CC BY
15НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №2 2014
ЭеЖ 574.4
А. Жанатбек * Техн. гылымд. канд. КК. Дускаев
ЕРТ1С 0ЗЕН1 АЛАБЫНЬЩ ЖОГАРГЫ АУМАГЫНЬЩ БЕТТ1К СУЛАРЫНЬЩ ЦАЗ1РГ1 КЕЗДЕГ1 САПАСЫ
ГИДРОХИМИЯЛЫК КвРСЕТКШТЕР1 СУДЫЦ САПАСЫ, ЭКОЛОГИЯЛЫК ЖАFДАЙЫ, ШРК, СЛИ
Берыген жумыста Ертгс взет суынъщ сапасы мен ц^рамыныц цалыптасу ерекшелжтер! жэне езеннщ су сапасына ацаба сулардыц эсер1 царастырыглады. Соныгмен цатар РМК «Казгидромет» стационарлы торабыныц соцгы жыглдардагы бацылауларыныц мэл^меттерш цолдану арцыглы гидрохимиялыц керсетюштер1 арцыглы Ерт1с езентщ цаз1рг1 экологиялыц жагдайы багаланган.
Ертю езеш бастауын Кытайдан алады, Монгол Алтайыньщ батыс ещстершен Зайсан езенше ц^ятын жерге дешн Кара Ертю деп аталады. Республика территориясында Ертiс езеш Шыгыс Казахстан облысынан, ары царай Павлодар облысына дейiн барады жэне Ресей Федирациясыныц территориясында Обь езенше ц^яды.
Б^цтырма езенi Б^цтырма бегенше ц^яды. Б^цтырма бегенi Зайсан келiмен бiрiгедi. ескемендiк суцоймасынан темен царай Ертiс езешнщ таулардан шыгар жершде оган екi оц жагалаулыц сала цосылады - Yлбi жэне Оба езендерц Красноярка жэне Глубочанка езендерi кiшi оцжагалаулыц салалар болса, ал Тихая жэне Брекса езендерi Yлбi езендершщ салалары болып табылады [2, 6].
Ертю езеш Казахстан Республикасыныц ец iрi жэне агындысы ец мол, сонымен цатар мемлекеттщ экономикасында ете мацызды езендерi болып табылады. Б^л жагдайда езендердiц гидрологиялыц режимiн зерттеуге деген цызыгушылыц артуда, жекелеген сэттерде езендердiц суыныц сапасын жэне экологиялыц жагдайын, су ресурстарын эртYрлi багыттарда пайдалану кезiнде ец алдымен ауыз суга пайдалану кезвде судыц сапасын багалау ете жауапты тапсырмалардыц бiрi болып табылады. Сонымен, су нысандарыныц
* Эл-Фараби атындагы Казац ¥лттыц Университетi, ц. Алматы
155
суыньщ сапасын жэне экологияльщ жaFдaйын 6aFaray Шьгеыс Казак;станныц су ресурстарын тиiмдi пайдалануда eте мацызды болып келедi [5].
Ж^мыстыц ма^саты - eзен алабында су ^opFay шараларын негiздеy Yшiн Ертic eзенiнщ жоFaрFы aFыcыныц rçaзiрri кездегi суыныц сапасын бaFaлay. Ж^мыста ец алдымен РМК «Казгидромет» теракты жYЙеciнщ со^ы жылдaрдaFы ба^ылауларыныц мэлiметтерiн ^олдану ар^ылы гидрохимияльщ кeрcеткiштерi ар^ылы Ертic eзенiнiц rçaзiрri кездегi суыныц сапасыныц сараптау жYргiзiледi [1, 4].
2013 ^rnFbi бай^ау деректерi бойынша Ертic eзенi алабында су сапасы жайында келеci мэлiметтер аньщталды. ШыFыc Казахстан облысыныц ayмaFындaFы беттiк сулардыц ластануына ба^ылау 13 су нысанында (Кара Ертic, Ертю, Б^тырма, Брекса, Тихая, Yлбi, Глубочанка, Красноярка, Оба, Емел, Аятз, Мар^а^л кeлi, Эскемен жэне Б^кгырма су ^оймасы жYргiзiлдi [3].
