,08 0,053 0,0034 0,018 210 1,5 2.7 3,4 1.8 2Д
Нэдэа озеш, Ынтымак су коймасыньщ твменп бьеф1 2,02 (3 кл.) Орташа 1,88(3 кл.) Орташа Тузды аммоний Мыс 0,88 0,0038 1,8 3,8
ластанган ластанган Мунай ошмдер1 Сульфаттар 0,09 233 1,8 2,3
Нура взеш, Ацмеппт ауьшы 1,80 (3 кл.) Орташа ластанган 1,65 (3 кл.) Орташа ластанган Мыс Мырыш Мунай ешмдер1 Сульфаттар 0,0033 0,013 0,07 245 3,3 1.3 1.4 2.5
Нэдэа озеш, Киевка ауылы 1,84 (3 кл.) Орташа 1,62(3 кл.) Орташа Мыс Мырыш 0,0032 0,020 3,2 2,0
ластанган ластанган Мунай ошмдер1 Сульфаттар 0,07 155 1,4 1,6
Судыц ластанушыльщ индекс! 2013 жылы ШРК-дан арткан ластаушы затгардьщ
(СЛИ) - су сапасыныц сипапамасы курамы
Эзеннщ, тустаманьгц атауы 2012 ж. 2013 ж. коспалар орташа концентрация, мг/дм3 ШРК-дан гру ecemri
Нура езеш, Романовка ауылы 2,66 (4 кл.) Ластанган 1,72 (3 кл.) Орташа ластанган Мыс Мырыш Мунай ешмдер1 Сульфаттар 0,0032 0,018 0,10 184 3,2 1,8 2,0 1,8
Нура езеш, Сабынды ауылы 3,22 (4 кл.) Ластанган 1,70 (3 кл.) Орташа Мыс Мырыш 0,0032 0,019 3,2 1,9
ластанган Мунай ешмдер1 Сульфаттар 0,08 195 1,6 2,0
Нура езеш, Коргалжын ауылы 1,74(3 кл.) Орташа 1,99 (3 кл.) Орташа Мыс Мырыш 0,0037 0,020 3,7 2,0
ластанган ластанган Мунай ешмдер1 Сульфаттар 0,13 218 2,6 2,2
Агыспен теменге карай орналаскан Самарканд бегеншщ беттiк сулары сапасы бойынша «орташа ластанган» (3 класс, СЛИ = 1,63) турде багаланды. 1,2...3,9 ШРК шектерiнде мыс, мырыш жэне сульфаттар бойынша ШРК-дан асып тусу белгшендь Жалпы сынаптыц жогаргы концентрациялары 0,00022 мг/дм3 жетiп жыгылды.
Темiртау каласы «Арселор Миттал Темiртау» АК жэне «Темiртау электро-металлургиялык комбинаты (ТЭМК)» АК бiрлескен акаба сулары шыгарындысынан 1 км жогарыдагы» тустамасында Нура езеншщ су сапасы «орташа-ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 1,54) сэйкестецщ. Бетпк суларды мыстыц к¥рамы 4,2 ШРК-га дейiн жетiп, мырыш пен сульфаттардыц к¥рамы 1,5...2,2 ШРК шектервде байкалды. Жалпы сынаптыц жогаргы концентрациялары 0,00015 мг/дм3 жетш жыгылды.
Темiртау каласыныц ендiрiстiк кэсiпорындарыныц акаба суларыныц бiрлесен шыгарынды каналы» тустамасыныц ауданында су сапасыныц жагдайы «орташа-ластанган сулар» (3 класс, СЛИ = 2,38). ре^нде сипатталды. Мыстыц орташа к¥рамы 4,7 ШРК-га, нитриттi азоттыц к¥рамы - 2,5 ШРК-га, сульфаттардыц к¥рамы 3,5 ШРК-га, фенолдардыц курамы - 2,0 ШРК-га жетп. Жалпы сынаптыц орташа айлык курамы 0,00013 мг/дм3, жогаргы айлык к¥рамы - 0,00057 мг/дм3.
Темiртау каласы «Арселор Миттал Темiртау» АК жэне «Темiртау электро-металлургиялык комбинаты (ТЭМК)» АК бiрлескен акаба сулары шыгарындысынан 1 км темендеп» бакылау пункiтнде Нура езенiнiц су сапасы «орташа-ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 1,96) сэйкестецщ. ШРК-дан асып тусу мыс бойынша 3,9 ШРК, мырыш, фенол, сульфаттар 1,8...2,6 ШРК шектерiнде болды. Жалпы сынаптыц жогаргы к¥рамы 0,00050 мг/дм , орташа айлык курамы - 0,00018 мг/дм3 (кесте).
