Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикаси бюджет кодексининг қабул қилиниши ва қонунчиликнинг такомиллашуви'

Ўзбекистон Республикаси бюджет кодексининг қабул қилиниши ва қонунчиликнинг такомиллашуви Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1429
137
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджет / Бюджет кодекси / бюджет тизими / меъёрий-ҳуқуқий манба / фармонлар / қарорлар / фуқаролик жамиятини ривожлантириш / Public Budget / Budget Code / budget system / legislation basis / laws / government’s decisions / civil society development

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мамаджанов И., Хайдаров М., Эргашев А.

Мақолада Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг асосий қоидалари, унинг қабул қилинишининг ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитлари, Бюджет кодекси қабул қилиниши билан боғлиқ меъёрий-ҳуқуқий манбаларга киритиладиган ва амалга ошириладиган ўзгартиришлар кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ADOPTION OF BUDGET COD OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN AND LEGISLATION PERFECTION

There is considered in the article the mail concept of Budget Cod adopted in the Republic of Uzbekistan, socio-economic preconditions of the Cod adoption, implementing and considering changes in legislation in regards of the event.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикаси бюджет кодексининг қабул қилиниши ва қонунчиликнинг такомиллашуви»

>

Мамаджанов И.

Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги Давлат бюджети бош бошк,армаси булим бошлиFи Мирёкуб Гайдаров

Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ук,ув маркази кафедра мудири Алижон Эргашев

Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ук,ув маркази укитувчиси

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ БЮДЖЕТ КОДЕКСИНИНГ КАБУЛ КИЛИНИШИ ВА КОНУНЧИЛИКНИНГ ТАКОМИЛЛАШУВИ

МАМАДЖАНОВ И., ХАЙДАРОВ М., ЭРГАШЕВ А. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ БЮДЖЕТ КОДЕКСИНИНГ КАБУЛ КИЛИНИШИ ВА КОНУНЧИЛИКНИНГ ТАКОМИЛЛАШУВИ

Мак,олада Узбекистон Республикаси Бюджет кодексининг асосий к,оидалари, унинг к,абул к,илинишининг ижтимоий-иктисодий шарт-шароитлари, Бюджет кодекси кабул к,илиниши билан боFл и к меъёрий-х,ук,ук,ий манбаларга киритиладиган ва амалга ошириладиган узгартиришлар куриб чик,илган.

Таянч иборалар: бюджет, Бюджет кодекси, бюджет тизими, меъёрий-х,ук,ук,ий манба, фар-монлар, карорлар, фук,аролик жамиятини ривожлантириш.

МАМАДЖАНОВ И., ХАЙДАРОВ М., ЭРГАШЕВ А. ПРИНЯТИЕ БЮДЖЕТНОГО КОДЕКСА РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ЗАКОНОДА ТЕЛЬСТВА

Статья рассматривает основные положения Бюджетного Кодекса Республики Узбекистан, социально-экономические предпосылки его принятия, предстоящие и осуществляемые изменения нормативно-правовой базы связанные с принятие Кодекса.

Ключевые слова: Бюджет, Бюджетный кодекс, бюджетная система, нормативно-правовая база, указы, постановления, развитие гражданского общества.

MAMADJANOVI., ХАYDAROV М., ERGASHEV А. THE ADOPTION OF BUDGET COD OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN AND LEGISLATION PERFECTION

There is considered in the article the mail concept of Budget Cod adopted in the Republic of Uzbekistan, socio-economic preconditions of the Cod adoption, implementing and considering changes in legislation in regards of the event.

Keywords: Public Budget, Budget Code, budget system, legislation basis, laws, government's decisions, civil society development.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси конунчилик Палатаси томонидан 2013 йил 28 ноябрь куни цабул цилинган ва Сенати томонидан 2013 йил 12 декабрь куни маъцулланган цамда Узбекистон Республикаси Президен-ти томонидан 2013 йил 26 декабрь куни имзоланган УРЦ-360-сонли Цонун билан тасдицланган "Узбекистон Рес-публикасининг Бюджет Кодекси" Узбек модели деб тан олинган, кенг цамровли босцичма-босцич амалга оширила-ётган ислоцотларнинг муцим босцичи цисобланади. К,абул цилинган кодекснинг моцияти ва у билан бирга меъёрий-цуцуций цужжатларга киритилаётган нормалар, бунда мамлакатимизда фуцаролик жамияти тарацциёти билан бомиц жараёнларни цар томонлама талцин цилиш, мута-хассислар ва бюджет жараёнининг барча иштирокчилари билан муцокама цилиш бугунги куннинг долзарб масаласи булиб турибди.

Мухтарам Юртбошимиз мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ри-вожлантириш концепциясида: "Изчил юкори усиш суръатлари, юртимизда барпо этилган банк-молия тизимининг баркарор ва ишон-чли фаолият юритиши, иктисодиётда амалга оширилаётган янгиланиш ва узгаришлар, уму-ман, мамлакатимизни модернизация килиш йулидаги дадил кадамларимиз дунё жамо-атчилиги томонидан эътироф этилмокда. Шу муносабат билан алохида таъкидлаб айтмокчиманки, мустакил тараккиётимизнинг утган даврида амалга оширган ишларимизни сархисоб килар эканмиз, уларни хакконий бахолаш ва ислохотлар дастурига маълум узгартишлар киритиш билан бирга, бирин-чи навбатда эртанги кун талабларидан келиб чиккан холда, мамлакатимизни ислох этиш ва модернизация килиш йулидаги изчил харакатларимизни кучайтиришимиз, уларни янги, янада юкори боскичга кутаришимиз даркор"1, деб алохида таъкидлаган эдилар.

