Научная статья на тему 'ПРОИЗВЕДЕНИЕ БЕХБУДИЙ «ДЕЛОПРОИЗВОДСТВО ДЛЯ ДЕТЕЙ» КАК ПЕРВОИСТОЧНИК ПРАВИЛ ДЕЛОПРОИЗВОДСТВА В ИСТОРИИ ПРАВОВЕДЕНИЯ (Победим коронавирус наукой )'

ПРОИЗВЕДЕНИЕ БЕХБУДИЙ «ДЕЛОПРОИЗВОДСТВО ДЛЯ ДЕТЕЙ» КАК ПЕРВОИСТОЧНИК ПРАВИЛ ДЕЛОПРОИЗВОДСТВА В ИСТОРИИ ПРАВОВЕДЕНИЯ (Победим коронавирус наукой ) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
80
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
История документоведения / делопроизводство / новая методика обучения / просветитель / нормы и законы. / the history of documentation / clerical work / teaching using the new methods / supporter of development / law / regulations

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Нормурод Авазов

в статье в качестве объекта изучения проанализировано произведение М.Бехбудий «Делопроизводство для детей». Это произведение опубликовано в начале 20 века и в истории узбекской государственности использовалось в качестве первоисточника при изучении правил делопроизводства. Важность данного пособия заключается в том, что соискатель использует для обучения учащихся примеры делопроизводства, взятые из первоисточника. То есть отражаются примеры и правила оформления отношений между родителями и детьми, долг перед родителями, права детей, требования к оформлению писем и обращений в органы самоуправления, справок, объяснительных, правила предоставления документов для получения гражданского и заграничного паспорта, аттестатов зрелости и т.д. В свое время подобные примеры из сферы делопроизводства были востребованы в органах самоуправления. Данные вопросы тщательно изучены и проанализированы соискателем.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

“Kitobat ul-Atfol” by Behbudiy as the first source of jurisprudence (Defeating coronavirus with science)

The article deals with the analysis of the object of the research on “Kitobat ul-Atfol” by Behbudiy. The work was written early in the 20th century, and it has been studied as the first source on clerical work in the history of Uzbek statehood.

Текст научной работы на тему «ПРОИЗВЕДЕНИЕ БЕХБУДИЙ «ДЕЛОПРОИЗВОДСТВО ДЛЯ ДЕТЕЙ» КАК ПЕРВОИСТОЧНИК ПРАВИЛ ДЕЛОПРОИЗВОДСТВА В ИСТОРИИ ПРАВОВЕДЕНИЯ (Победим коронавирус наукой )»

Review of law sciences

Q-------------- |

- Д^

Normurod Avazov,

Independent researcher of the Tashkent State University of Law

"Kitobat ul-Atfol" by Behbudiy as the first source of jurisprudence (Defeating coronavirus with science)

Abstract: The article deals with the analysis of the object of the research on "Kitobat ul-Atfol" by Behbudiy. The work was written early in the 20th century, and it has been studied as the first source on clerical work in the history of Uzbek statehood.

Key words: the history of documentation, clerical work, teaching using the new methods, supporter of development, law, regulations

Нормурод Авазов,

самостоятельный соискатель Ташкентского государственного юридического универститета

ПРОИЗВЕДЕНИЕ БЕХБУДИЙ «ДЕЛОПРОИЗВОДСТВО ДЛЯ ДЕТЕЙ» КАК ПЕРВОИСТОЧНИК ПРАВИЛ ДЕЛОПРОИЗВОДСТВА В ИСТОРИИ

ПРАВОВЕДЕНИЯ (Победим коронавирус наукой )

Аннотация: в статье в качестве объекта изучения проанализировано произведение М.Бехбудий «Делопроизводство для детей». Это произведение опубликовано в начале 20 века и в истории узбекской государственности использовалось в качестве первоисточника при изучении правил делопроизводства. Важность данного пособия заключается в том, что соискатель использует для обучения учащихся примеры делопроизводства, взятые из первоисточника. То есть отражаются примеры и правила оформления отношений между родителями и детьми, долг перед родителями, права детей, требования к оформлению писем и обращений в органы самоуправления, справок, объяснительных, правила предоставления документов для получения гражданского и заграничного паспорта, аттестатов зрелости и т.д. В свое время подобные примеры из сферы делопроизводства были востребованы в органах самоуправления. Данные вопросы тщательно изучены и проанализированы соискателем.

