Научная статья на тему 'Иқтисодий муносабатларнинг икки томони ва уни талқин этишнинг ривожланишида неоинституционал ёндашувнинг роли'

Иқтисодий муносабатларнинг икки томони ва уни талқин этишнинг ривожланишида неоинституционал ёндашувнинг роли Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3606
98
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий-иқтисодий тизим / ижтимоий-иқтисодий муносабатлар / ташкилий-иқтисодий муносабатлар / институционал тузилма / классик мактаб / неоклассик мактаб / неоинституциоанал иқтисод / социально-экономическая система / социально-экономические отношения / организационно-экономические отношения / институциональное устройство / классическая школа / неоклассическая школа / неоинституциональная экономика

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Мақолада ижтимоий-иқтисодий тизим, унинг икки томони ва мазмуни очиб берилган. Иқтисодиёт назариясининг ривожланиш жараёнида қандай тарзда классик ва неоклассик мактабларнинг унга бир томонлама ёндашганлари, ҳозирга келиб иқтисодиётни назарий жиҳатдан ўрганишда ҳар икки томонга бир бутун тарзда қарашларнинг шаклланишида неоинституционал назариянинг роли кўрсатилиб, ҳар икки гуруҳ муносабатларининг ривожланиши туфайли жамиятнинг институционал тузилиши ўзгариши ва у ўз навбатида иқтисодий муносабатларнинг ривожланишига таъсир кўрсатиши асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДВЕ СТОРОНЫ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ И РОЛЬ НЕОИНСТИТУЦИОНАЛЬНОГО ПОДХОДА В РАЗВИТИИ ИХ ТРАКТОВКИ

В статье раскрывается сущность социально-экономической системы, состоящей из двух типов связей, отношений. Показаны крайние взгляды классической и неоклассической школ, роль неоинституционального подхода в сближении их взглядов в процессе развития экономической теории, влияние развития экономических отношений на институциональное устройство общества и обратная взаимозависимость.

Текст научной работы на тему «Иқтисодий муносабатларнинг икки томони ва уни талқин этишнинг ривожланишида неоинституционал ёндашувнинг роли»

>

ТОЖИБОЕВА Дилором,

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси профессори, иктисод фанлари номзоди

ИКТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАРНИНГ ИККИ ТОМОНИ ВА УНИ ТАЛКИН ЭТИШНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА НЕОИНСТИТУЦИОНАЛ ЁНДАШУВНИНГ РОЛИ

УДК 330.101.8

ТОЖИБОЕВА Д. ИЦТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАРНИНГ ИККИ ТОМОНИ ВА УНИ ТАЛЛИН ЭТИШНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА НЕОИНСТИТУЦИОНАЛ ЁНДАШУВНИНГ РОЛИ

Маколада ижтимоий-иктисодий тизим, унинг икки томони ва мазмуни очиб берилган. Иктисодиёт назариясининг ривожланиш жараёнида кандай тарзда классик ва неоклассик мактабларнинг унга бир томонлама ёндашганлари, хозирга келиб иктисодиётни назарий жихатдан урганишда хар икки томонга бир бутун тарзда карашларнинг шаклланишида неоинституционал назариянинг роли курсатилиб, хар икки гурух муносабатларининг ривожланиши туфайли жамиятнинг институционал тузилиши узгариши ва у уз навбатида иктисодий муносабатларнинг ривожланишига таъсир курсатиши асослаб берилган.

Таянч иборалар: ижтимоий-иктисодий тизим, ижтимоий-иктисодий муносабатлар, ташкилий-иктисодий муносабатлар, институционал тузилма, классик мактаб, неоклассик мактаб, неоинститу-циоанал иктисод.

ТАДЖИБАЕВА Д. ДВЕ СТОРОНЫ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ И РОЛЬ НЕОИНСТИТУЦИОНАЛЬНОГО ПОДХОДА В РАЗВИТИИ ИХ ТРАКТОВКИ

В статье раскрывается сущность социально-экономической системы, состоящей из двух типов связей, отношений. Показаны крайние взгляды классической и неоклассической школ, роль неоинституционального подхода в сближении их взглядов в процессе развития экономической теории, влияние развития экономических отношений на институциональное устройство общества и обратная взаимозависимость.