Хукукий ва ижтимоий-иктисодий ислохот-ларнинг муваффакиятли амалга оширилиши сезиларли даражада бюджет сохасида олиб борилаётган ижобий узгаришларга боFлик.

1 Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожланти-риш концепцияси. Узбекистон Республикаси Президен-ти Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги маърузаси. 12.11.2010.

Бунда бюджет тизими барча тармокларининг бенуксон ишлаши, Давлат бюджетининг са-марали прогнозлаштирилиши ва ижроси етакчи урин тутади.

Бугунги кун талаблари бюджет тизимининг ишлаши бюджет муносабатларининг барча алокаларини тартибга солувчи ва унинг иштирокчилари самарали фаолият юритиш-ларини таъминловчи яхлит ва мустахкам конунчилик-хукукий базага асосланишини, ягона бюджет тизими алокаларининг янада такомиллашувини талаб килди.

Мамлакатимизда демократик ислохотларни амалга ошириш жараёнида миллий молия тизими шакллантирилди, ушбу сохада руй бе-раётган чукур узгаришлар доирасида ривож-ланган конунчилик ва меъёрий-хукукий база яратилди. Бюджет кодекси кабул килингунга кадар Давлат бюджетини тайёрлаш, куриб чикиш, тасдиклаш ва ижро этиш, шунингдек, унинг ижроси устидан назорат ва хисобот, бюджетлараро муносабатлар жараёнлари бир нечта конунчилик хужжатлари билан тартибга солинган булиб, бу айрим норма-ларнинг турлича талкин килинишига ва уларни амалга тадбик этишда кийинчиликларга олиб келар эди.

Узбекистон Республикаси "Бюджет тизими туFрисида"ги, "Давлат бюджетининг Fазна ижроси туFрисида"ги конунлар, шунингдек, бюджет жараёнининг айрим маса-лаларини тартибга солувчи 6 та конун ("Хо-риждан маблаF жалб килиш туFрисида"ги,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

"Махаллий давлат хокимияти тyFрисида"ги, "Бухгалтерия хисоби тyFрисида"ги, "Олий Мажлис Конунчилик Палатаси регламенти тyFрисида"ги "Олий Мажлис Сенати регламенти тyFрисида"ги, "Узбекистон Республика-си Марказий банки тyFрисида"ги), Узбекистон Республикаси Президентининг 11 та фармон ва карорлари, Вазирлар Махкамасининг 14 та карори, бюджет жараёнининг методология, хисоб, хисобот, назорат ва ташкиллаштириш масалалари буйича кабул килинган 20 та конуности меъёрий-хукукий хужжатлар шу-лар жумласидандир.

Бюджет кодексининг асосий максади бюджет жараёнини тартибга солувчи, амалиёт-даги мавжуд зиддиятларни ва эскирган нор-маларни бартараф этувчи ягона конунчилик хужжатини ишлаб чикиш, шунингдек, амали-ётда ишлаб турган нормаларни, коидаларни ва бюджет жараёни иштирокчиларининг ва-колатларини тизимлаштиришдан иборатдир.

Бюджет кодекси, бюджет сохасидаги асосий конунчилик хужжати сифатида Узбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрда кабул килинган "Бюджет тизими тyFрисида"ги ва 2004 йил 26 августда кабул килинган "Давлат бюджетининг Fазна ижроси тyFрисида"ги иккита асосий конунларининг принципла-рини, нормаларини ва коидаларини камраб олди ва уларни мувофиклаштирди. Ушбу иккита конун Бюджет кодексини ишлаб чикиш ва бюджет конунчилигини янада такомил-лаштиришга асос булиб хизмат килди, дейиш мумкин.

Бюджет кодекси кабул килингунга кадар амалда булган бюджет конунчилигининг холати тахлил килинганида, ушбу меъёрий-хукукий хужжатларнинг куйидагилар билан боFл и к бир нечта амалий камчиликлари маъ-лум булади:

Биринчидан: бюджет жараёнининг айрим нормалари ва боскичларининг бир нечта турли конун хужжатлари билан тартибга со-линиши билан;

масалан, давлат карзини тартибга солиш, хорижий маблаFларни жалб килиш масалалари - Узбекистон Республикаси "Бюджет тизими тyFрисида"ги, "Хориждан маблаF жалб килиш тyFрисида"ги конунлар билан;

Узбекистон Республикаси Хисоб палата-сининг фаолияти - Узбекистон Республика-

си Президентининг карори ва фармонлари (2 та) билан;

бюджет ташкилотларининг бюджет-дан ташкари жамFармалари - Вазирлар Махкамасининг карорлари (8 тадан ортик) ва бошка идоравий хужжатлар билан тартибга солинган.