Ключевые слова: История документоведения, делопроизводство, новая методика обучения, просветитель, нормы и законы.

Нормурод Авазов,

Тошкент давлат юридик университети мустакил изланувчиси

Review of law sciences normurod.avazov.63 @mail.ru

БЕ^БУДИЙНИНГ "КИТОБАТ УЛ-АТФОЛ" АСАРИ ^У^У^ШУНОСЛИК ТАРИХИДА ИШ ЮРИТИШ ЦОИДАЛАРИНИНГ ДАСТЛАБКИ НАМУНАСИ

СИФАТИДА (Илм билан коронавирусни енгамиз)

Аннотация: мацолада урганиш объекти сифатида М. Бе%будийнинг "Китобат ул-атфол" асари та%лил цилинади. Ушбу асар ХХ аср бошида яратилган булиб, узбек давлатчилик тарихида иш юритиш цоидаларининг дастлабки манбаси сифатида урганилган. Кулланмадаги жужжат юритиш цоидаларидан намуналарнинг берилиши, уларнинг уцувчига биринчи манба сифатида тацдим этилганлиги билан а%амияти катта. Яъни манбада ота ва онанинг болаларга муносабати; ота-она олдидаги бурчи; болаларнинг %уцуцлари; хат ёзмоцнинг цоидалари ва шартлари; ма%аллий %окимиятга ариза ёзиш; маълумотнома; тасдицнома; мамлакат фуцаролиги учун ва хорижий паспорт бериш; шауодатнома; тилхат каби %ужжат намуналарининг ёзилиш тартиби ва цоидалари уз аксини топган. Бу намуналар айни пайтда ма%аллий %окимият тизимида иш юритиш со%асида цул келган, албатта. Тадцицотчи томонидан булар синчиковлик билан урганилган.

Калит сузлар: %ужжатчилик тарихи, иш юритиш, янги усулда уцитиш, тариццийпарвар, цонун-цоидалар.

Бугунги кунда бутун дунёда тахликали жараёнлар кечмокда. Инсонларнинг соглигига нисбатан булаётган коронавирус хуружи оркали ер шарида фукароларимизнинг тинчликлари бузилган. Бу бизнинг Узбекистан худудида хам уз таъсирини утказиб турибди. Давлатчилик тарихидан маълумки, бизнинг тараккийпарварларимиздан М. Бехбудий, А. Фитрат, Мунаввар кори, Ф. Хужаевлар ХХ аср бошларида бундан хам огир кунларни бошларидан кечирганлар. Шунга карамасдан миллатимизни куткариш учун бор кучларини аямаганлар, ёруг йулларни курсатганлар. Келажак авлод учун фойдали асарларини колдириб кетганлар. Айни пайтда биз буш утирмасдан, иш усулларимизни узгартириб, улар колирган меросни урганиш, улар буйича укувчиларга етказиш бурчимиз хисобланади. Шунинг учун хам куйида тараккийпарвар Махмудхужа Бехбудийнинг асарини тадкик этишни лозим деб топдик.

Давлатчилик тарихида мавжуд коидаларга асосланган манбаларни хисобга олмасдан, уларни тарихий тажрибасидаги ижобий ва салбий жихатларини чукур илмий тахлил килмасдан, хозирги давлат бошкарувидаги ислохатларнинг мохияти ва ахамиятини тулик тушуниш ва бахолаш мумкин эмас. Шунинг учун хам мамлакатимиз тарихий кимматга эга булган асарларини урганиш ва уларни келажак авлодларга етказиш борасида купгина хайрли ишлар амалга оширилмокда. Жумладан, ХХ аср бошларида давлатчилик тарихида яратилган асарлар бугунги кунда хам узининг кадрини ва кимматини юкотган эмас.

Шундай асарлардан бири Махмудхужа Бехбудий томонидан ёзилган "Китобат ул-атфол" (Болалар учун иш юритиш) китоби 1908 йили Самаркандда нашр килинган. Инкилобгача икки марта чоп этилди. Иккинчиси 1914 йилда кайта чикарилган. У узбек ва форс тилларида ёзилган [1].