Одан ары карай, Садовое белiмшесimц тустамасы ауданында Нура езеншщ агысымен теменге карай су сапасы «орташа ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 1,95) жаткызылды. Шекп рауалы концентрациялардыц артуы мыс бойынша 4,3 ШРК-га дешн, ал мырыш, фенол, сульфаттар бойынша 1,3...2,8 ШРК шектерiнде болды. Жалпы сынаптыц жогаргы курамы 0,00038 мг/дм3 жетш, орташа айлык курамы - 0,00019 мг/дм3 курады.
Темiртау каласы «Арселор Миттал Темiртау» АК жэне «Темiртау электро-металлургиялык комбинаты (ТЭМК)» АК бiрлескен акаба сулары шыгарындысынан 5,7 км темендеп» бакылау пункпнде Нура езеншщ су сапасы «орташа-ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 2,04) сэйкестецщ. ШРК-дан асып тусу мыс бойынша 4,3 ШРК, мырыш, фенол, сульфаттар
151
1,7...2,7 ШРК шектерiнде болды. Жалпы сынашъщ жогаргы курамы 0,00062 мг/дм , орташа айлык курамы - 0,00019 мг/дм3 (кесте).
Молодецкое ауылындагы бакылау пунктiнде Нура взеншщ беттiк суларыныц сапасы «орташа ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 1,89) сэйкес келдi. Ластаушы заттардыц (мыс, мырыш, нитритп азот, сульфаттар) курам децгей 1,2...4,3 ШРК шектерiнде орналасты. Жалпы сынашъщ догаргы курамы 0,00048 мг/дм3 жетш, орташа айлык курамы -0,00011 мг/дм3 курады.
Нура взеншщ «Ынтымак бвгеншщ Жогаргы жэне Твменп бьефЬ> ауданында орналаскан тустамаларында сулардыц сапа жагдайы «орташа-ластанган сулар» (3 класс, СЛИ = 2,01; 1,88) ретшде сипатталды. Тузды аммоний, нитритп азот, мыс, мырыш, мунай вшмдер^ сульфаттар, ОБ^5 бойынша ШРК-дан асып тYсу 1,4...3,8 ШРК шепнде байкалды. Сынаптыц жогаргы курамы 0,00009 мг/дм3 жетш, орташа айлык курамы 0,00004 мг/дм3 курады.
Акмешщ Киевка ауылы секiлдi Нура взеншщ агысымен твменге карай орналаскан сурыптау пунктервде беттiк сулардыц ластанушылык децгейi «орташа ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 1,65; 1,62) жаткызылды. Мыстыц, мырыштыц, мунай внiмдерiнiц, сульфаттардыц ШРК-дан асып тYсуi 1,4...3,2 ШРК шектершде белгiлендi. Акмешiт ауылыныц ауданында жалпы сынаптыц жогаргы курамы 0,00010 мг/дм жетш, орташа айлык мвлшерi - 0,00003 мг/дм3, Киевка ауылыныц ауданында 0,00005 мг/дм3, орташа айлык мвлшерi - 0,00003 мг/дм3 жетп.
Нура взеншщ Романка ауылындагы бакылау пункпндевзеннщ бетпк суларыныц сапасы «орташа-ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 1,72) сэйкес келдт Мыстыц курамы 3,2 ШРК-га, мунай внiмдерi -1,4 ШРК-га, мырыш - 2,0 ШРК-га жэне сульфаттар 1,6 ШРК-га жетш жыгылды. Сынаптыц жогаргы курамы 0,00004 мг/дм3 жетш, орташа айлык мвлшерi 0,00002 мг/дм3 аспады.
Сабынды ауылы тустамасында Нура взеншщ су сапасы «орташа-ластанган суларга» (3 класс, СЛИ = 1,70) сэйкес келдт ШРК-дан асып тусу мыс бойынша 3,2 ШРК, мырыш 1,9 ШРК-га дешн, мунай внiмдерi 1,6 ШРК-га дешн, сульфаттар бойынша 2,0 ШРК-га дешн байкалды. Сынаптыц жогаргы курамы 0,00007 мг/дм3, орташа айлык курамы 0,00004 мг/дм3 курады.
