CC BY
6НА УЧНЫЕ СТА ТЬИ
Гидрометеорология и экология №3 2010
ЭОК 551.07
БАТЫС ЦАЗАЦСТАННЬЩ М¥НАЙЛЫ ЭЩРШДЕП АНТРОПОГЕНД1К YРДIСТЕРДЩ БАЛЫПТАСЦЫ
Геогр. гылымд. канд. А^. Квшiм
Мацалада мунайлы аудандардыц жер бедер1н тузайт1н урд1стер тобы царастырылган. Табиги урджтердщ царцындалу жэне антропогенд1к урд1стердщ пайда болу себептер1 дэлелденген. Олардыц даму факторлары, динамикасы жэне таралуы ерекшелттер1 аныцталды.
Табигатта, жалпы ^оршаган ортага жэне жеке жер бедерше ьщпал ететш Yрдiстердщ Yш тобы кещнен таралган. Табиги урд^тер вз бетiнше дамиды. Антропогендш Yрдiстер - табиги ортага адам эрекетшщ нэтижесi болып келедi. Олар тек ^ана адам ^ызмепмен тшелей байланысты, сондыщтан бiрде-бiр аймавда тэн емес. Антропогендш эрекеттен пайда болган Yрдiстер табиFи-антропогнндiк - б^л адам ^ызметше дейiн элсiз дамыган Yрдiстер немесе адам ^ызмет эсерiнен взгере бастаFан кейбiр табиFи Yрдiстер: дефляция, т^здану, жол эрозиясы, жыралану, су басу. Б^л, урд^тердщ екi тобы, эаресе м^най жэне газ игеру аудандарында, оныц iшiнде Батыс Каза^станда эртYрлi болып келедi.
Батыс Казахстан толыгымен швл жэне швлейт зонасында орналас^ан. Б^л аума^та климаттыщ взгерютермен геоморфологиялыщ Yрдiстердiц арасында болмашы гана тепе-тендiк бар. Сондыщтан, ^андай болсын техногендiк эсер тYрi экзогендi бедертYзушшщ Yлкен взгеруiне экеледi. Ец кещнен таралган адам эрекетшщ тYрi - б^л автожолдар салынуы мен пайдалануы, ^бырлар жYргiзiлуi. Б^л айма^та ец кещнен эолды YPДiс таралган. Ол, м^най жэне газ игерген аудандарда топыра^-всiмдiк жамылгысыныц б^зылган кезiнде ^ар^ындалады. Мысалы, Комсомольск жэне Косшагыл кен орындарыныц айналасанда аймавда тэн емес, бектлмеген барханды ^^мдар дамыган.
6ндiрiс игерiлу жэне шикiзат тасымалдау барысында топыра^-всiмдiк ^абатыныц б^зылуынан эолды YPДiстер ^ар^ынды дамыды жэне олардыц эсершен квлемi 200...1000 м жэне одан да бшк ^¥мды твбешiктер пайда болды. Твбешiктердiц бтктш 1,5 м аспайды. Эолды YPДiстердiц ^ар^ынды дамуына байланысты жацадан жол салынды жэне всiмдiгi вте
151
аз, бiр-бiрiмен элшз байланысты жэне байланысы жо^ грунттар ар^ылы квлiктер жYре бастады. Топырак-грунттыц техногендi б^зылуы жэне К^мныц ^ар^ынды дефляциясы Кулсары ауылы мацайында на^ты кврiнiс алды. К^лсары аумакгагы ец iрi елдi мекен, т^ргындар саны - 36,4 мыц адам. Б^л ауданда барлыщ елд>мекендер бiр-бiрiмен тыгыз кубырлар, автожолдар (квбшесе топырак жолдары) торымен байланысады. Олар топыра^-вшмдш жамылгысына бiрнеше рет техногецщк ауыртпалыщ тYсiрiп, эолды YPдiстiц дамуын ^ар^ындатады. Дефляция квздерi К^лсары
- Жем ауылы, Кулсары - Косшагыл, Тургызба - Тасшагыл, Шо^партогай
- Койсары жол бойында, сондай-а^, м^ндай эолды Yлескiлер Каратон -Сар^амыс, Ма^ат - К¥лсары - Опорный трасса бойында да дамыган.
Сонымен, эолды YPДiс жогары антропогендiк эсер кезшде ^ар^ындалады. Оны а^ да^тар ретiнде эуе- жэне гарыштыщ суреттерде жа^сы квруге болады. А^ да^ Yлескiлерi темiр жэне автоквлiк (топырак) жолдары бойы, эсiресе олардыц ^иылысуында, байланыс жYЙесiн салуында, м^най-газ кубырлар бойы жэне бас^а да инженерлш-техникалыщ ^урлыс бойында жа^сы квршедь Кар^ынды дефляция YPДiсi осы кYндерi де жYрiп жатыр, эолды жылжу батыс жэне шыгыс жавда ^арай багытталган (оны Опорный жэне К¥лсары метеостанциясы бойынша жел багыты ар^ылы квруге болады).