"Китобат ут-атфол" китоби Бехбудий томонидан ХХ аср бошларида усули жадида мактабларига иш юритиш коидаларини ургатиш максадида яратилган янги усулдаги

услубий куланма хисобланади. У ХХ аср бошида Туркистон улкасида давлат бошкарувида ва жужжат юритиш сохасида ислохатларни амалга ошириш нуктаи назаридан тузилган.

^улланмада жужжат юритиш коидалари уз аксини топган булиб, яъни ота ва онанинг болаларга муносабатлари; ота-она олдидаги бурчи; болаларнинг хукуклари; хат ёзмокнинг коидалари ва шартлари; махаллий хокимиятга ариза ёзиш; маълумотнома; тасдикнома; мамлакат фукаролиги учун ва хорижий паспорт бериш; шаходатнома; тилхат каби хужжат намуналарининг ёзилиш тартиби ва коидалари уз аксини топган.

Шуни айтиш лозимки, тарккийпарвар М. Бехбудий ушбу кулланмани усули жадида мактабининг охирги боскичи учун мулжаллаб ёзган эди. Чунки, Бехбудийнинг таъкидлашича, усули жадида мактабини тамомлаган укувчи барча замонавий фанларни эгаллаш билан бир каторда Туркистон улкасида тижорат ишлари билан шугулланиши, мирзо сифатида ишларини амалга ошириши, улканинг булиснойхоналарида, идораларида ишлаши мумкин буларди. Бу кулланма асосан укувчига мавжуд идора ва органларда иш юритиш коидаларидан сабок беришга мулжалланган эди.

Айни пайтда муаллиф китобни нашр этишдан максадини хам айтиб утади.Яъни: "Биз хам шул цоидага биноан мажмуаи китобат ва иншо" унвонида авлоди ватан учун расмий ва хусусий хамда Туркистоннинг шаръий ва миллий махкамаларина маъмул(амалдаги) барча васойиц(восицалар), хужжату ва билжумла мусулмон волоснуйи управители (нохия мудири) хузуринда буладиган дознония, протокул, цабохатнома ва расмий хар нав мактубларни мухтавий(уз ичига олган) бир неча жуздан мураккаб бир асар тахрир ва нашр этмоц амалинда эдук. Шу мацсадга ушбу "Китобат ул-атфол" нашри ила шуруъ этдим. Матлабимизнинг асоси болалар ва барча талаба тоцатинча, тавхиди лисон(тил бирлиги), таъмим(ёйиш) ва тафхими(тушунтириш) мактуботи туркия ва форсиядан иборатдур".

Бехбудий кулланманинг ушбу кириш сузида ёзган максаддан, колаверса асарнинг тузилишидан хам маълум буладики, муаллиф айни пайтда давлат бошкарув идоралари учун иш юритувчилар, бошкарувчилар, махаллий худуд рахбарлари, рахбарият таркибида олиб бориладиган суриштирувлар, давлат идоралари учун мажлис баённомалари, идоралар уртасида ёзиладиган хатларнинг мазмуни, барча фукаролик холатлари билан боглик расмий ёзишмалар каби юридик хужжатларнинг намуналарини замонавий авлод мутахассисларини тайёрлаш ниятида амалга оширган.

Махмудхужа Бехбудий "Китобат ул-атфол" кулланмасида куйидаги йуналишларни урганиб, укиб, амалий жихатдан курамиз:

1. Иш юритиш сохасидаги барча йуналишларда "хат ёзмокнинг шартлари";

2. Хат ёзиш усулларининг одоби ва маданияти;

3. Иш юритиш хужжатларида тиниш белгиларнинг кулланилиши коидалари;

4. Шахсий хат ёзиш коидалари;

5. Идораларга хат ёзиш тартиблари;

6. Ота - онага хат ёзмок тартиблари;

7. Фарзандга хат ёзмок тартиблари;

8. Дустига хат жунатмокнинг услуби;

9. ^ариндошга хат ёзмокнинг тартиблари;

10. Фукарони тасдикловчи паспорт бериш тартиблари;

11. Тасдикнома ёзиш коидалари;

12. Шаходатнома ёзиш коидалари;

13. Ишончнома ёзиш тартиблари;

14. Ариза ёзиш цоидалари берилган.

кулланмадаги иш юритишнинг "Хат ёзмок шартларида" унинг ун саккизта коида келтирилади. Энг аввало иш юритувчи маълум бир масалада хат ёзиши зарур булганида, ушбу истайдиган масаласини англаган, узи яхши тушунган булиши зарур. Хат ёзувчи хатнинг мазмунида яъни текстида узи билмайдиган, тушунмайдиган сузларни киритмаслиги айтилади.