Иккинчидан: айрим меъёрий-хукукий хужжатларнинг турлича талкин килиниши билан;

бюджет жараёни буйича конун хужжат-ларининг куп сонлиги ва таркоклиги айрим нормаларни турлича талкин этилишига олиб келар эди.

Куп холларда бир катор тушунчаларнинг турлича тушунилиши ва талкин килиниши учраб турар эди.

Хусусан, "бюджет ташкилоти" тушунча-сининг аник таърифи йук эди. Мазкур аник-лаштириш солик солиш буйича имтиёзларни куллашда ута мухим хисобланади.

Бундан ташкари, бюджет конунчилигидаги мавжуд зиддиятлар ва нормаларни турлича талкин килиш шароитида бюджет ташкилотларининг фаолиятини текшириш назорат килувчи органларнинг хам, бюджет ташкилотларининг хам ишини анча кийинлаштириб юборарди.

Учинчидан: айрим нормаларни амалиётда тадбик килишнинг кийинлиги билан;

Тасдикланган бюджетга узгартиришлар ки-ритишга рухсат берилишини асословчи пухта ва аник хамда нима учун Олий Мажлиснинг, нима учун Вазирлар Махкамасининг рухсати зарурлигини лунда килиб тушунтириб берув-чи нормалар мавжуд эмас эди.

Туртинчидан: "Бюджет тизими тyFрисида"ги Конуннинг айрим нормаларининг янги тала-бларга мувофик эмаслиги билан.

Масалан, ушбу конунда охирги йилларда мамлакатимиз рахбарияти томонидан бюджет тизимини ислох, килиш буйича кабул килинган чоралар акс эттирилмаган, хусусан:

икки палатали Парламент шароитида давлат бюджети курсаткичларини куриб чикиш ва тасдиклаш тартиби, давлат хокимияти органларининг ваколатларини кайта куриб чикиш (Олий Мажлис-Президент-Вазирлар Махкамаси);

давлат молияси тузилмасида сези-ларли улушни ташкил этувчи, шу жум-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

ладан, янги ташкил этилган бюджетдан ташкари максадли жамFармалар (Тикла-ниш ва тараккиёт жамFармаси, Таълим ва тиббиёт муассасаларини реконструкция килиш, мукаммал таъмирлаш ва жихозлаш жамFармаси, СуFориладиган ерларнинг ме-лиоратив холатини яхшилаш жамFармаси, Олий укув юртларини моддий-техник база-сини мустахкамлаш жамFармаси);

шунингдек, 2011 йилдан жорий килинган давлатхаридлари механизми.

Бюджет кодексини ишлаб чикиш жараё-нида жахоннинг ривожланган малакатла-ри, жумладан, ОЭСР мамлакатлари, Германия, Франция, Корея, Япония каби хамда МДХнинг айрим мамлакатларининг бюджет конунчилиги урганиб чикилди.

Узбекистон Республики Бюджет кодекси амалиётда узини оклаган, давлат бошкаруви тизими ислохоти билан параллел равиш-да шаклланган республиканинг меъёрий-хукукий асосини саклаб колиш билан бир каторда, жахонда умум кабул килинган айрим нормаларни хам, жумладан: бюджет тизими тамойиллари, бюджет таснифи, урта муддатли бюджетни режалаштириш ёки на-тижага йуналтирилган бюджетлаштириш ва х.к. узида акс эттирмокда.

Бюджет кодекси лойихасида назарда ту-тилган Бюджет таснифи тузилмаси Халкаро валюта жамFармасининг амалдаги халкаро стандартларига (Давлат Молияси Статистика-си - 2001 й.) асосланган.

Бундан ташкари, урганилган мамлакатлар-да бюджетни шакллантириш ва тузиш уч йил-лик истикбол учун амалга оширилади. Шу му-носабат билан Бюджет кодекси лойихасида бюджетни уч йиллик даврга шакллантириш учун пойдевор куйилган.

Шунингдек, таъкидлаш жоизки, Бюджет кодекси лойихасининг "давлат молиявий на-зорати" булими тузилмаси Узбекистон Респу-бликаси "Хужалик юритувчи субъектлар фао-лиятини давлат томонидан назорат килиш туFрисида"ги Конун, Хисоб палатаси ва Молия вазирлиги Назорат-тафтиш бош бошкармаси низомларини хисобга олган холда хамда Олий аудиторлар институти халкаро ташки-лотининг (INTOSAI) давлат молия назоратини олиб бориш буйича тавсияларига кура ишлаб чикилди.

Шундай килиб, Бюджет кодекси кабул килинишининг асосий максадларидан бири - амалда булган меъёрий-хукукий хужжатларнинг юкорида кайд этилган ама-лий камчиликларини бартараф этиш, амалиётда узини оклаган меъёрларни тадбик этиш, шунингдек, халкаро тажрибани хисобга олган холда бюджет конунчилигини янада та-комиллаштириш максадида бутун бюджет жараёнини тартибга солувчи ягона конун хужжати ишлаб чикилди.

