Научная статья на тему 'ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЗАМАНАУШЫ ШАРТТАРЫ'

ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЗАМАНАУШЫ ШАРТТАРЫ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
45
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СУ / ЖЕР БЕТі / ЖЕРАСТЫ / ХИМИЯЛЫқ құРАМЫ / СУДЫ ПАЙДАЛАНУ / АНТРОПОГЕНДіК КАРБОНАТТАР

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Арынова Ш.Ж., Рихванов Л.П., Корогод Н.П.

Павлодар облысының ауыз суларының жалпы химиялық құрамы анықталды. Су көбіне натрий бикарбонаты, кальций және магний-кальций болып табылады. Павлодар (минералдану, Na+, NO3, Br), Ақтоғай және Лебяжженск (NO3), Май аудандарында (минералдану, SO42-, Cl-, Na+, Br), судағы жоғары гидрохимиялық көрсеткіштерде ерекшеленеді.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Арынова Ш.Ж., Рихванов Л.П., Корогод Н.П.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЗАМАНАУШЫ ШАРТТАРЫ»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 4 2018

ЭеЖ 556+543.3

РЬБ Ш.Ж. Арынова 1

Геол.-мин. гылымд. докторы Л.П. Рихванов 2 Биол. гылымд. канд. Н.П. Корогод 3

ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНДАГЫ СУДЫ ПАЙДАЛАНУДЬЩ ЗАМАНАУШЫ ШАРТТАРЫ

ТYйiндi свздер: су, жер бет^ жерасты, химиялы; ;^рамы, суды пайдалану, антропогецщк карбонаттар

Павлодар облысыныц ауыз суларыныц жалпы химиялыщ цурамы анъщталды. Су квбгне натрий бикарбонаты, кальций жэне магний-кальций болып табылады. Павлодар (минералдану, Ыа+, ЫО3, Вг), Ащтогай жэне Лебяжженск (Ы03), Май аудандарында (минералдану, SO42~, С1-, Ыа+, Вг), судагы жогары гидрохимиялыщ корсетюштерде ерекшеленед1.

Т^рмыстьщ жэне ауыз су гигиеналы;, эпидемиялы;, химиялы; жэне радиациялы; т^ргыдан каушаздщн ;амтамасыз ететш бiрк;атар нормативтш К¥жаттармен реттеледi. Табиги сулардьщ, тау жыныстарыныц ;алыптасуы жэне онымен байланысты экологиялы; компоненттер экологиялы; жагдайды сенiмдi жэне бiрдей болжауга мумюндш бермейдi [1-3].

Мысалы, жер асты суларыныц ластануы жер Yстi немесе жер асты суларыныц жогары т^здылыгы мен ауыз суга р^;сат етшген нормадан асып тYсетiн бас;а да бiр;атар кврсеткiштермен байланысты [4].

Жалпы алганда, Ертiс взенiнiц бассейш ;олайлы климатты; жагдайларга жэне жеткшкп су ресурстарына ие, бiра; олардыц бвлiнуi бiркелкi емес. Агын суларыныц жанында орналас;ан жерлер жер Yстi жэне жер асты суларымен жа;сы ;амтамасыз етiлген. езен жYЙелерiнен алыс жерлерде жер Yстi суларыныц жетюпеушшш бай;алады. Эрине, м^ндай жагдайларда жерасты сулары ауыз сумен ;атар вндiрiстiк жэне техникалы; сумен ;амтамасыз етуде мацызды рвл ат;арады.

1 С. Торайгыров атындагы ПМУ, Павлодар ;., Казахстан;

2 ¥лтты; зерттеу ТПУ, Томск ;., Ресей Федерациясы;

3 ПМПУ, Павлодар ;., Казахстан

75

Жер асты суларыньщ сапалы ^рамына т^рмыстыщ жэне ауыз суга жогары талаптар ^ойылады. Ауылдыщ елдi мекендердi сумен ^амтамасыз ету жерасты суларыныц болуына жэне оларды барлауына байланысты. Халыщтыц 40...50 % суды орталыщтан (жергшкп жэне топтыщ су К¥бырларынан) алады, ягни, т^ргындарды су ^бырымен ^амтамасыз ету орташа республикалыщ децгейге жа^ын.