Нура взешндеп акыргы тустама ^оргалжын ауылында орналаскан бекет болып табылады. Сулардыц сапасы «орташа-ластанган сулар» 152
(3 класс, СЛИ = 1,99) репнде сипатталды. Мыс, мырыш, мунай ешмдер^ сульфаттар бойынша 2,0...3,7 ШРК шектершде ШРК-дан асып тYсу байкалды. Жалпы сынаптыц жогаргы курамы 0,00004 мг/дм3 аспады.
Нура езеншщ непзп саласы - Шерубай Нура езенi. Асыл ауылыныц мацында Шерубай Нура езеш суыныц сапасы «ете лас сулар» (6 класс, СЛИ =6,77) репнде багаланды. Негiзгi ластаушы заттар репнде тузды аммоний - орташа айлык концентрациялары 9,9 ШРК, нитритп азот - 21,1 ШРК-га жетш жыгылды. Мыс, сульфат жэне ОБК^5 курамы
I,5...3,8 ШРК шепнде болды. Жалпы сынаптыц жогаргы курамы
0.00001 мг/дм3 аспады.
Шерубай - Нура езеншщ ластанушылыгына едэуiр эсер ететш оныц оц саласы Сокыр езенi, мунда сулардыц сапасы «ете лас сулар» (6 класс, СЛИ = 7,37) деп багаланды. Орташа айлык концентрациялар бойынша ШРК-дан асып тYсу нитритп азот - 23,3 ШРК, тузды аммоний -
II,2 ШРК, мыс - 3,9ШРК, сульфаттар - 3,6 ШРК бойынша белгш болды. Жалпы сынаптыц жогаргы курамы 0,00003 мг/дм3 аспады.
Нура езеш суыныц Балыкты темiржол бекетшен ^оргалжын ауылына дешнп ластанушылык индексiнiц орташа мэнi 1,88 курады, ягни «орташа-ластанган суларга» (3 класс) сэйкес келедi [2].
Корытынды
Нура езенi алабыныц коршаган ортасына антропогендiк эсер ету непзшен Караганды-Темiртау ендiрiстiк орындары кэсiпорындар мен ауыл шаруашылык территорияларыныц эсерiне байланысты. Бул ауданда суды кеп кажет етуiмен ерекшеленетiн кемiр, металургиялык, химиялык жэне ендiрiстiц баска да салаларыныц iрi кэсiпорындары шогырланган.
Каирп уакытта Нура езенiнiц алабында оныц суыныц курамында мыс, фенол, мырышы бар калдьщтардыц кесiрiнен ластануы нэтижесiнде киын жагдай калыптаскан.
2013 жылгы Нура езешнщ су сапасы. Нура езетнде ШРК-дан асыру нитратты азот, мыс (+2), сульфаттар мен фенолдар бойынша 1,4...3,8 ШРК шепнде бакыланды. Гидрохимиялык керсетюштер бойынша Нура езенiнiц су сапасы «элшз-ластанган» 3 класка сэйкес кедщ. 2012 жылмен салыстырганда Нура езешнщ су сапасы айтарлыктай езгермеген.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Ресурсы поверхностных вод СССР, Том 13. Центральный Казахстан. Вып. 2., Нура. - Л.: Гидрометеоиздат, 1974. - 358 с.
153
2. Качество поверхностных вод на территории Республики Казахстан за 2013 год. / Обзор подготовлен советником председателя КВР МОСиВР Петраковым И.А. - Астана: 2013. - 110 с.
3. Мазур Л.П., Чигринец А.Г., Молдахметов М.М.. «Гидрометрия» пэш бойынша лабораториялык жумыстарды орындау. - Алматы: «Казак Университета, 2003. - 276 б.
4. Молдахметов М.М. «Гидрологиялык есептеулер» 1-бвлiм - Алматы: «Казак Университета, 2003. - 276 б.
5. Оценка воздействия на окружающую среду при проведении работ по очистке территории завода «Карбид» и прилегающих территорий, а также сооружений полигона Апан: Отчет / ТОО «Экопроект» - Астана, 2005.
Поступила 24.04.2014
А.Н. Ердесбай Канд. техн. наук К.К. Дускаев
СОВРЕМЕННОЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ ОСНОВНОЙ ВОДНОЙ АРТЕРИИ ЦЕНТРАЛЬНОГО КАЗАХСТАНА
В данной работе рассматривается качество и особенности формирования состава воды и воздействие сточных вод на качество воды р. Нуры. Также, с применением гидрохимических показателей и данных наблюдений последних годов стационарной сети РГП «Казгидромет» оценено текущее экологическое состояние реки.
154