Кабул килинган Бюджет кодекси куйидаги катор янгиликларни назарда тутади:

■ тартибга солишнинг ягона принциплари-ни хам Узбекистон Республикаси Давлат бюд-жетига, хам давлат максадли жамFармаларига куллаш;

■ бюджет жараёнининг барча катнашчи-лари ваколатларини хамда уларнинг узаро муносабат механизмларини белгилаш;

■ бюджет жараёнининг барча боскич-ларини (бюджет тизими барча бюджетла-рини шакллантириш, тузиш, куриб чикиш, кабул килиш, тасдиклаш, ижро этиш, назорат килиш, хисоботларни тайёрлаш ва тасдиклаш, бюджетлараро муносабатлар) ягона ва яхлит конун хужжатида тизимлаштириш;

■ махаллий бюджетлар даромадлар манба-ларини мустахкамлаш оркали бюджетлараро муносабатларни такомиллаштириш, бюджет-ларнинг барча даражалари уртасида вако-латларни таксимлаш ва узаро хамкорлик.

Бюджет кодексининг тузилмасини урга-нишда бюджет муносабатларини тизимлаштириш имконини берувчи хамда бюджет тизимининг очиклиги ва баркарорлигини таъминловчи 2 та кисм, 9 та булим, 28 та боб ва 192 та моддани тахлил килиш керак. Бюджет кодексида бюджет тузилмаси, бюджет сохасидаги ваколатлар, бюджетни тузиш ва кабул килиш, унинг ижроси меъёрлари ва коидалари, давлат томонидан маблаFларни жалб килиш, бюджет хисоби ва хисоботи, бюджет ижроси юзасидан назорат ва бюджет конунчилигини бузганлик учун жавобгарлик асослари акс эттирилган.

Мамлакатиз бюджет тузилишининг аник-лаштирилиши Бюджет кодексининг мухим кисми хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

Масалан, амалда булган конунчиликда факат Давлат бюджети камраб олиниши на-зарда тутилган.

Давлат бюджетининг тузилмасида жиддий узгаришлар булмаган, унинг асосий тарки-блари сакланиб колган - республика бюджети, КоракалпоFистон Республикаси бюджети ва махаллий бюджетлар.

Бирок бюджет тузилмаси Давлат бюджети билан биргаликда, шунингдек, узига давлат максадли жамFармаларини (бизда уларнинг сони 8 тани ташкил этади) ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари жамFармаларини хам киритади.

Бундан ташкари, Бюджет кодексида асосий тушунчалар руйхати сезиларли даражада кен-гайтирилган ("Бюджет тизими тyFрисида"ги Конунда 22 та, Бюджет кодексида эса 39 та асосий тушунча мавжуд).

Бюджет кодекси билан тартибга солина-диган хукукий муносабатлар, бюджет конун-чилиги тузилмаси, бюджет муносабатларини тартибга солувчи меъёрий-хукукий хужжат-ларнинг турлари кушимча белгиланди. Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олувчилар тушунчалари аник ифодалаб бе-рилди.

Бюджет ташкилоти - бу давлат функция-ларини амалга ошириш учун белгиланган тартибда давлат хокимияти органларининг карорига кура ташкил этилган, Давлат бюджети маблаFлари хисобидан саклаб турила-диган нотижорат ташкилотдир.

Бюджет маблаFлари олувчи - Давлат бюд-жетидан ва давлат максадли жамFармалари бюджетларидан маблаFлар оладиган юри-дик ёки жисмоний шахс. Бюджет маблаFлари олувчи бюджет ташкилоти макомига эга була олмайди.

Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари жамFармаларига тушумлар конун даражасида тартибга солинди.

Бюджет кодексига, шунингдек, кушимча куйидаги 4 та принцип киритилди:

■ бюджет тизими бюджетлари маблаFлари-дан фойдаланишнинг натижадорлиги;

■ кассанинг ягоналиги;

■ бюджет жараёни иштирокчиларининг жавобгарлиги;

■ очиклик.

Бу эса, бир томондан, Натижага Йуналтирилган Бюджетни жорий килиш учун шарт-шароит яратса, иккинчи томондан, мил-лий бюджет тизимининг халкаро стандартлар билан мувофиклигини таъминлайди.

Кабул килинган Бюджет кодексида Бюджет сохасидаги ваколатларга аниклик киритил-ди. Бунда конунчилик базаси билан амали-ёт уртасидаги зиддиятларни бартараф этиш максадида Давлат молиясини бошкариш жа-раёнидаги давлат хокимияти органларининг ваколатлари тулик кайта куриб чикилди.

Амалда булган конунчиликда факат Узбекистон Республикаси Вазирлар Махка-маси, махаллий давлат хокимияти органлари ва Молия вазирлигининг ваколатлари белгиланган булса, Бюджет кодексида барча бюджет жараёни иштирокчиларининг ваколатлари акс эттирилди.

Жумладан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси, Узбекистон Республикаси Хисоб палатаси, махаллий хокимият вакил-лик органлари ва махаллий давлат хокимияти органлари, Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги, худудий молия органлари, бюджет маблаFларини таксимловчилар, бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олувчилар, давлат максадли жамFармаларини таксимловчи органларнинг ваколатлари алохида моддаларда акс эттирилди.

Бунда, агар дастлабкиларининг ваколат-лари уларнинг фаолиятларини тартибга солувчи алохида хужжатларда акс эттирилган булса, охиргиларининг ваколатлари янгидан киритилмокда.