Облыстыц солтYCтiк-батыс бвлiгiнде топыра^ сулары болып табылатын 34 ауылга су беретш 3 тошъщ су ^бырлары (узындыгы 337 км) ^олданылады. 285 ауылда жергiлiктi сумен жабдыщтау жYЙесi бар, оныц 282-сi жер асты сулары, Yшеуi - жер Yстi сулары. 557 елдi-мекендер жеке ^бырлы жэне шахта ^цгымаларыныц, сондай-а^ шшара жер Yстi суларыныц болуымен орталыщтандырылмаган.

Ауыл т^ргындарыныц квпшiлiгi отандыщ сумен жабдыщталуымен жер асты суларын пайдаланады, б^л 90 % прайды.

Калалар су жолдарыныц жанында орналас^андыщтан, олардыц сумен ^амтамасыз етiлуi жер Yстi суларына негiзделген. Жер Yстi суларыныц есебшен облыстыц Yш ^аласында - Павлодар, А^су, Еюбастуз, кейбiр облыс орталыщтарында жэне Ертiс, Май, А^тогай, Павлодар, Железин жэне Лебяжен аудандарындагы кiшiгiрiм жагалаулыщ ауылдарда орталыщтандырылган сумен жабдыщтау ^йымдастырылды

Ертiс взенiнiц бассейншдеп 3 ^аламен ^атар 8...10 мыцга жуыщ т^ргыны бар он Yш iрi ауыл (аудан орталыщтары, ж^мысшылардыц елдi мекендерi) бар. Ауыз суды жер Yстi жэне жер асты сулары ^амтамасыз етедi. Успен, Кал^аман, Лебяж1, Качир, Железин, Шарба^ты сия^ты елдi мекендер жер асты суларын пайдаланады.

Олардыц барлыгы жер асты суларыныц дэлелденген ^орларымен ^амтамасыз етшген, олар ауыз су ^ажеттшгше ^анывдан. Жер асты суларыныц дэлелденген ^орлары жо^, т^рмыстыщ жэне ауыз су Yшiн ^ажет жер Yстi сулар, атап айщанда Белогорье, Швптiквл, Ленинское, Шщерт^ Красногорка, Бозшаквл жатады

Халыщтыц елеулi бвлiгi ауылдарда салыстырмалы тYрде шагын елдi мекендерде, б^рынгы экономикалыщ орталыщтарда (28 совхоз, колхоздар) тирады. Олар ауыз су жэне жер асты суларымен ^амтамасыз етiлген, тшт1, экономикалыщ орталыщтарды сумен ^амтамасыз ету Yшiн iздеу кезiнде аныщталган.

Облыста ж^мыс iстейтiн 443 бизнес-орталыщтыц 399-ы табылды, оныц 332-i жа^сы нэтиже алды. Колайлы гидрогеологиялыщ жагдайлары

76

6ap оц-бaнк aймaFындa iздеcтipyдщ мaкcимaлды ттмдшгше кол жеткiзiлдi (100 %).

Сонымен кaтap, сол жaFaлayдa ж^мыс тшмдшп мен нэтижеci 66 % K¥paды. Егеp cÍ3 ayдaндapдa егжей-тегжейлi TORracaH^, АктоFaй, Мaйcкий, Пaвлодapдьщ бaтыc бeлiгi, Еpтic ayдaндapыньщ онтустш жэне оpтaлык бeлiктеpi жaцa жеp acты cyлapын iздеcтipyден 6ac тapтпaйды. Ол 1,5...2,0 г/дм3 т^здылыгеы 6ap cy. Соидыи?1^, б^л елдi мекендеpдi cyмен кaмтaмacыз етy т^зды cyлapды т¥щылaндыpy немесе топтык жэне жеpгiлiктi cyмен жaбдыктay жYЙелеpiн caлy кезiнде мYмкiн болады, сонымен бipге суды т¥тынyшылapдaн Yлкен кaшыктыктa iздеcтipy кэжет.