Континеттi климатка Батыс Каза^станныц м^найлы аума^тарына кещнен таралган т^здану YPДiсi тэн. Б^л YPДiс жер асты суыныц жогары квтерiлуiменен байланысты. Жер асты сулары квп жагдайда жер бетшщ ^атты б^лангандыгынан жер Yстiне квтерiледi. Сонымен ^атар, б^л Yрдiстiц дамуы сумен еритш жыныстардагы т^здардыц кристаллизациялануыменен, ^алыц кристалды жыныстар ^абаттарынан шайылып шыгатын т^здармен, сондай-а^, швгiндi жыныстардагы т^здардыц ауысуыменен жэне жылжуыменен, бурыцгы жиналган туз ^абаттарымен байланысты [1]. Бул урд^тщ бедертYзушi ролi вте мацызды. Бедердщ твменгi жерлерiнде сазды, сазда^ты, жер асты суыныц жа^ын орналас^анында кумдакгы жэне кумды жыныстардан туратын сорлар пайда болады.
Каспий ойпатыныц барлыщ аумагы ^азiрri кезде Ощустш Орал, Жалпы Сырт жэне Мугалжардан жер бет суларымен агып келетiн минералдыщ туздардыц аккумуляция ауданы болып келедь Каспий жазыгына жыл сайын агыспен келетiн барлыщ туздардыц квлемi 385 мыц тонна, оныц 90 % квктем уа^ытына келедi [3]. Ылгалданудыц жетiспеуiне
152
жэне бyлaнy урд^шщ жоFapы децгейде болyынa байланысты, топыра;тыц жоFapы ;абатында, эаресе жеpгiлiктi бедердщ, та;ырлар мен сорлар орналас;ан тeмендеy жеpлеpiнде туздар ^п жиналады.
Топыpa;тYзyшi жыныстардыц жоFapы децгейде туздaнyыныц жалпы жaFдaйынa кeп жaFдaйдa турып ;aлFaн жоFapы минералды ертндшер эсер етедi. Айма;тыц тeменгi гипсометриялы; оpнaлaсyы да, оны ;ар;ынды туздану ayдaнFa айналдырды. Тузды-кYмбез ;урылымдармен байланысты геохимиялы; YPДiстеp де жалпы туздану жaFдaЙFa eз Yлесiн ;осты.
Туздану ypдiсiнiц дамуы жылдан-жыота артып келед1 БуpFы еpiтiндiлеpдiц тeгiлyi жэне бyлaнy epiстеpге (тeмендеy Yлескiлеp, сорлар, сорлы ойпандар) тeгiлетiн мунаймен бipге жыл сайын шыFaтын ;абатты сyлap, туздану ypдестiц (сорларда) ;ар;ынды жypyiнiц, жаца сорлар Yлескiлеpiнiц жэне мунай кубырларыныц мацайында жасанды кeлдеpдiц пайда 6олуыныц нэтижесi болып келедi. Олардыц аудандары мунаймен шыFaтын ;абатты сулардыц галеммен жэне тeгiлетiн жер пiшiнiмен байланысты.
Бiздiц зерттеу!м1з бойынша Кдратон ауылыныц мацыц^ы шaFын кeлемдегi сордыц жыл сайын улFaюы келесiдей: сордыц шет1нде мунай eнiмiнiц тeгiлyi орташа есеппен 1G...15 см, ал тeмендеy жеpлеpiнде - G,4...G,5 м, бас;аша айщанда aнтpопогендiк эсерге байланысты сор 3...5 есе улFaяды. Жер асты суларыныц жа;ын орналасуы жэне желдiц орташа жылдамдьгеы 5...7 м/с жaFдaйындa таботи сорлар дамуыныц орташа жылдамдыгеы жылына 3,3 см, (айма;та желдiц орташа жылдамдыгеы - 5 м/с) [4].