Муаллиф иш юритишда сузнинг кудрати, сузнинг мухимлигига алохида эътибор каратиб, хар бир сузни уз коидаси, уз имлоси буйича ёзиш талаб этилиши курсатилади. Хатни шахсий фукароларга булсин, идораларга булсин уни мулохаза килиб, унинг етиб борганида олувчига уз таъсирини утказишини уйлаб, фахм билан юбормок максадга мувофик, дейилади.

Шахсий хат ёзилганда ёки идорага хат ёзиганда унинг айбини юзига солиб, яъни курлигини, карлигини, угрилигини, ичувчилигини колаверса, барча ёмон хислатларини айтиб ёзмок таъкикланиши белгиланган. ^улланмада кайд этиладики, агарда ёзилиши лозим булган холатлар яъни суднинг хукмлари булса бундан мустасно эканлиги хам киритилган.

Иш юритиш китобида хат ёзишнинг коидалари сифатида юбориладиган хат мазмунида узи тушунгани билан бошкалар тушунмайдиган, кучада кулланиладиган жаргон сузлар, кучада кулланиладиган бошка атамалар, айб деб караладиган сузлар, хар хил лакаблар хам ёзишилиши таъкик сифатида курсатилади. Бундан ташкари, юритилаётган ёзишмаларда халк орасида унутилиб кетган, эски сузлар, кулланмаётган атамалар атайлаб ёзишмаларга киритилиши нотугри эканлиги тушунтирилади. ^олаверса, айни пайтда укувчини зехнини тушуриб юбориши, халоватини бузиши, уни ташвишга куйиши мумкинлиги айтилади.

Бехбудий хар доим тил масаласига алохида эътибор каратган. Унинг "Тил масаласи", "Икки эмас турт тил лозим" [2] каби илмий маколалари шулар жумласидандир. Ушбу муносбатлардан келиб чикиб, хат ёзиш коидаларида хам тилга эътибор масаласи алохида ажралиб туради. Айтиладики, ёзишмаларда уз тилингда ёзиладиган сузлар, иборалар урнига русча ёки хорижий бошка тилларда кулланиладиган сузларни, ибораларни куллаш, ишлатилиш мумкин эмас.

^улланма коидаларида идораларга ёзилаётган хатлар кам суз, серъмано ва ихчам тарзида билдирилиши талаб килинади. Ёзилган хатларни, маколаларни мутахассисга, уз муаллимига ёки ахли дустига курсатиб, камчиликларни билмок жоиз, дейилади. Бундан ташкари, ёзилаётган маколада, хатларда жойларнинг номлари, махаллаларнинг, шахарларнинг номлари аник холда ёзилиши, кайд этилиши билдирилади.

Шуни алохида таъкидлаш жоизлиги коидаларда билдириладики, яъни инсон хаётда хар хил кайфиятларда булганлиги муносабати билан у газабли пайтида, хафалик вактларида ёзилаётган хатларни амалга оширмаслиги таълаб этилади. Яъни хурсандлик, холати муътадил пайтларда иш юритиш масалаларини хал килиш, хатни бажарганидан кейин албатта кайта укиб куриб жунатиш максадга мувофик булишлиги ёзилади.

"Китобат ул-атфол" (Болалар учун иш юритиш) кулланмасида ёзилган коидалар буйича мактуб, хатларда таъна, хазил, фиск, гунохга таллукли сузлар, иборалар умуман келтирилмаслиги белгиланади.

^улланманинг иккинчи йуналиши бу - ёзиладиган хатларнинг турлари берилади. Яъни, хатлар биринчидан, хусусий. Иккинчидан, умумий хатларга булинади. Муаллифнинг таърифига кура, хусусий хатлар икки киши орасида ёзиладиган муносабат хатларидир.

Манбада хусусий хатларнинг хам одаби курсатиб берилади. Яъни, хат ёзадиган фукаронинг исми, мансаби, муддоси каби сифатлари курсатилади.