Жглпы, Пaвлодap облыcындa жеp acты cyлapы ayылдык елдi мекендеpдi суды тугыну шaмaмен 85 % к¥Paйды. Сонымен 6ipre, суды тугыну негiзiнен жеp acra cyлapыньщ дэлелденген коpлapымен кaмтaмacыз етшген. Тepтiншi aллювиaлды шeriндiлеpдщ су тущышы ШыFыc Kaзaкcтaн жэне Пaвлодap облыcтapыньщ т¥pFындapын сумен кaмтaмacыз ету мэселес eте мaцызды. 71 зеpттелген кен оpныньщ 44 % eзен aцFapлapыныц Yлеciне тиедi, гл 29 ¥ЦFымa теpендiгi адлювиодщ кaлындыFынa жэне су eткiзетiн жыныcтapдьщ литологиялык K¥Paмынa бaйлaныcты. EpricriR apтезиaн бaccейнiнде жеp acra cyлapыньщ кaлыптacyынa сэйкес еpекше гидpохимиялык aймaк бaйкaлaды. Тaмaктaнy caлacындa (бaccейннщ ощустш-шы^ыс бeлiгi) т^щы су кец тapaлды.Тay жыныcтapы шeгiндiлеpде жеp acra cyлapыньщ т^здылыгеы apтaды. Т^щы су ayыз сумен кaмтaмacыз ету Yшiн пaйдaлaнылaды, aл aщы су тек cyapy Yшiн колдaнылaды. EpricriR apтезиaн бaccейншщ cолтYCтiгiне (Семей EpricriR Богемски к¥мдapы ayдaны бойыншa 80...100 м-ге дешн Ресеймен шекapaFa дейiн 700...800 м дешн) су eткiзетiн тayжыныcтapынa моноклинaльды к¥ЙылFaнынa бaйлaныcты, пaлеоген жэне боpлык шeгiндiлеpдi aныктaйтын eндipicтiк ¥ЦFымaлapдьщ теpецдiri cэйкеciнше 100...120-ден 700... 900 метpге дейiн apтaды [7].

2015 жылы «Аймaктapды 2020 ^rnFa дейiнгi дaмy бaFдapлaмacынa» енгiзiлген «Акб¥лaк» бaFдapлaмacы бойыншa Пaвлодap облыcындa оpтaлыктaндыpылFaн сумен жaбдыктayдьщ колжетiмдiлiгi 19,4 % немесе 79 елдi мекендi к¥Paйды. 2011 жылмен caлыcтыpFaндa, ayылдык жеpлеpде т¥paтын 30 мыц aдaм сумен жaбдыктayдыц оpтaлыктaндыpылFaн тYpiне кол жеткiздi. 12 елдi мекенге сумен жaбдыктay объектiлеpi пaйдaлaнyFa беpiлдi. Сонымен кaтap, 237 ayыл ayыз сумен кaмтaмacыз ету Yшiн к¥быpлы бiлiк ¥ЦFымaлapын немесе

77

^цгымаларды пайдаланады. 10 елдi мекенде импорттык сумен (3233 адам), ал 81 ауылда кYрделi блоктык модульдер ^ондыргыларынан тазартылган суды пайдаланады. Павлодар, Железин, Качир аудандарында орталы^тандырылган сумен жабдыщтауга жогары кол жетiмдiлiк ^арастырылган. Керюшше, Ертiс, Май, А^тогай аудандарында орталыщтандырылган сумен жабды^тауга колжепмдшп твмен. Ленино, Красноармейка, Жацаж^лдыз ауылдарында са^тауга арналган модульдер блогы орнатылган, себебi орталыщтандырылган сумен жабдыктау жYЙесi бар. Осы багдарлама аясында геологиялык барлау, жобалык-сметалык к^жаттаманы эзiрлеу, сумен жабдыктау нысандарыныц к¥рылысы жалгасуда. Лебяженск жэне Успен аудандарында жер асты суларын косымша iздестiру жYргiзiлуде. Май жэне Беловодсюдеп топтык сумен жабдыктау жYЙелерiн енпзу взiнiц кемшiлiктерiне ие, вйткенi бiрiншi мердiгер ^йым сапасыз ж^мыс жасады.

Павлодар облысыныц аумагында 12 аудан бар, олардыц эркайсысында ауыз судыц бiр Yлгiсiн кабылдады. Судыц жалпы химиялык к^рамын талдау Томск политехникалык университетiнiц Гидрогеология, инженерлiк геология жэне гидрогеоэкология кафедрасыныц «Вода» Fылыми-бiлiм беру орталыгына (07.07.2011 ж. № R0SS.RU.0001.5n90! аккредиттеу сертификаты) сертификатталFан эдiстерге сэйкес жYргiзiлдi.

Дала жаFдайында, рН-200 к¥ры№ысымен ауыз суды iрiктеу рН жэне температура сиякты кврсеткiштердi влшедi.

