CC BY
11НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №1 2009
УДК 556.164(282.256.164.6)
ЕС1Л вЗЕНШЩ ГИДРОХИМИЯЛЬЩ ТАЛДАУЫ НЭТИЖЕЛЕР1НЕН
Техн. гылымд. докторы М.Ж. БYрлiбаев
А.У. Ортбаева
Мацалада гидрохимиялыц бацылаудъщ соцгы жылдардагы мэл1меттер1не (2001...2005 жж.) сэйкес Ест езентщ су сапасына кешенд1 бага берыд1. Бетю судыц ластану дэрежес судыц ластануыныц салыстырмалы цурама индекса (СЛСКИ) шамасы бойынша багаланды.
Есш езеш алабы аумагында каркынды шаруашылык кызметшщ дамуы экожYЙе тепе-тецдшнщ езгерушщ бiрден-бiр себепкерi. Эзен суыныц химиялык ^¥Рамын зерттеу РМК «Казгидромет» бакылау мэлiметтерi негiзiнде [1]. Астана к-сы (каладан 8 км темен) жэне Петропавл к-сы (ЖЭО-2-ден 5,8 км темен) т^стамалары бойынша жYргiзiлiп, езен суыныц табиги к¥рамыныц соцгы жылдары едэуiр езгерiске тYCкендiгi аныкталды. Суда сульфаттардыц, ограникалык заттардыц гана емес, ауыр металдардыц да Yлесi арткан. Ж^мыстыц максаты Акмола жэне СолтYCтiк Казахстан облыстарын ауыз суымен, шаруашылык максаттагы сулармен камтамасыз етiп отырган, Ертiс езенiнiц сол жак саласы Есiл езенiнiц су сапасына соцгы жылдардагы (2001...2005 жж.) гидрохимиялыц бакылау мэлiметтерiн талдай отырып кешендi бага беру.
Судыц ластану дэрежесш аныктауда басты критерийi шектi рауалы концентрацияныц (ШРК) (балык шаруашылыгына пайдаланатын су кездерi Yшiн) мэнi болып саналатын су сапасын багалаудыц дифференцияцияланган жэне кешецщ тэсiлi пайдаланылды. Беткi судыц ластану дэрежесi судыц ластануыныц салыстырмалы к^рама индексi (СЛСКИ) шамасы бойынша багаланады [2]. Кешендi керсеткiштердi есептеу еркiн тiзiм бойынша жYргiзiлдi (судагы ерiген оттегi, оттегiнiц биохимиялык тугынуы (ОБТ5), фенолдар, м^най енiмдерi, нитрит, нитрат жэне аммоний иондары, жалпы темiр, мыс, мырыш, хлоридттер, сульфаттар, магний, фторидтер, жалпы хром жэне баска).
150
Нэтижелер жэне оларды талдау. Есiл езетнщ Астана каласы т^стамасында судыц ластануыньщ жинактылык коэффициентшщ мэнi темендегiдей пайызды к¥райды: 2001 жыл - 41 %; 2002 жыл - 36 %; 2003 жыл - 33%; 2004 жыл - 32 %; 2005 жыл - 33 %. Бершген т^стамада
2001 жылы езен суыныц ластану жинактылыгы су сапасыныц кешендi керсеткiштерi бойынша ластанган III категорияга жатады. Ал келесi талданган жылдарда (2002...2005 жж.) су сапасы бiрнеше керсеткiштермен ластанган II категорияга жатады. Ластаушы заттардыц негiзiн сульфаттар, магний, жалпы темiр, нитриттер, м^най енiмдерi, фенолдар, мыс, мырыш, фторидтер к¥райды. Судыц ластануын жинактылык коэффициент (К < 10 %) кемепмен талдасак берiлген т^стамада езен суыныц сапасына бага беруде суды ластаушы заттардыц барлыгын бiрдей есепке алатын кешендi эдiстi колдану кажетпп кершедь
Петропавловск паласы т^стамасында судык ластануыныц жинактылык коэффициентi мынадай мэндердi керсетедк 2001 ж. - 10 %;
2002 ж. - 7,7 %; 2003 ж. - 10 %; 2004 ж. - 9,5 %; 2005 ж. - 21,5 %. Ластанудыц негiзiн жалпы темiр мен сульфаттар к¥рап, 2001- шi жылдан 2004 жылдар аралыгында ластану жинактылыгы жекелеген ингредиенттермен ластанган I категорияга жатады. Ал 2005 жылда жинактылык коэффициентiнiц жогарылауы (ластану жинактылыгы бойынша II категория) суда жаца ластаушы заттардыц пайда болганыныц дэлелi (м^най енiмдерi, мыс жэне мырыш).