Бюджет кодексининг III булимида консо-лидациялашган бюджет тушунчасига аниклик киритилди. Узбекистон Республикасининг консолидациялашган бюджети таркибига куйидагилар киради:

■ Давлат бюджети;

■ давлат максадли жамFармаларининг бюджетлари;

■ Узбекистон Республикаси Тикланиш ва тараккиёт жамFармаси маблаFлари.

Кейинги булимда Бюджет тизими бюджет-ларининг даромадлари талкин килиб берил-ган. Улар каторида:

■ Давлат бюджети даромадлари;

■ Давлат максадли жамFармалари даромадлари;

Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари жамFармалари даромадлари хамда БеFараз ёрдам.

Бюджет тизими бюджетлари харажатлари каторида куйидагилар келтирилган:

■ Давлат бюджет харажатлари;

■ Давлат максадли жамFармалари харажатлари;

■ Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари жамFармалари харажатлари.

Кодексда Давлат бюджети ва давлат максадли жамFармалари бюджетларини ту-зиш, куриб чикиш, кабул килиш ва тасдиклашга алохида урин ажратилган. Бунда Давлат бюджети ва давлат максадли жамFармалари бюджетлари лойихасини тузиш, куриб чикиш, кабул килиш ва тасдиклаш тартиби, бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олув-чиларнинг харажатлар сметаларини хамда бюджет ташкилотларининг штат жадвалла-рини тузиш ва тасдиклаш, уларни руйхатдан утказиш тартиби тасдикланган.

Бюджет жараёнининг энг мухим боскичи -бюджетни тузиш жараёни тахлил килинадиган булса, амалда булган конунчиликда бюджет вазирлик ва идораларнинг бюджет буюртма-лари асосида режалаштирилаётган йилга ту-зилган. Бунда бюджет маблаFлари олувчилар томонидан бюджет буюртмаларини замона-вий талабларни хисобга олган холда тайёр-лаш тартиби мавжуд булмаган, яъни:

- бюджет буюртмаларини урта муддатга (уч йилгача) тузиш масалалари конун дара-жасида хал этилмаган;

- харажатларни молиялаштиришнинг айрим манбалари, жумладан, бюджетдан ташкари маблаFлар, инсонпарварлик ёр-дами ва техник кумаклашиш воситалари ва бошкалар хисобга олинмаган.

Курсатилган масалаларни Бюджет кодекси билан конун доирасида хал этилиши:

- келгусида урта муддатли истикболга про-гнозлаштириш принципларини жорий килиш учун асос яратиш;

- бюджетдан ажратиладиган маблаFлар билан бюджет ташкилотлари фаолиятининг микдорий ва сифат курсаткичлари натижала-ри боFликлигини кучайтиришни назарда ту-тувчи бюджетни режалаштириш услубларини такомиллаштириш;

- бюджет ташкилотларининг буюртмала-рида такдим этилаётган маълумотларнинг очик-ойдинлиги ва сифатини таъминлаш им-конини беради.

Ушбу максадлар учун бюджет буюртма-си бюджет ташкилотларининг утган йилда эришилган натижалар ва жорий йилда ку-тилаётган натижалар туFрисидаги тахлилий хисоботлари, бюджет маблаFларини таксим-ловчининг ривожлантириш дастури ва хара-жат мажбуриятларининг реестри асосида ту-зилади.

Бюджетни кабул килиш жараёни хам му-айян даражада такомиллаштирилди. Хозирга кадар амалда булган конунчиликда бюджет Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан кабул килиниб, бунда факат солик-бюджет сиёсатининг асосий йуналишлари ва бюджет такчиллигининг энг юкори микдори тасдикланган, кейинги тартиб-тамойиллар эса баён килинмаган эди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бюджет Кодексида Давлат бюджетини Олий Мажлиснинг Конунчилик палатаси ва Сенати томонидан куриб чикилиши ва кабул килиниши, кейинчалик унинг Узбекистон Республикаси Президенти томонидан тасдикланиши механизми кушимча киритил-ган.

Бунда, шунингдек куйидагилар кабул килинади:

■ солик-бюджет сиёсатининг асосий йуналишлари;

■ даромадлар (манбалари буйича) ва хара-жатлар (йуналишлари буйича) курсаткичлари ва бюджет такчиллигининг энг юкори микдори;

■ давлат максадли жамFармаларининг даромадлари ва харажатларининг умумий курсаткичлари.

Фавкулодда Давлат бюджетини кабул килиш механизми ва холатлари.

Бундан ташкари, унда давлат максадли жамFармаларининг даромадлари ва харажат-ларини шакллантириш, бюджет ташкилотларининг харажатлар сметасини, вактинчалик харажатлар сметасини, бюджетдан ташкари даромадлар ва харажатлар сметаларини, штат жадвалини тузиш ва тасдиклаш масалалари хамда уларни руйхатдан утказиш тартиби тулик ёритиб берилди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

Масалан, вазирликлар ва идоралар жам-ланма харажатлар сметалари ва штат жад-валларини тасдиклайдилар хамда уларни руйхатдан утказиш учун Молия вазирлигига такдим этадилар.

Вазирлик ва идоралар уз тасарруфидаги бюджет ташкилотларининг индивидуал харажатлар сметалари ва штат жадвалларини узлари руйхатдан утказадилар.