Судыц жалпы химиялык талдауын анык^ан кезде мынадай эдiстер пайдаланылды: иондык хроматография ^ОД С1-, Са2+, М^*, К+, КН+, КО3", РО43", Ш2"; потенциометрия - Бе", рН; ШптеЬу - СО2, СО3, НСО3-; пермаетанат тотыFу кабшетц вткiзгiштер - электр вткiзгiштiгi; фотоколиметрия - Fe жиынтъ^ы. Есептеу эдiсi судыц жалпы каттылы^ы мен минералдануы кврсеткiштерiн есептеу Yшiн пайдаланылды.

Кестеде келтiрiлген мэлiметтерге сэйкес, зерттелген аумактыц ауыз суы непзшен карбонатты к¥рамы бар квмiрсутектi натрий-кальций жэне магний-кальций болып табылады. Жалпы, алыетан кврсеткiштер индикаторлар СанПиН 2.1.4.1074-01, 2.1.4.1175-02 жалпы кабылдаотан нормативтiк к¥жаттарFа сэйкес келедi [5, 6].

Айта кетсек, Май ауданында (минералдануы, S042", С1-, Ка+, Бг), Павлодар (минералдану, Na+, КО3, Вг), АктоFай жэне Лебяжженск (НО3) облыстарында бiркатар гидрохимиялык индексi бар.

78

Кесте

Павлодар облысындагы ауыз судыц непзп тYрлерi мен химиялыщ ^урамы

Елдi мекеннщ атауы

Судыц тYрлерi

Судыц химияльщ ^урамы (Курлов _фурмуласы)_

^.э. Аксу

Баянауыл ауданы

Иртыш ауданы

Железинская ауданы

Кашыр ауданы ^.э. Экибастуз Актогай ауданы Лебяж ауданы Май ауданы

^.э. Павлодар

Щарбакты ауданы Успен ауданы

Квмiрсутектi магний-кальциш

Гидрокарбонатты натрий-кальциi

Сульфат гидрокарбонаты Натрий-кальциi

Натрий-хлоридiнiц сульфаты Сульфат бикарбонатты натрий

Квмiрсутектi натрий

рн 6,78

и,1/ С а 5 8 Mg 2 О N а2 О К2 ^

HC0357S0431N036C13C033

М0 ?-pH /,U2

0,2 Са7 7Mg 1 3Na1 О к

М02ЯСОз535О437С7СОз3рН 7,68

0,2 Саб 1 Na21Mg 16К2 ^ , „ HC0363S0.25C110C031N031 тт _ _ .

М0 63-2-1-2-pH 7,94

0,63 Na 5 4 Са 2 4M g 2 2 ^

HC0360S0.32C15C033 тт , „ Мо,19 с°2б. г „ 1.2С- n J pH 6,8

М0

0,46"

Ca59Na21Mgl9Kl S0445HC0342C112C031 Na40Ca32Mg28

pH 7,75

S04 59HCQ3 24C110NQ3 7 т т п ле

Мо,84—„„„„„„чп^пч^т—pH 7,45

М0

Na40Mg30Ca23K7 S04 59HC0325C11QN03 5CQ31

5 Na48Сa32Mg20

М so^CLKHCO^pH 7,58

2,42

pH 7,91

М2

М0

S0453HC0325Cll7NQ3 5 3 Na 8 5 Mg 11С a4 S0448HC0337C112C03 3

3 N а 9 0 Mg б Ca 3 К1

pH 7,42 pH 8,27

HC0350S0.33C114C033

М0 48-2-1-— pH 8,25

0,48

Алынган мэлiметтердiц нэтижелерi су мен масштабтыц гидрохимиялыщ параметрлерi арасында 0,2-ден 0,5-ге дейiн мацыздылыщ корреляциялыщ байланыстары бар екенiн кврсетедi. Бром, стронций жэне уран НС03-мен, ал екiншi жагынан минералдану децгейiмен сипатталады

CO2 жэне тербиум (0,4), NO2 жэне уран (0,2), бром жэне лютеций (0,2), литий жэне квмiртегi арасындагы мацызы бар 0,3 масштабта су рН мэнi мен мазмуны арасындагы корреляция. иттербий (0,3). Судагы калий-алтын, кальций, терби жэне цинк сияк;ты масштабтагы химиялыщ элементтерiмен байланыс тYзедi.