Кайталану белгiсi бойынша Астана каласы т^стамасында сульфаттар, жалпы темiр, фенолдар, м^най енiмдерi концентрациясы талданган кезецдердiц барлыгында (2001...2005 жж.) сипатты ластану децгешнде (54...100 %) болды. Сондай-ак, 2001 жылы сипатты ластану магний (81 %), мыс (100 %), фторидтер (63 %) концентрациясы бойынша, т^ра^ты ластану нитриттер (42 %) бойынша, ал жекелеген ластану оттепшц биохимиялык тугынуы (9 %) бойынша байкалды. Магний мен нитриттердщ концентрациясы 2002 жылы т^раксыз ластануга (27 ...18 %) ауысса, сол жылы мырыш бойынша теракты ластану (36 %) иркелген.
2003 жылы магний (25 %), ОБТ (22 %), фторидтер (17 %) жэне нитриттер (8 %) кайталану белпс бойынша т^раксыз жэне жекелеген ластану белгшерш керсетедь 2004 жылы магний мен мыс концентрацияларыныц кайталануы 9 % жэне 27 %-ды к¥рап, т^раксыз ластану ретшде сипатталады. 2005 жылгы мэлiметтер бойынша суда (1 кесте) мыстыц табылу жиiлiгi тагы да сипатты ластануга дешн (67 %), ал фторидтер
151
теракты ластануга дешн (42 %) ескен. Сонымен катар, тураксыз ластану мырыш бойынша (17 %) пркелген.
Петропавловск каласы тустамасында судыц кайталану белпс бойынша жалпы темiрмен ластануы 2001 жылы теракты (50 %), ал 2002...2005 жылдары сипатты (83 _ 100 %) турде тiркелген. Сульфаттардыц кайталану жиiлiгi тураксыз ластанудан сипаттыга дейiн езгередi: 2001 ж. - 45 %, 2002 ж. - 25 %, 2003 ж. - 100 %, 2004 ж. - 27 %, 2005 ж. - 25 %. Ал нитриттер бойынша 2001 жылы 8 % кайталану (судыц жекелеген ластануы), ал магнийдщ концентрациясы бойынша 2003...2004 жылдары 8...16 % кайталану (жекелеген жэне тураксыз ластану) байкалады. 2005 жылы (1 кесте)жалпы темiр мен сульфаттардан баска мыс (40 %), мунай енiмдерi (67 %) жэне мырыш (90%) бойынша теракты жэне сипатты ластану тркелдь
1 кесте
2005 жылгы ластанудыц кайталану белпа бойынша Есiл езеш суыныц жктелу
Ингредиент Кайталану, % Кайталану белпа бойынша судыц ластану сипаттамасы
Астана каласы тустамасы
Сульфаттар 92 Сипатты
Жалпы темiр 92 Сипатты
Мунай eнiмдерi 92 Сипатты
Фенолдар 67 Сипатты
Мыс 67 Сипатты
Мырыш 17 Тураксыз
Фторидтер 42 Туракты
Петропавловск каласы тустамасы
Сульфаттар 25 Тураксыз
Жалпы темiр 100 Сипатты
Мунай eнiмдерi 67 Сипатты
Мыс 40 Туракты
Мырыш 90 Сипатты
Есiл eзенiнiц ластану децгет темен жэне орташа деп жжгеледа, ал ШРК арпыру еселт 1-ден 4,7 ШРК-га дейiн жещщ. Мысалы, Астана каласы тустамасында 2001...2003 жылдар кезещнде судыц ластану децгет сульфаттар бойынша орташа (2,1.. .2,3 ШРК) деп жктеледа. 2004...2005 жылдары сульфаттар концентрациясы азайып, теменп ластану децгейше (1,5.1,6 ШРК) еткен. Жалпы темрмен ластану 2002 жылы теменп денгейд (1,8 ШРК) керсетсе, калган барлык кезец бойынша ластану децгет орташа (2,1.4,0 ШРК). Фенолмен ластану 2001...2003 жж. орташа децгейде (2,4.2,5 ШРК) болса, 2004...2005 жылдары ол
152
теменп денгейге (1,3.1,5 ШРК) дейiн азайган. Мунай ешмдерА 2001...2003 жылдары орташа ластану децгейн (2,1.. .2,3 ШРК), керсетеда. Ал калган бакылау кезещнде ластану децгеш темен (1,5 _ 1,7 ШРК) болып жiктеледi. Нитриттер мелшерi 2001 жылы 3,2 ШРК-мен орташа децгейде, бiрак 2002...2004 жылдары теменп ластану децгейше (1,2.. .1,9 ШРК) дейш азаяды. Ластану мырыш бойынша 2002 жылы теменп (1,2 ШРК), ал 2005 жылы орташа (2 ШРК) децгейде. Фенол бойынша ластану тутас талдану кезенiнде теменгi децгейде (1,2.. .1,6 ШРК) байкалды. Астана каласы тустамасындагы максималды ластану жалпы темiр, сульфаттар, фенолдар, мунай еншдерше келедА.