Ключевые слова: социально-экономическая система, социально-экономические отношения, организационно-экономические отношения, институциональное устройство, классическая школа, неоклассическая школа, неоинституциональная экономика.

TADJIBOEVA D. TWO SIDES OF ECONOMIC RELATIONS AND ROLE OF NEOINSTITUTIONAL APPROACH IN DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC SIGHTS

In the article the essence of the social and economic system consisting two types of communications of relations are revealed. There are shown boundary sights of both classical ana neoclassical school and role of neo institutional theory in re approach their sights in development of the economic theory, its influence to development of economic relations on institutional society organization and their return interdependence.

Keywords: social and economic systems, social and economic relations, organizational-economic relations, institutional arrange, classical school, neoclassical school, neoinstitutionaf economy.

Биз ицтисодиёт деганда реал, цацицатда амал цилаётган ицтисодиётни тушунамиз. Реал ицтисодиёт амалда юритилаёт-ган хужаликлар фаолиятини ифодалайди. Ицтисодиёт назарияси эса ана шу фаолиятни назарий жицатдан акс эттиради. Биз била-мизки, инсоният юз берган воцеа-цодисаларни бир томондан, назарий жицатдан, иккинчи томондан эса илгари сурилган гоя, назарий фикрларни амалиёт натижалари орцали асослаб беришга царакат цилган.

Буни айникса, биз физика фани, табиат конун-ларини урганганимизда хис этганмиз. Чунки инсоният миллион йиллаб йиFган тажрибаси, уз фао-лияти натижасида назария ва амалиёт бирлигисиз олFа бориб булмаслигига ишонч хосил килди. Худди шундай тарзда иктисодий фаолият, икти-содий конунлар хам реал хаёт, амалиётда юз бера-ётган муносабатларни назарий жихатдан асослаш, илгари сурилган назарий фикрлар, таклифларни амалда куллаш натижаларини урганишни объектив зарурат килиб куяди1.

Иктисодий адабиётларида курсатилишича, кишилик жамияти эхтиёжларини кондириш учун неъматлар ишлаб чикаришни бошлаганига 10 минг йилдан купрок, булган булса-да, уни назарий жихатдан тушунтириб беришни бошлаганига 300 йилдан ортди. Билишнинг энг ривожланган, юк,ори даражаси реал вокелик, холатни маълум бир алокалар, уларнинг амал килиши конуниятлари х,ак,ида яхлит тасаввур килиш, куз унгида гавдалан-тиришга имкон берувчи илмий билиш шакли хисобланади.

Реал иктисодиётнинг асоси хужалик юритиш-нинг ривожи билан бирга бутун тарихий тараккиёти билан такомиллашиб боради. Бизнинг вазифамиз: 1) хужалик фаолиятини бош, доимий асоси, уларнинг узгариш йуналишини аник,лаш; 2) реал иктисодиёт асосининг инсоният хаётидаги роли, яъни «инсон учун нима беради?» деган саволга жавоб беришдир.

Инсонлар уртасидаги иктисодий алокалар, муносабатлар турли-тумандир. Уларни маълум бир нуктаи назардан ёндашиб гурухларга ажратиш мумкин. Биз уларни, энг аввало, бир-бирини такозо килиши, бо^иклиги ва бу муносабатларнинг тут-ган урни жихатидан икки гурухга: ижтимоий-иктисодий муносабатлар ва ташкилий-иктисодий алокалар, муносабатларга ажратамиз.

Ижтимоий-иктисодий муносабатлар жами-ятдаги йирик ижтимоий гурухлар, жамоа, жамият

1 Тожибоева Д. Самарадорлик ва унга назарий жихатдан классик ва неоклассик ёндашув. // «Халк,аро молия ва х,исоб» илмий электрон журнали. 2017, 5-сон. -1-б.

аъзолари уртасидаги алокаларни уз ичига олади. Улар, энг аввало, ишлаб чикариш фаолияти натижалари, яъни яратилган махсулотга булган мулк-чилик мазмуни, унга эгалик килиш муносабатлари, ишлаб чикариш алокалари, ижтимоий-иктисодий муносабатлар, таксимот муносабатлари.