Узбек давлатчилик тарихида юридик тил, хукукшуноснинг одоби, ахлоки, унинг иш юритиш сохасидаги коидалари мавжуд асарлар ичида "Китобат ул-атфол" алохида ажралиб туради. Унда тиниш белгиларни хам узига хос номланишлари урин эгаллаган [3]. Жумладан, сурок белгисини аломати савол; ундов белгисини аломати нидо, таажжуб хитоб; тере эса, икки сузни фарк килатургон аломат; баробар эса, иккиси бир погонада; вергул эса, озгина турмок учун; икки нукта эса баён ва тафсил учун; куп нукталар эса, нотамом сузлар; сузнинг охири ёки вакфи том аломати каби атамалар билан берилганлигини курамиз.

"Китобат ул-атфол" хукукшунослик сохасида иш юритиш буйича кулланма хисобланиб, айни пайтда жадилар мактабида дарслик сифатида фойдаланилган. Унда хукукий тарбия усуллари мужассамлашган. Яъни матнлар, хатлар, иш юритишга оид тахлиллар берилганки, булар укувчини, талабаларни тарбиялаш ва уз хукукларини англашида алохида восита хисобланади. ^улланмада берилган матнларда хукукий тарбиянинг юкори даражада кулланганлигини курамиз.

^улланманинг кейинги йуналишида хусусий хатларга ва расмий хатларга алохида-алохида амалий мисоллар келтирилган. Берилган хатлар юкорида курсатилган ун саккизта талаб коидалари асосида ёзилган булиб, хукукий ахлок ва одоб номуналарининг типик куринишларига мисоллар булади. Жумладан, "Улуг тангрим оти ила мехрибон отажоним хизматларига", "Сабаби вужуду саодатим падари бузруквор хузурларига", "Севикли онам хузури шарифларина", "Жаноби устози киромим хузури анварларина", "Дустим ва маънавий огам", "Нури чашмим суюкли углим", "Нури чашму куввати дилам, фарзанди азизам", "Х,осили хаётим севикли углим", "Боиси иззатим киблагохим, валенеъматим отам хизмати шарифларига", "Сиддики мухтарам жоний биродарам" каби сарлохаларнинг узидан хам куриниб турибдики, кулланилган хар бир атама накадар ахлок ва одоб нормаларининг юкори куриниши хисобланади. Фукароларнинг уз эрки ва хукукларини англашида хам мана шу муносабатларнинг таъсир кучини курамиз. Шу тарбия натижасида фарзандлар, укувчилар, талабалар шаклланади. Эътибор беринг: "Сабаби вужуду саодатим падари бузруквор хузурларига". Бу отага фарзанд томонидан юборилаётган хусусий хатнинг мукаддимаси. Х,ар бир суз фарзанднинг отага булган мехр - мухаббатини ифодалайди. Яъни, менинг дунёга келишим, менинг эрк ва борлигим шаклланиши, хаётга йул олишим, саодатга боришим, эркин ва хур булишим, хукукларга эга булишим сабабчиси ота олий мартабали инсон сифатида укувчига сингдирилади.Фарзанд отага мурожаат килар экан, отани уз хукукининг химоячиси, уз эркинлик ва хукуклари паймол булишининг олдини олувчи таянч инсон сифатида карайди.

^улланмада берилган хусусий хатларнинг ичида угилнинг онасига ёзган мактубига эътибор каратамиз: "Му^тарама исматлик онажоним! Олллощ таолодан доим тиларманки, умрингиз куп йиллар узайиб, шафцатингизни биздан эксик этмагай. Муборак цулларингизни упуб маълум цилурманки, алуамдулиллоу мехрибон хола - тезам уавлисинда туриб, мактабга бориб, уцумоцца машгул ва таним сщатдур. Мушфица тезам сизга салом айтадур. Ийди саъиди фитр яцин келди. Рухсат берсангиз, ийд кунларина хизматингизга уткармоц учун борсам? Агарда %айт кунларида щм бунда турмоцимга фармойишингиз булса, иноятингиздан беш-ун танга харижий умидвордурман. Муборак байрам утгандан сунг китоблар олмоцга уам оцча керак буладур.

Му^аббатлик цариндошларимга бандангиздан салом еткурсангиз цувонарман. Боций мар^амат ва дуонгиздан умидвордурман ".