Мазкур механизм, бир томондан, бюджет ташкилотларининг мустакиллигини мустах-камласа, бошка томондан, уларнинг молия-вий фаолиятларини анча енгиллаштиради.

Таъкидлаш жоизки, хозирга кадар амалда булган бюджет конунчилигида базавий харажатлар сметаси руйхатдан утказилгунига кадар бюджетни ижро этиш тартиб-тамойиллари етарлича ёритиб берилмаган-лиги боис, амалиётда вактинчалик харажатлар сметаси уз вактида руйхатдан утказилмай колиши окибатида йил бошида иш хаки ва унга тенглаштирилган туловларни амалга оширишда кечикиш холатлари тез-тез учраб турарди.

Бу каби муаммолар Бюджет кодексида уз ечимини топган.

Бюджет кодексининг 104-моддасига мувофик, бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олувчиларнинг вактинчалик харажатлар сметаси жорий йилнинг 25 де-кабрига кадар тузилиши, тасдикланиши ва руйхатдан утказилиши белгилаб куйилган.

Бюджет тизими бюджетларини ижро килишга баFишланган булимга куйидаги бо-блар киритилган:

■ Бюджет тизими бюджетларини ижро килиш тартиби;

■ Бюджетлараро муносабатлар;

■ Бюджет тизими бюджетларига узгартиришлар киритиш;

■ Давлат бюджети такчиллиги ва профи-цити. Давлат томонидан маблаF жалб килиш;

■ Бюджет ссудалари, кредит линиялари ва кредитлар.

Бюджет жараёнининг бу боскичида "Бюджет тизими тyFрисида"ги Конунда Давлат бюд-жетининг буш маблаFларини бошкаришни тартибга солувчи норма ва коидалар акс эт-тирилмаган; суд хужжатларини ижро килиш механизми ва молия йилини якунлаш тартиби мавжуд эмас эди.

Юкорида кайд этилганидек, тасдикланган бюджетга узгартиришлар киритишга рухсат берилишини асословчи пухта ва аник хамда нима учун Олий Мажлиснинг, нима учун Ва-зирлар Махкамасининг рухсати зарурлигини лунда килиб тушунтириб берувчи нормалар мавжуд эмас эди.

Масалан, бюджетдан ажратиладиган маблаFларнинг тасдикланган хажмига нисба-тан ун фоизгача узгартириш киритилиши:

Давлат бюджетида курсатиб утилган бюджет маблаFлари олувчилар учун - Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг такдимномасига биноан Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан.

Мазкур нормани амалга тадбик этиш кийин, чунки давлат бюджетида бюджет маблаFлари олувчилар эмас, харажатларнинг йуналишлари курсатилади.

Бюджетдан ажратиладиган маблаFларнинг тасдикланган хажмига нисбатан ун фоиздан ортик узгартириш киритилиши:

республика бюджетидан молиялашти-риладиган бюджет маблаFлари олувчилар учун - Узбекистон Республикаси Олий Маж-лиси томонидан белгиланадиган тартибда Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги-нинг такдимномасига биноан Узбекистон Ре-спубликаси Вазирлар Махкамаси томонидан; бу хавола килувчи норма хисобланади ва уни хам амалга тадбик этиш кийин.

Шундай килиб, агар иккита турли бюд-жетлар (республика ва махаллий) томонидан молиялаштириладиган бюджет маблаFлари олувчилар уртасида амалга ошириладиган узгартиришлар 10 фоизлик чекловдан ортиб кетса, Олий Мажлиснинг рухсати керак булар эди. Шу уринда тасдикланган бюджет доира-сидаги бу каби ахамиятсиз узгартиришларга Олий Мажлиснинг рухсати олинишининг максадга мувофиклиги тyFрисида савол туFилади.

Шу муносабат билан, Бюджет кодексида Давлат бюджети параметрларига, республика ва махаллий бюджетларга, давлат максадли жамFармалари бюджетларига, шу-нингдек, бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олувчиларнинг харажатлар сме-таларига узгартиришлар киритишнинг содда-лаштирилган тартиби белгиланди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

Масалан, бюджет ташкилотларининг ха-ражатлар сметасига узгартиришлар буйича 15%гача узгартириш киритиш чекланганлими-ти бекор килинди: "...айрим моддалар буйича бюджетдан ажратиладиган маблаFларнинг хажмлари бошка моддалар буйича бюджетдан ажратиладиган маблаFлар тенг микдорда камайтирилган хамда бюджетдан ажратиладиган маблаFларнинг тасдикланган умумий хажми саклаб колинган холда купайтирилиши мумкин".

Бундан ташкари, Бюджет кодекси дав-лат максадли жамFармалари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари жамFармаларининг хам ижро жараёнини акс эттиради.

Бюджет кодексида:

■ бюджет тизими бюджетларининг кушимча даромадларидан фойдаланиш;

■ бюджетлараро трансфертларни ажратиш ва бюджетлараро трансфертларни аник тур-ларга булиб чикиш;

■ суд хужжатларини ижро этиш;

■ молия йилини тугатиш каби масалалар-нингтартиблари белгиланди.

Бюджетларнинг вактинча буш маблаFлари-ни бошкариш масалалари ёритиб берилди.