Ертic eзенi Кытайдан бастау алып, Мо^ол Алтайыныц батыс беткейiнде, Зайсан кeлiне к^яр жерiне дейiн Кара Ертic деген атпен aFaды.
Республика ayмaFындa Ертю eзенi ШыFыc Казахстан облысыныц ayмaFы ар^ылы aFып елiп, одан ары Павлодар облысына eтедi жэне Ресей Федерациясыныц ayмaFындa Об eзенiне к¥яды [4].
Б^тырма eзенi Б^кгырма бeгенiне келiп ^^яды. Б^кгырма су ^оймасы Зайсан кeлiмен тугасады. Ертю eзенiнiц таудан шыFa берiciндегi Эскемен бeгенiне екi iрi оц жaFaльщ сала келiп к^яды, олар - Yлбi жэне Оба eзендерi. Красноярка жэне Глубочанка eзендерi аз сулы оц жaFaльщ салалар болып саналады, Тихая жэне Брекса eзендерi Yлбi eзенiнiц бастауы болып табылады.
Кара Ертю eзенiндегi ШРК-дан асып тYcy мыс, жалпы темiр, марганец бойынша 1,1...2,2 ШРК шегiнде белгiлендi.
Ертю eзенiнiц су сапасыныц зерттелген физика-химияльщ кeрcеткiштерiнiц нэтижелерi бойынша нормадан асып тYcy мыс бойынша 3,1 ШРК, мырыш 2,2 ШРК, жалпы темiр бойынша 2,1 ШРК, марганец бойынша 1,5 ШРК децгешнде бай^алды.
Б^тырма eзенiнде ШРК-дан асып тYcy мыс бойынша, 3,1 ШРК, мырыш бойынша 2,2 ШРК, жалпы темiр бойынша, 2,1 ШРК, марганец бойынша 1,2 ШРК шепнде бай^алды.
Брекса eзенiнде ШРК-дан асып тYcy мырыш бойынша 6,8 ШРК, мыс бойынша 5,6 ШРК, марганец бойынша 3,8 ШРК, жалпы темiр бойынша 3,4 ШРК шепнде бай^алды. 15б
Тихая езешнде ШРК-дан асып тYсу мырыш бойынша - 15,7 ШРК, мыс бойынша - 8,9 ШРК, марганец бойынша 4,8 ШРК, жалпы темiр бойынша 2,2 ШРК шепнде бащалды.
Yлбi езешнде ШРК-дан асып тYсу мырыш бойынша 13,7 ШРК, мыс бойынша - 6,3 ШРК, марганец бойынша 4,4 ШРК, жалпы темiр бойынша 2,1 ШРК шепнде бащалды.
Глубочанка езешнде ШРК-дан асып тYсу мырыш бойынша 17,6 ШРК, мыс бойынша - 6,9 ШРК, марганец бойынша 4,9 ШРК, жалпы темiр бойынша 1,8 ШРК шепнде бащалды.
Красноярка езеншде ШРК-дан асып тYсу мырыш бойынша 25,6 ШРК, мыс бойынша - 10,3 ШРК, марганец бойынша 7,2 ШРК, т^зды аммоний бойынша 1,7 ШРК шепнде бащалды.
Оба езеншде ШРК-дан асып тYсу мыс бойынша - 3,9 ШРК, жалпы темiр бойынша 3,7 ШРК, мырыш бойынша 1,6 ШРК, марганец бойынша 1,4 ШРК шепнде бай^алды.
Емел езеншде ШРК-дан асып тYсу т^зды аммоний бойынша -3,2 ШРК, сульфаттар бойынша 2,1 ШРК, мыс бойынша 1,4 ШРК, марганец бойынша 1,1 ШРК шепнде бай^алды.
Аягез езешнде ШРК-дан асып тYсу мыс бойынша - 1,6 ШРК, т^зды аммоний бойынша 1,5 ШРК, сульфаттар бойынша 1,2 ШРК, магний бойынша 1,1 ШРК шепнде бай^алды.
Мар^акел келiнде т^зды аммоний бойынша - 1,4 ШРК децгешнде ШРК-дан асып тYсу бай^алды.
Б^тырма жэне Эскемен су ^оймаларында мыс бойынша 1,4...1,7 ШРК шектервде ШРК-дан асып тYсу бай^алды.