Мактуб оркали муаллиф кулланмада мехр - окибат, хукукий тарбияни тимсол сифатида куллайди. Мутабар онанинг хизматини, хурматини, хукукини уз жойига куйиш энг юкори муносабатлардан бири сифатида берилади. Яъни, муборак цулларингизни упиб маълум цилмоц, байрам кунида %ам она хизматида булмоц, цолиш тугрисида фармойиш булса, цолмоц каби муносабатлар инсоннинг инсонга булган кадр - кимматини белгилайди, ота-она ва бола маънавий хукукий тарбиясида мухим рол уйнайди. Бундай муносабатлар боланинг ота-онага, кариндошига, дустига ва бошка ошна-огайниларига булган мактубларда хам бир - бирга булган ахлокий - хукукий мурожжатларни шакллантиради.

кулланмада хукукшунослик хужжатчилигига доир бир катор манбалар берилган. Улар узбек хукукшунослик тарихида илк хужжатчилик намуналари хисобланади. Улар тасдикнома, шаходатнома, уезд хокимига ёзилган расмий хат намунаси, икки киши уртасида ёзиладиган тилхат, маълумотнома ва бошка турли расмий намунавий - хукукий хужжатлардир. Мисол тарикасида оксоколлар Кенгаши берадиган хужжат намунасини келтирамиз:

"ТАСДИКНОМА

19 феврал ойинда... уездини ...цишлоцини а%ли...углга азбаройи Байтулло% зиёратига бормоцучун Маккайи мукаррамага (ёйинки Туркия ё Овропо мамлакатига) бориб келмогига олти ойлик (хорижия мурури тазкира-загроничний паспорт) берилмоги мумкиндур. Мазкур киши %укм остига эмас ва они зиммасига подшоуликга таъллуц ундуролатургон оцча йуц ваузи боргунчарузгор ва оилаига керакли нафацаси бордур...".

Бундан шуни англаш мумкинки, зиёратга борадиган фукаронинг чет эл паспортини олиши мумкинлиги ва унинг боришга лойик шахс эканлиги махаллий хокимият томонидан тасдикланмокда. Тасдикномада фукародан ортикча сарф-харажатлар талаб этилмаслиги, унинг оиласи кам таъминланган эканлиги, ортикча даромади йуклиги оксоколлар Кенгаши томонидан расмий равишда айтилиб, фукаронинг хукук ва эркинликларини таъминлаш учун унга расмий равишда тасдикнома берди.

Тасдикномадан шу нарсани кузатиш мумкинки, махаллий хокимиятга эътибор катта булган ва уларнинг хукукий тасдигининг таъсир кучи кенгрок булган. Яна мисол келтирамиз:

"ТАСДИКНОМА

...ша%арини...цитъасини, ма%алласини а%ли, углигаким мутабар кишидур. Таппонча олиб юрмогига ва узини ёмонлардан мууофаза цилмоц учун тасдицнома бермоц мумкиндур.. .цитъасини оцсоцоли...угли ёйинки...ша%рини катта оцсоцоли му%рим босдим".

Тасдикнома - расмий хужжат. У ваколатли органлар, махаллий хокимият томонидан амалга оширилади. Тасдикнома инсон такдири билан боглик ва улар хукукини химоя килувчи конуний кучга эга булган хужжатдир. Куринаяпдики, тасдикноманинг расмий кучи шундаки, у хатто айни пайтда шахснинг курол олиб юриши мумкинлигига рухсат бериш хукукини махаллий оксокол томонидан амалга оширган.

^улланманинг кейинги сахифаларида инсоннинг эрки ва манфаатлари нуктаи назаридан кулланилган хужжат намуналарини курамиз. Яъни фукарларнинг иш юзасидан, оилавий шароити, маданий хордик чиказиши юзасидан, фукаронинг уз эрки ва хукукини тиклаш каби ва бошка масалаларни камраб олган хужжатлардан мисоллар келтирилган. Жумладан, агар махаллада бирор шахс касалланиб колса, касалхонага ёки узокрок жойларга даволаниш муассасасига юборилса, албатта, махалла оксоколи йулланмаси билан жунатилган. Масалан:

"ШАХОДАТНОМА

...уездини ...вулусини, цишлоцини аули касал ё мажруу...углиушбуни ила касалхонага юборилди. Азбаройи анда ётиб даволанмогиучун.вулусини волустной мууирим бостум".