Аввалги бюджет конунчилигида бюджет ташкилотлари ходимларининг иш хаклари накд пул туловини кечиктирганлик учун жа-вобгарлик назарда тутилмаган эди. Бу эса жойларда шу каби муаммолар учраб туриши-га сабаб буларди.

Бюджет кодексининг 187-моддаси билан: "Бюджетдан молиялаштириладиган муасса-салар ва ташкилотларга иш хаки, пенсиялар, нафакалар, стипендиялар ва уларга тенглаш-тирилган бошка харажатларни тулаш учун пул маблаFлари берилишини, шунингдек, пенсияларни етказиб беришни амалга оши-рувчи муассасаларга пул маблаFлари берилишини банкларнинг рахбарлари ва бошка мансабдор шахслари томонидан асоссиз ке-чиктириш" - бюджет интизомини бузиш, деб белгиланди.

Давлат томонидан маблаF жалб килиш борасида "Бюджет тизими туFрисида"ги Конунда:

- хориждан жалб килинган маблаFлар хисобидан молиялаштириладиган харажат-ларни ижро килиш;

- грантларни, техник кумаклашиш восита-ларини жалб килиш ва фойдаланиш;

- бюджет ссудалари ва юридик шахс-резидентларга, шунингдек чет давлатлар-га кредитлар ажратиш принциплари ва коидалари тартибга солинмаган эди.

Шу муносабат билан, Бюджет кодексида давлат томонидан маблаF жалб килишни амалга ошириш турлари ва тартиблари, Давлат кафолатларини такдим этиш, шунингдек, бюджет ссудалари ва кредит линиялари ажратиш тартиблари назарда тутилди.

Бюджет хисоби ва хисоботи, бюджет хисобини юритиш ва бюджет жараёнининг барча иштирокчилари хисоботларини тай-ёрлаш бюджет жараёнининг мухим унсур-ларидан бири хисобланади. Узбекистон Ре-спубликаси "Бюджет тизими туFрисида"ги Конунда хисоботларни тайёрлаш ва такдим этиш тартиби факат 39-моддада акс эттирил-ган булиб, унда тартиб-тамойил масалалари: хисоботларни ким тайёрлаши, каерга ва качон уларни такдим этилиши белгиланган эди.

Бюджет хисобига ва хисоботларга асо-сий талаблар, уларни куриб чикиш тартиб-тамойиллари амалда булган конунчиликда талаб даражасида тулик тартибга солинмаган эди.

Шунингдек, давлат максадли жамFарма-ларининг ижроси туFрисидаги хисоботларни тайёрлаш ва такдим этиш коидалари мавжуд эмас эди.

Холбуки, бюджет ижроси туFрисидаги хисоботларни такдим этиш, уларни куриб чикиш ва тасдиклаш бюджет жараёнининг бошка боскичларига нисбатан ахамияти кам булмаган мухим кисми хисобланади.

Шу муносабат билан, Бюджет кодекси бутун Давлат молиявий тизимининг, шу жумладан, давлат максадли жамFармалари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташкари жамFармаларининг бюджет хисоби ва хисоботини камраб олди.

Бюджет хисобининг асослари, бюджет хисоботларининг шакллари, шунингдек, бюджет ижроси туFрисидаги хисоботни ташки аудит килиш масалалари назарда тутилди.

Бюджет хисобини юритиш ва бюджет хисоботини тузишнинг ягона тартиби жорий килинди.

Бундан ташкари, Бюджет кодексида бюджет тизими бюджетларининг ижроси тyFрисидаги х,исоботнинг оммавий ахборот воситаларида эълон килиниши (чоп этили-ши) мажбурийлиги нормаси назарда тутил-ган, бу эса янги киритилган бюджет тизими очиклиги принципига ва бюджет маълумот-лари эълон килинишининг халкаро стандарт-ларига мувофик келади.

Бюджет кодексида бюджет ижроси юза-сидан назоратга алох,ида этибор каратилган. Бюджет тизими бюджетларининг ижроси юзасидан назорат бюджет жараёнининг асосий боскичларидан бири булгани х,олда, амалдаги булган конунчиликда бюджет ижроси юзасидан назорат "Бюджет тизими тyFрисида"ги Конуннинг битта моддаси (38-модда) ва бошка конуности х,ужжатларининг бир нечта коидалари билан тартибга солин-ган.

Шу муносабат билан Бюджет кодексида:

- давлат молиявий назоратини амалга оширувчи органлар тизими аник белгилаб куйилди;

- давлат молиявий назоратининг принци-плари, шакллари ва усуллари акс эттирилди;

- давлат молиявий назоратининг шакллари ва турлари таснифланди;

- назорат органларининг ваколатлари, шу-нингдек, давлат молиявий назорат органлари х,амда молиявий назорат объектлари мансаб-дор шахсларининг х,укуклари, мажбуриятла-ри ва жавобгарлиги белгиланди.

Кайд этиш лозимки, Бюджет кодексига бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олувчиларни якуний назорат килиш тарти-бларини белгиловчи нормалар киритилди.

Шунингдек, назорат даврийлиги йилига купи билан бир марта килиб белгиланди.

Бунда назоратни амалга ошириш муддати уттиз календарь кунидан ошмаслиги белгилаб куйилди.