Монголина, Соктоев шыгармаларында сондай-а^ ауыз суга арналган химиялыщ элементтердiц мазмунын жэне одан ^алыптас^ан шкала арасындагы айтарлыщтай корреляцияны кврсетп. Мундай ^арым-

79

катынас уран, мырыш, стронций, цезий, барий, лантан жэне баска мысалдарда байкалды жэне сенiм аралыкта 0,3-тен 0,7 дешн взгердi. Бiз б^ры^ыдай Павлодар каласындаFы жэне ауылдык елдi мекендердщ бiр бвлiгiндегi уранныц к¥рамында су мен шымтезектщ мазм^ны арасында ^ксас байланыс бар. (мацыздылык децгейi 0,85).

Павлодар облысыц^ы елдi мекендердiц саны айтарлыктай квп болFандыктан, зерттеудiц осы кезещнде иттербиум, мырыш, литиум, уранныц судан жэне одан калыптаскан масштабынан (гх=0,05 = 0,2...0,7). Сумен камтамасыз ету тYрлерiне бвлу кезiнде орталыктанган су квздерiне байланысты Yлгiлер арасында уран Yшiн корреляция байкалмайды.

Корытынды. Павлодар облысындаFы ауыз суы непзшен карбонатты компоненттерден тирады. Судыц жалпы химиялык кврсеткiштерiн жэне т^з швпндшерш карапайым к¥рамын косу байкалады.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. ГН 2.1.5.2280-07 «Предельно допустимые концентрации (ПДК) химических веществ в воде водных объектов хозяйственно-питьевого и культурно-бытового водопользования. Дополнения и изменения № 1 к ГН 2.1.5.1315-03». - М.: 2007. - 5 с.

2. ГОСТ 2874-82 Вода питьевая. Гигиенические требования и контроль за качеством. - М.: Изд-во стандартов, 1985. - 10 с.

3. ГОСТ 51593-2000 Вода. Общие требования к отбору проб. - М.: ИПК Изд-во стандартов, 2000. - 32 с.

4. Попов В.К., Коробкин В.А., Рогов Г.М., Лукашевич О.Д., Галямов Ю.Ю., Юргин Б.И., Золотарева В.В. Формирование и эксплуатация подземных вод Обь-Томского междуречья - Томск: ТАСУ, 2002. - 138 с.

5. СанПиН 2.1.4.1074-01. Питьевая вода. Гигиенические требования к качеству воды централизованных систем питьевого водоснабжения. Контроль качества. - М.: 2012. - 89 с.

6. СП 2.1.5.1059 Гигиенические требования к охране подземных вод от загрязнения. - М.: 2012. - 20 с.

7. Хамзина Ш.Ш., Шарипова З.М., Омарова Г.М. Водные ресурсы Павлодарской области, их охрана и рациональное использование - Павлодар: ИнЕУ, 2013. - 248 с.

Поступила 15.10.2018

80

PhD Ш.Ж. Арынова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Доктор геол.-мин. наук Л.П. Рихванов Канд. биол. наук Н.П. Корогод

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ИСТОЧНИКОВ ВОДОПОЛЬЗОВАНИЯ ПАВЛОДАРСКОЙ ОБЛАСТИ

Ключевые слова: вода, поверхностные источники, подземные источники, химический состав, водопользование, антропогенные карбонаты

Определен общий химический состав питьевых вод Павлодарской области. Преимущественно воды гидрокарбонатные на-триево-кальциевые и магниево-кальциевые. Повышенными гидрохимическими показателями в воде отличаются Майский (минерализация, содержание SO42-, Cl-, Na+, Br), Павлодарский (минерализация, Na+, NO3, Br), Актогайский и Лебяженский (NO3) районы.

Sh.Zh. Arynova, L.P. Rikhvanov, N.P. Korogod

MODERN CONDITION OF WATER USE SOURCES OF PAVLODAR

REGION

Key words: water, surface, underground, chemical composition, water use, anthropogenic carbonates.

The general chemical composition of drinking waters ofPavlodar region is determined. Predominantly water is sodium bicarbonate and calcium and magnesium-calcium. Maysky (mineralization, SO42-' Cl-, Na+, Br), Pavlodar (mineralization, Na+, NO3, Br), Aktogaysky and Le-byazhensky (NO3) districts differ in elevated hydrochemical indices in water.

81

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.