Шаходатнома расмий - хукукий хужжат. Яъни унинг мукобил куринишларини хозриги кунда хам мажуд деб айта оламиз.Бундай коида айни пайтда махаллий хокимиятга берилганлигини курамиз. Яъни бугунги кунда согликни саклаш вазирлиги томонидан касалларга даволаниш учун бериладиган рухсатномадир. Иккинчидан, айни пайтда хам фукаронинг манфаати ва хукукини химоялаш борасида махаллий хокимият томонидан урнатилган тартиб ва коида курсатилади.

^улланмада шахсий, икки фукаро уртасидаги хукукий характерга эга булган намунавий хужжатлар хам келтирилади. Шулардан бири тилхатдир. "ИККИКИШИ УРТАСИДА ЁЗИЛАТУРГАН САНАД

Тарих бир минг уч юзу уттиз.нчи санайи.шаури шаввол, манким...шаурини...мауалласини аули...углидурман маблаг...сум...углидан царз олдим (ё цирц цадоц чойни пули важуидин царздор будумки, талаб цилган вацтинда (ё уч ойдан сунгра) берарман.

Рослигига муурим босдум.

Шоуидлар...угли...угли".

Куринадики, амалий мисолларда хукукий хужжатчилик тарихида иш юритиш, фукаролар уртасида муносабатларни конуний амалга ошириш лозимлиги куринади. Муаллиф бу билан халкнинг уз хукук ва эркинликларини англаш борасида фукаролар уртасидаги муносабатларни хам тартибга солиш, конунийлаштириш кечиктириб булмайдиган долзарб масала эканлигини куяди. Мухтасар килиб айтганда, Бехбудий улка халкининг маънавияти ва маърифати хамда уз хукукларини англаши учун барча имкониятларини ишга солган.

М.Бехбудий ижтимоий-сиёсий ва давлатчилик тарихида инсон хукуклари ва эркинликларига катта эътибор каратди. У маърифат оркали саводли килиш, у оркали инсон хукукларини тиклаш йулидан борди. Зеро, ХХ аср бошларига келиб улка халкини маънавий-маърифий ва хукукий томонлама уйготиш зарур эди. Ана шу масъулиятли вазифанинг бошида тараккийпарвар Бехбудий турганлигига гувох буламиз. ^улланма хам ХХ аср бошларида Туркистон халкининг хукукий саводхонлини оширишга катта хисса кушди. Айтиш керакки, "Китобат ул-атфол" фарзандларнинг ахлокий-хукукий тарбиясини ошириш; ёзма конун-коидаларга риоя этиш; шаркона конун-коидаларга риоя килиш; болаларни инсон эркинликлари ва хукуклари тамойиллари асосида тарбиялаш; фарзондларни хукукий саводхонлигини ошириб, комил инсон килиб тарбиялаш гоясини илгари суради.

Бехбудий улка фарзандларини хар доим уз хукукларини англашга чакирди. У халкка карата: "Беууда сарфларга кетадиган харажатларни илмга сарфламоц керакдур. Илм бизнинг омилимиз, идеалимиз, муродимиз, тилагимиз ва муддаомиздир. Х,озир барча кучни илм олишга царатмасак забун булурмиз [4], дейди.

Хулласки, Бехбудийнинг "Китобат ул-атфол" китоби хукукшуносликнинг манбаси сифатида тарихий-хукукий кимматга эга. У бир асрдан ошганлигига карамасдан хали хам уз кучини йукотган эмас.

^улланмани ва бошка тадкикотларни урганиш ва тадкик этиш оркали тахликали даврдан утиб кетамиз, коронавирусни енгамиз.

References:

1. Behbudiy M. Kitobat ul - atfol. Maxmudxo'ja Behbudiy nashriyoti. - Samarqand, 1914. - B.18.

2. Maxmudxo'ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. "Ma'naviyat". - Toshkent, 2006. - B. 216-

3. Behbudiy M. A'molimiz yoyinki murodimiz. "Oyina" jurnali, 1913 yil.- 7-son.

4. Avazov N. "Maxmudxo'ja Behbudiyning ijodiy merosi (manbalar)". Nomzodlik ilmiy darajasi uchun yozilgan dissertatsiya. - H.Sulaymonov nomidagi qo'lyozmalar instituti. -Toshkent, 1995.

5. Behbudiy M. Ehtiyoji millat. "Samarqand" gazetasi, 1913 yil 12 iyul.

221.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.