Бюджет кодексини, худди Солик кодек-си каби, 2014 йил 1 январдан эксперимент асосида киритиш, 2014-2015 йилларда си-новдан утказиш ва унга зарур узгариш ва кушимчалар киритиш режалаштирилмокда, 2016 йил 1 январдан эса Бюджет кодекси ту-галланган конун х,ужжати сифатида жорий килинади.

Хулоса килиб таъкидлаш мумкинки, Бюджет кодекси кабул килиниши, 2007 йилда кабул килинган Узбекистон Республикасининг "Солик кодекси" билан биргаликда Давлат молиясининг халкаро стандартларга мос ке-лувчи, ягона унификациялашган конунчилик базаси яратилишига олиб келди.

Бунда бюджет тизимини тартибга солувчи х,озирга кадар амалда булган асосий норма-ларнинг кескин узгармаганлигини алох,ида кайд этиш лозим. Бу эса бюджет жараёни иштирокчиларининг кундалик ишларида кийинчиликлар юзага келишининг олди-ни олади ва янги киритилган нормаларнинг амалга тадбик этилишини осонлаштиради.

Бюджет кодексида назарда тутилган ме-ъёрлар ва коидаларнинг жорий килиниши бюджет жараёнининг барча боскич ва да-ражаларида ягона х,укукий нормаларнинг кулланилиши ва бир хил ёндашувни таъмин-лайди х,амда бюджет жараёнининг барча катнашчилари ишини енгиллаштиради.

Алох,ида таъкидлаш жоизки, ушбу кодекс нафакат молия, Fазначилик ёки назорат-тафтиш органлари ходимлари учун, балки бюджет конунчилигининг тyFридан-тyFри фойдаланувчилари, айнан бюджет ташкилот-лари ва бюджет маблаFлари олувчилари учун х,ам му^им а^амият касб этади.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси-нинг Конунчилик палатаси томонидан 2013 йил 28 августда кабул килинган ва Сенати томонидан 2013 йил 12 декабрда маъкулланган х,амда Узбекистон Республикаси Президенти томонидан 2013 йил 26 декабрда имзолан-ган УРК-360-сонли Конунда мамлакатимиз Хукумати зиммасига:

- Бюджет кодекси нормаларининг амал килиши ва самарадорлигини мунтазам ра-вишда х,амда х,ар томонлама мониторинг ва тах,лил килиш;

- зарур ^олларда Бюджет кодексининг ай-рим нормаларини янада такомиллаштиришга каратилган таклифларни белгиланган тартиб-да киритиш вазифалари юклатилди.

Шундай экан, юкоридагиларни инобатга олган х,олда бюджет жараёнининг барча иш-тирокчиларини бюджет ишини ушбу Кодек-снинг нормаларига катъий риоя этган х,олда ташкил этишга, шунингдек, конун нормаларини амал килиши ва самарадорлигини тах,лил

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

килишда ва лозим деб топилганда уларни такомиллаштиришга каратилган таклифлар-ни тайёрлашда фаол иштирок этиш бюджет жараёнида катнашувчи хар бир муассаса ва мутахассиснинг вазифасидир.

Хотима урнида эътироф этиш мумкин-ки, Бюджет кодексининг жорий килиниши Узбекистонда амалга оширилаётган кенг микёсдаги ислохотларга яна бир туртки булди.

Бунда кейинги ислохотларга: урта муддатли бюджетлаштириш, натижага йуналтирилган бюджетлаштириш, бюджет хисобини жахон андазаларига мослаштирилган стандартлар асосида юритиш, бюджет жараёнининг яна-да ойдинлигини таъминлаш масалаларининг назарий, методик ва меъёрий тизимларини ишлаб чикишга кенг асос яратилмокда.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг "Узбекистон Республикаси Бюджет Кодексини тасдиклаш туFрисида"ги Конуни, УРК-360-сон, 2013 йил 26 декабрь.

2. Узбекистон Республикаси Бюджет Кодекси.

3. Узбекистон Республикаси "Бюджет тизими туFрисида"ги Конуни (2000 йил 14 де-кабрда кабул килинган; 2014 йил 1 январдан бекор килинган).

4. Узбекистон Республикаси "Давлат бюджетининг Fазна ижроси туFрисида"ги Конуни (2004 йил 26 августда кабул килинган; 2014 йил 1 январдан бекор килинган).

5. Узбекистон Республикаси "Хориждан маблаF жалб килиш туFрисида"ги Конуни (№263-1, 1996 йил 29 августда кабул килинган).

6. Узбекистон Республикаси "Махаллий давлат хокимияти туFрисида"ги Конуни (№913-ХП, 1993 йил 2 сентябрда кабул килинган)

7. Узбекистон Республикаси "Бухгалтерия хисоби туFрисида"ги Конуни (№279-1, 1996 йил 30 августда кабул килинган).

8. Узбекистон Республикаси "Олий Мажлис Конунчилик палатаси регламенти туFрисида"ги Конуни (№522-11, 2003 йил 29 августда кабул килинган).

9. Узбекистон Республикаси "Олий Мажлис Сенати регламенти туFрисида"ги Конуни (№523-1, 2003 йил 29 августда кабул килинган).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.