Петропавловск каласы тустамасында сульфаттар бойынша ластану децгеш тутас талдану кезецiнде темен болып (1,2.1,7 ШРК) жштеледь Жалпы темiр бойынша 2001...2003 жылдары ластану децгеш теменп сипатта болса, 2004...2005 жылдары ластану децгеш орташага дешн (2,1.2,4 ШРК, сэйкес) жогарылайды. 2005 жылы бектлген шамадан аскан ластаушы заттардыц тiзiмiне мунай енiмдерi, мыс, мырыш косылып, мунай енiмдерi теменп (1,9 ШРК), ал калгандары орташа (2,6.2,5 ШРК, сэйкес) ластану децгешнде. 2001, 2003, 2004 жылдары нитриттер мен магний ластанудыц теменп децгешн (1,01.1,1 ШРК) керсетедь
Есш езеншщ су сапасын кешендi багалау Yшiн судыц ластануыныц салыстырмалы курама индекс (СЛСКИ), ал Петропаловск тустамасы Yшiн 2001...2004 жылдары дифференцияланган багалау журпзшд^ ейткенi талданган кезецде судыц ластануыныц шамалы жинактылыгы байкалган (2 кесте). СЛСКИ нэтижелерiне сэйкес Есш езеншщ агысы Астана каласы тустамасында 2001...2005 жж. жэне Петропавловск каласы тустамасында 2005 жылы ластанган, Yшiншi классты су сапасы ретiнде багаланады.
2 кесте
Есш езенiнiц су сапасын судыц ластануыныц салыстырмалы индекс мэш
бойынша жштеу
Судыц ластану Судыц ластануыныц Су сапасыныц классы
Жыл жагдайыныц салыстыр малы
сипаттамасы индексшщ мэш
Астана к-сы тустамасы
2001 Ластанган 3,9 3
2002 Ластанган 3,6 3
2003 Ластанган 3,9 3
2004 Ластанган 2,7 3
2005 Ластанган 2,9 3
Петропавловск к-сы тустамасы
2005 Ластанган 2,3 3
153
Талданган деректердi жинактай келе, Астана к-сы тустамы Yшiн бiрнеше ингредиенттер жэне олардыц кешендi тYрi бойынша узак уакытка созылган ластанудыц, ал Петропавловск к-сы тустамасы бойынша кыска мерзiм iшiнде жогары концентрацияныц байкалуы тэн екендт аныкталды. Жогарыда берiлген талдау нэтижелерiне сэйкес Есiл езенi Yшiн жалпы темiр, сульфаттар, мунай ешмдер^ мыс жэне мырыш агынныц басты ластаушы заттары болып саналады.
Берiлген эдiстi пайдаланып су сапасына кешендi бага беру агынды судыц ластануыныц шартты жинактылык коэффициентi мэш бойынша жYЙелеуге, ластанудыц кайталану белпсше жэне ластану децгейiне карай жштеуге, ластанудыц салыстырмалы индексiнiц мэнi бойынша су сапасын жштеуге мYмкiндiк береди
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод. - Алматы. -Казгидромет. 2001-2005 гг.
2. РД 52.24.643-2002. Метод комплексной оценки степени загрязненности поверхностных вод по гидрохимическим показателям: Росгидромет, 2002. - 34 с.
РГП «Казгидромет», г. Алматы
РЕЗУЛЬТАТЫ ГИДРОХИМИЧЕСКОГО АНАЛИЗА Р. ЕСИЛЬ
Доктор техн. наук М.Ж. Бурлибаев А.У. Ортбаева
В статье приводится комплексная оценка качества воды р. Есиль по данными гидрохимических наблюдений за 2001...2005 гг.. Степень загрязненности поверхностных вод определена по величине удельного комбинаторного индекса загрязненности воды (УКИЗВ).
154