Бу муносабатлар жамият учун энг мухим, биринчи даражали ижтимоий-иктисодий савол-ларга жавоб беради:

• иктисодий хукмронлик кимнинг кулида - хал килувчи ишлаб чикариш омиллари ким томонидан узлаштирилади;

• ким ва кандай ишлаб чикаради - ижтимоий шароитларга кура иктисодий неъматларни яра-тади;

• хужалик фаолияти натижаси кимга ва канча микдорда тегишли булади. Улардан келиб чикиб, ижтимоий-иктисодий муносабатлар уз ичига мулк муносабатлари, ишлаб чикаришдаги ижтимоий-иктисодий муносабатлар, неъматларни таксимлаш муносабатларини камраб олади.

Ташкилий-иктисодий муносабатларнинг вужудга келишига сабаб - ижтимоий ишлаб чикариш, таксимот, айирбошлаш ва истеъмолни маълум бир ташкилий шаклисиз амалга ошириб булмайди. У инсонларнинг хар кандай биргаликдаги фаолият юритишлари учун объектив заруриятга айланади. Уларни биз ташкилий-иктисодий муносабатлар деб атаймиз. Ишлаб чикарувчилар уз хужалик фаоли-ятлари кандай булиши кераклигини аввалдан уйлаб, тахлил килишади. Иш жараёнини кандай ташкил этишни режалаштиришади. Режаларини амалга ошириш учун ташкилий масалаларни ечи-шади.

Ташкилий иктисодий муносабатлар ме^нат таксимоти ва кооперацияси муносабатлари, хужалик юритишнинг ташкилий алокалари ва муносабатлари, иктисодиётни бошкариш ало-калари, муносабатларини уз ичига олади. Улар бир бутун холда, яхлитликда иктисодий муносабатлар тизимини ташкил этади. Ижтимоий-иктисодий муносабатлар узига хос, махсус муносабатлар булиб, улар маълум бир тарихий давр ёки ижтимоий тизимга хос. Унга неоинституционал

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

нуктаи назардан карасак, кишилик жамиятига хос муносабатлар билан бирга хар бир мамлакатнинг узига хослиги акс этади. Бу муносабатларда асосий ролни мулк муносабатлари уйнайди.

Ташкилий иктисодий алокалар ва муносабатлар ижтимоий-иктисодий муносабатлардан фаркли равишда барча мамлакатлар учун умумий жихатларга эга булиб, буларга энг аввало хужалик юритишнинг ташкилий шакллари, эришилган мехнатни ташкил этиш ва бошкаришнинг илмий, инновацион ютуклари кабиларни киритиш мум-кин.

Иктисодий муносабатларнинг иккига ажралиши иктисодий фикр юритишнинг тарихий ва хозирдаги иккига ажралиш сабабларини тушунишга ёрдам беради.

Маълумки, иктисодиётни назарий жихатдан таърифлаш кадимги Юнонистонда Аристотель, Ксенофонт1 томонидан «уй хужалигини юритиш хакида»ги таълимот сифатида каралган. У пайтда шундай хужалик кулдорнинг ер хужалиги булган. Бу таълимот урта асрларгача хукм сурган.

XVI асрга келиб, Европада бозор иктисодиёти, тадбиркорликнинг шакллана бошлаши, савдо, айникса мамлакатлар уртасидаги савдонинг ривож-ланиши миллатнинг бойиши манбаларини назарий жихатдан асослаб бериш учун изланишларнинг кучайишига олиб келди ва у Англия, Франция, Италия каби мамлакатларда назарий мактаб - мер-кантилизмнинг (тегкаП:е - савдогар) вужудга кели-шига олиб келди.

Меркантилистларни назарий иктисодиётнинг аввалги уй хужалигини юритиш х,ак,идаги таълимот, деган номи кониктирмай куйди. Шунинг учун франциялик меркантилист Антуан Монкретьен унга «политэкономия - сиёсий ик,тисод» (юнонча ро1Шке - давлатни бошкариш санъати) деб ном берди. 1615 йилда ёзган «Сиёсий иктисод буйича рисола»да Франциянинг ташки савдо буйича ман-фаатларини химоя килиш учун давлат томонидан махсус чора-тадбирлар кабул килиш буйича уз фикрларини билдирган. Шу пайтдан бошлаб назарий иктисодга миллий бойликни купайтиришда давлатнинг роли хакидаги таълимот сифатида караладиган булди.