Сорлану YPдiстi ;ар;ындататын мунай кен орындарыныц ;абатты сулары, жоFapы минералды (2GG г/л дейiн жэне одан да ^п) су болып саналады [2]. Туз ;урамы бойынша су тек еpiгiш ;ана емес, сондай-а;, аз еpiгiш минералдардан турады (силикаттар, алюминаттар, ферросиликаттар т.б.). Эрине, бундай жецiл еpiгiш туздардыц булану epiстеpге тeгiлyi топыра;-грунттыц физикалы;-химиялы; ;урамына эсер етедi. Кабатты сулардыц ;уpaмындaFы хлорлы нaтpийдiц бaсымдылыFы жеpгiлiктi топыра;-грунтыныц осы кешендi сiцipгенiнде, алмастыру нартиймен ;аны;тырады. Сiцipiлген нaтpийдiц пайда болуы ;атты туздaнyFa со;тырды. Сонды;тан ;урылым кYмбезiндегi топыра;-грунттар aйлaнaдaFы бас;а топыpa;тapFa ;apaFaндa, ;атты тузданады.
Сонымен, «жасанды» дамитын туздану YPДiсi жер бедерш, сондай-а;, тYзyшi топыра;тыц физикалы;-механикалы; ;урамын eзгеpтедi, сонды;тан олар бас;а, мысалы, эолды, Ypдiстеpге жецiл ушырайды.
153
Жеpгiлiктi жеpлеpде дамитын Ypдiстеpдiц тapaлyы аз ауданмен шектелед^ 6ipa; олap ayмa;тaFы ;aзipгi Ypдiстеpдiц жалпы дамуына es Yлестеpiн ;осады.
Жол эpозия YPДiсi техногендiк гpyнттap пайда болатын жол бойында к^кындалады. КpсшaFыл-Кapaтон тpaссaсы бойында теpендiгi 1 м, узынды^ы 10 м дешн шyц;ыpлap аны;талды. Техногецщ тYPдегi шyцкыpлap Комсомольс-Кyлсapы темip жолыньщ оц жaFындa да бaщaлFaн. Бул жеpде олapдыц теpендiгi 2,5 м, узындыгеы 10...12 м жетедi. Бундай YPДiс 3 км тeмен Кyлсapы-Тeлес жол бойында, Кyлсapы ауылыныц шыгеысында, S км жеpiнде, Ма;ат станциясыныц солтYCтiк-бaтысындa 5 км жеpде жэне денудациялы; жазы;тыц Yстiнде MnaR^apa кapьеpiнде де дaмыFaн.
Су басу, су тасу YPДiстеpi бYгiнгi кYндеpi Каспий тещзшщ ;aзipгi тpaнсгpессиясыныц нэтижесi болып келедi. Каспий суыныц т^а^ты кeтеpiлyi, жеp асты суыныц кeтеpiлyiне aœp етедi, оныц тapaлy ауданы тещз жaFaсынaн 1...3 км-де жа;сы су eткiзгiштiк ;умды жыныстapдa бай;алады. Аума;тыц сазды шeгiндi топыфактан тYзiлген шы^ыс жэне оцтYCтiк ayдaндapындa кеуекп-;уысты ;ypлымды та;ыф тYзiлy YPДiсi бай;алды. Олap кapст тYзiлy YPДiсi ap;ылы пайда болFaн, теpецдiгi 1,5...2,0 м, шуц;ыф тэpiздi, бeлек, бедеpдiц жайпа; тeмендеy жеpлеpiнде оpнaлaс;aн. Тa;ыpлapдыц ауданы eте улкен. Мысалы, МaцFыстayдыц оцтYCтiгiнде кeлемi 5...6 км2 тa;ыpлap бай;алады, ец улкеншщ пiшiнi созылмалы болып келедь Тa;ыpлap 10...15 см сазды ;абатты шeгiндiлеpден т^ады, олap ;ypFa; жapы;тapмен бeлек ;yыстapFa бeлiнген. Бул ;абат кeп жaFдaйдa жу;а тузды ;абаттан т^ады, сонды;тан та^ыфдыц бетi а; тYCтi болып кepiнедi. Осы индикациялы; кepсеткiштеp жэне дeцгелектi немесе созылмалы конфигypaциясы ap;ылы олap Fapышты; сypеттеpде жа;сы бажайланады.
Жазы;ты; шайылу YPДiсi айма; бойынша бapлы; жеpде бipдей жYpмейдi, себебi аума;тыц бедеpi тепс жазы; болFaнды;тaн, тецiзге ;apaй ецiстелyi де аз. Айма;тыц тегiс жазы;ты шыцдapмен еpекшеленетiн су aйpы; ayдaндapындa, YPДiстеp элсiз жYpедi. Кузде жауын-шашын жэне кeктемде ;ap еpy кезшде жазы;ты; шайылу Ypдiсi, негiзiнен ;ypFa; сай мен жыpaлapдa (аума;тыц солтустiгiнде), сондай-а;, шyн;ыpлap мен ойыстapдыц тепс беткейлеpi бойынша (оцтустiкте) ;ap;ынды жYpедi. Жыpaлap мен сaйлapдыц ;ypFa; aцFapлapы ;ыс;а жэне аз болып келедь Аpнaлapы тек ;ана жоFapы aFыстa бай;алады, тeменге ;apaй ол тез кецешде, пайда болFaн aFыс жазы;ты; шайылу Ypдiсiне айланады.