Барльщ ^арастырылган су нысандарыныц жалпы санынан бетпк сулардыц сапасын келесщей багалауга болады: Эскемен жэне Б^кгырма су к;оймалары, Марк;акел келi - «таза» су; Кара Ертю, Ертю, Б:р;тырма, Емел, Оба, Аягез езендерi - «аз ластанган» су; Брекс езендерi -«ластанган» су; Тихая, Yлбi, Глубочанка езендерi - «лас» су; Красноярка езеш - «ете лас» су.
2012 жылмен салыстырганда Ертiс, Б^тырма, Брекс, Глубочанка, Оба езендершде, Мар^акел келвде, Емел, Аягез езендерiнде, Б^кгырма жэне Эскемен бегендершде судыц ластанушылыщ децгеш айтарлыщтай езгермеген. Красноярка езенiнде - темендеген, Кара Ертiс, Тихая, Yлбi езендерiнде - ^лгайган.
157
Бетпк сyлaрдьщ жоFapFы лacтaнyы (ЖЛ) келес cy ныcaвдapывдa белгiлендi: Брекс - б ЖЛ жaFдaйы, Глyбочaнкa - 21 ЖЛ жaFдaйы, Крacнояркa - 15 ЖЛ жaFдaйы, Yлбi - 1S ЖЛ жaFдaйы, Тыныц - 14 ЖЛ жaFдaйы, Ертic - 1 ЖЛ жaFдaйы [б].
Cypexxe Ертю e3eHÍ aлaбыньщ лacтaнy децгешнщ кaртacы кeрcетiлген. Тaзa-Мaprçaкeл; Ортaшa лacтaнFaн - Б¥кгырмa, Первомaйкa ayылы, Борaн, ЛacтaнFaн-Риддер, Yлбi.
Сурет. Шыгыс Казахстан облысыныц беттгк сулары сапасыныц
сипаттамасы [3].
Ко])ытынды
Ертic aлaбыньщ cy реcyрcтaрынa ец Ken aнтропогендi acepi e3eHmrç жоFapFы aFыcындa - вскемен ^тасы Ma^i^^ бaйrçaлaды; Heri3ri лacтayшы 3aiTap: мыс, мырыш, ^opFa^rn, м^гай eнiмдepi; Cy лacтaнy дeнгeйi жоFapлayы anarra arça6a cyлap тacтayлapмeн бaйлaныcты; б^рыеты жылдapмeн caлыcтыpFaндa eзeн суы лacтaнFaн болып caнaлaды S/ШРК со^ы (2013) жылдapдa ap^aH.
15S
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Беличенко Ю.П., Шведов М.М. Рациональное использование и охрана водных ресурсов. - М.: Россельхозиздат, 1986. - 303 с.
2. Государственный Водный Кадастр. Т.5, Вып. 5-8. - Л.: Гидрометеоиз-дат, 1980 - С. 20-52.
3. Качество поверхностных вод на территории Республики Казахстан за 2013 год. / Обзор подготовлен советником председателя КВР МОСиВР Петраковым И.А. - Астана: 2013. - 110 с.
4. Орлов В.Г., Скакальский Б.Г., Бесценная М.А. Контроль качества поверхностных вод. / Учебное пособие. - Л.: 1988. - 139 с.
5. Основные Гидрологические характеристики. Т.15, Вып. 2. - Л.: Гид-рометеоиздат, 1973 - С. 150-200.
6. Ресурсы поверхностных вод СССР. Алтай и Западная Сибирь. Т.15. -Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш. - Л.: Гидрометеоиздат, 1969. - С.5-155.
Поступила 24.04.2014
А. Жанатбек Канд. техн. наук К.К. Дускаев
СОВРЕМЕННОЕ КАЧЕСТВО ПОВЕРХНОСТНЫХ ВОД ВЕРХОВИЙ
БАССЕЙНА ЕРТИСА
В данной работе рассматриваются особенности формирования химического состава воды р. Ертис, а так же воздействие на её качество сточных вод. Дана текущая экологическая оценка состояния реки на базе гидрохимических показателей и данных стационарной сети наблюдения РГП «Казгидромет» последних лет.
159