Тарих сахнасига савдо капитали урнига саноат капитали чикиши ва хукмронлиги урнатилиши билан меркантилизм илгариги мавк,еини йукотди. Урнига илмий назарий ик,тисод кириб келди. XVII-XVIII асрларда вужудга келган Англия сиёсий

1 Кадимги юнон мутафаккири Ксенофонтнинг (милод-дан аввалги V-IV асрларда яшаган) «Ойкономия» трак-тати шу масалага баFишланган.

ик,тисоди, унинг машхур вакиллари Адам Смит ва Давид Рикардо капиталистик муносабатларни биринчи марта чукур урганиб, миллий бойликнинг усиши х,акида уз таълимотларини яратдилар. Англия сиёсий ик,тисоди эришган катор ютукларига кура классик (лот. classicus - намунали, машх,ур, ^амма эътироф этган) фанга айланди.

А.Смит ва Д.Рикардо реал иктисодиётни урганиш учун к,атор методлар ишлаб чикишди ва унинг натижасида фаннинг катъий илмий харак-тери шаклланди. Улар асосида меркантилистлар курсатган савдо бойлик купайишининг асоси була олмаслиги, савдода катнашаётганлардан бирининг юту™ иккинчисининг бой беришига олиб келиши, халк,лар бойлиги ишлаб чик,аришдагина яратилиши ва купайишини асослаб беришди. Халк фаровон-лигини ташки савдо ёрдамида ошириб булмаслиги, мамлакатга кимматли металлнинг окиб келиши кутилганидан тескари натижага олиб келиши, яъни товарлар нархининг ошиб кетиши ва ах,оли истеъ-молининг кискаришига олиб келишини исбот-лашди.

Реал иктисодиётни урганиш буйича тупланган билимларни ягона илмий тизимга келтиришди. Айник,са, неъматларни ишлаб чик,ариш, таксимлаш, айирбошлаш ва истеъмолнинг бир-бири билан боFланишини тадкик этдилар ва унинг тизимли боFланиш эканини курсатиб бердилар. Улар хужалик юритишда юз берадиган вок,елик, алок,аларни шунчаки куринишини тасвирлаб колмай, уларнинг ички мох,ияти, сабаб-окибатли боFланишларини урганишга диккат каратдилар ва уларга асосланиб капиталистик иктисодиётнинг конунларини очиб бердилар.

Инглиз классик сиёсий иктисодиёт мактабига узининг А.Смит, Д.Рикардо фикрларидан ажралиб турувчи, киймат ва кушимча киймат назариясига янгича к,арашлари билан К.Маркс х,ам киритилади ва узига хос урин тутади. У узининг «Капитал» аса-рида катта микдордаги реал маълумотлар асосида капиталистик ишлаб чикаришни тахлил килиш билан хусусий мулк эгаларининг даромади ва ёлланма ишчиларнинг иш хаки шаклланиши ва таксимланишини тушунтириб беради.

Классик иктисодиёт назариётчиларининг буюк хизматлари шундаки, улар нафакат сиёсий иктисодиёт фанининг асосчилари, балки келгусидаги иктисодий тафаккур, таълимотнинг ривожланиши, тараккиётига бебахо таъсир курсатдилар. Буни барча дунёда танилган иктисодчилар уз ишларида эътироф этишади ва шу билан бирга классик сиёсий иктисодга хос чекланганлик, фикрлар карама-каршилиги мавжудлигини эслатиб утишади:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

• инглиз классиклари ва К.Маркс иктисодий назариянинг предметини аниклашда бу фан инсон-лар уртасидаги ижтимоий-иктисодий муносабат-ларнигина урганади, деб бир томонлама позицияни танлашган. Бунда ишлаб чикаришнинг ташкилий муносабатлари ролига етарлича бах,о берилма-ган;

• иктисодий назариянинг дастлабки йуналиш-ларида товар кийматининг шаклланиши ва бахо-нинг ташкил топишида ишлаб чикаришнинг роли хаддан ташкари ошириб юборилди. Шу билан бирга бозор, туловга кодир талабнинг ишлаб чикаришни ривожлантиришдаги ролига ахамият беришмади;