154
Суффозиялыщ урд^тер аудандарда жергiлiктi жерде, тек квтершю Yлескiлерде, тiк жарлар бойында гана дамиды. Бул, негiзiнен ^атты туздалган, жер асты суы терец (5 м ден твмен) грунт Yлескiлерi. Суффозиялыщ Yрдiстер жер бетвде аз гана бай^алады, айналаган жерлерден ^алыц швптесiнмен ерекшеленедi.
Корытынды.
Сонымен, Батыс Казахстан мунайлы аумагында табиги ортага антропогендiк эсерiнен, эсiресе жел эрозиясы жэне сорлану YPДiстерi ^ар^ындалады. Калган YPДiстер, адамдар аз туратын жерлерде, адам эрекетiне аз ушараган жергшкп жерде дамиды.
Техногендiк эсерге тура^тылыгы твмен жэне взiн-взi ^алпына келиру мYмкiншiлiгi де твмен аумадтык; экожYЙенi талдау, табигатты тиiмдi пайдалану жэне ^оршаган ортаны ^оргау жолдарын iздестiруге негiз бередi. Бул проблеманы шешу Yшiн твмендегiдей кешендi экологиялыщ квз^арас болу керек:
1) табиги компоненттер: топыра^-вшмдш жамылгысы, жер асты, жер Yстi сулары, атмосфера Yшiн Yнемi ба^ылау жэне тексеру жYЙесiн ^урастыру;
2) ^азiргi мониторинг жYЙесiн енпзу жэне сандыщ жэне сапалыщ бага берш ^азiргi бедертYзушi YPдiстер дамуын (жылдамдыгын, ареалдар аумагын), уза^ стационарлы ба^ылау негiзiнде басты YPдiстердi, эсiресе: сорлануды, эолды, су басуды зерттеу;
3) мунай жэне газ аудандарында бедер тYзушi YPДiстердi зерттеу жэне картографиялау;
4) взгеретiн YPдiстердi, эсiресе аумакгыщ тYрде, математикалыщ Yлгiлеу бойынша жумыстарды енгiзу;
5) ^азiргi YPДiстердi эуе-жэне гарыштыщ суреттер, геофизикалыщ эдютер ар^ылы зерттеу;
6) адамныц шаруашылыщ эсерiнен болатын взгерiстердi гылыми тургыдан квру Yшiн мунай жэне газ аудандарында казiргi бедер тYзушi Yрдiстер жэне антропогендiк ураiстергiц байланысы бойынша теориялыщ зерттеулердi кецейту;
Эрине, табиги факторлар, экологиялыщ жYЙенiц бузылуына, табигатта тепе-тендiкдiктiц бузылуына экелетiн техногендiк эсерге байланысты ^ар^ынды дамып жат^ан Yрдiстердi то^тата алмайды. Бул Yрдiс ушш кешендi тYPде табиги ^урлыстар курастырылып, салынуы тиiстi, кей жагдайда - тез арада квптеген ^аржы ^ажет етедi. Аумадтыц
155
болаша^та Yлкен экономикалыщ дамуына байланысты мундай жумыстарды жYргiзiлдi ^ажет, себебi болаша^та техногендiк эсердi жою Yшiн тез арада шаралар ^абылдауга болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Ковда В.А. Почвенные процессы в аридных областях. - М. 1974. -
2. Панов Г.Е. Охрана окружающей среды на предприятиях нефтяной и газовой промышленности. - М.: Недра, 1986. -
3. Сотников А.В. и др. Западный Казахстан. // Гидрогеология СССР. Под ред. Сидоренко А.В. - М.: Наука, 1971. -
4. Федорович Б.А. Интенсивность современных эоловых процессов в пустынях СССР. // Современные экзогенные процессы рельефообразо-вания. - М.: Наука, 1970. - С.149-159.
Казахский национальный университет им. аль-Фараби, г. Алматы.
ФОРМИРОВАНИЕ АНТРОПОГЕННЫХ ПРОЦЕССОВ В НЕФТЕНОСНЫХ РАЙОНАХ ЗАПАДНОГО КАЗАХСТАНА
Канд. геогр. наук А.Г. Кошим
В статье рассматриваются группы процессов, формирующие современный рельеф нефтеносных районов. Обоснованы причины активизации природных и формирование антропогенных процессов. Выявлены факторы их развития, динамика, а также особенности их распространения.
156