• А.Смит, Д.Рикардо объектив равишда капитал эгасининг кандай бойиши сирларини очиб бериш-ган. Д,Рикардо уша пайтдаги Англиядаги 100 мил-лионернинг бири булишига карамай хукмрон синфнинг даромад манбасини очиб берган;

• К.Маркс А.Смит ва Д.Рикардодан кейин «сиё-сий иктисодиёт турли синф ва ижтимоий гурух,-ларнинг манфаатларини химоя килади», деган фикрни илгари сурган ва уз классик йуналиши вариантини ишчиларни химоя килишга каратган. Бундай синфий ёндашув, катор айтилган фикрлар ва чикарилган хулосалар илмий объективликни тулик курсатмаган;

• инглиз классиклари ишлаб чикариш реал иктисодиётнинг асоси, у табиий конунлар асосида ривожланади ва шунинг учун давлатнинг арала-шувига мухтож эмас, деб хисоблашган. Шунга карамай фан номининг айтилган фикрга карама-карши булишига карамай, узгартиришмаган.

Классик сиёсий иктисодиёт капитализмнинг етакчи мамлакати Англиянинг XVII-XIX асрдаги (капиталнинг якка шакли хукмронлиги, эркин ракобат, давлатнинг иктисодиётга аралашмаслиги хукм сурган пайт) ижтимоий-иктисодий муноса-батларининг тарихий хусусиятларини акс эттир-ган.

Иккинчидан, карама-каршиликлардан иборат хакикатни бир ёклама ёндашганини курсатади. Натижада XIX асрнинг учинчи чорагига келиб, иктисодий назарияда янги йуналиш пайдо булди. Бу йуналиш Австрия, АКШ, Англия ва бошка мам-лакатларнинг олимлари томонидан яратилиб, илмий классик йуналишга хос асосий хусусиятларга эга булиб, реал иктисодиётнинг кенг куламдаги билиш методларига таянишади. Унда инсонларнинг танлов билан боFлик иктисодий психологиясига катта эътибор берилади.

Бу йуналиш вакиллари олинган янги маълумот-лар, билимларни умумлаштириш ва ягона илмий

тизимга келтириш, хужалик юритиш жараёнлари билан инсонлар танлови уртасида сабаб-окибатли ботланиш мавжудлигини очиб бериш оркали амал килувчи иктисодий конунларни аниклашди. Энг мухими сиёсий иктисод вакилларидан фаркли равишда иккинчи тур иктисодий муносабатлар -инсонлар уртасидаги ташкилий-иктисодий муно-сабатларга диккат-эътибор каратишди. Неъмат-ларнинг доиравий айланишида айирбошлаш -бозор битимларида етакчи урин эгаллашига эътибор каратиш иктисодий назариянинг предметининг янгича талкини хужалик юритишнинг бозор тизими хакида таълимот яратилишига олиб келди.

Австрия мактаби вакиллари: Карл Менгер, Ойген Бем-Баверк, Фридрих фон Визерлар истеъмолчи-ларнинг танлови ва саъй-харакати назариясига кадр-кимматнинг субъектив психологик концеп-циясига асос солишди. Уларнинг фикрича, хар бир субъект неъматнинг узи учун кадр-кимматини субъектив равишда узи учун аниклайди. Бунда неъматнинг унинг истеъмолини кондиришдаги мухимлиги ва унинг сероблиги ёки камёблиги асосий роль уйнайди. Неъматни хар бир кушимча бирлигини истеъмол килишдан олинадиган кушимча наф маржинал нафлилик деб аталади. У туйинганлик даражасини оширади ва бу билан унинг нафлилигини пасайтиради, яъни маржинал нафлилик пасайиши руй беради1.

Америкалик иктисодчи Жон Бейтс Кларк маржинал нафлилик назариясини узининг мехнат ва капиталнинг унумдорлигини пасайиб бориши кон-цепцияси билан тулдирди. У бу фикрини инглиз сиёсий иктисодининг кушимча киймат назария-

1 Бизнингча, бу ерда яна бир нарсага, яъни маржинал курсаткичларнинг номланишига диккат каратишимиз зарур. Маълумки, бу курсаткичларнинг муаллифлари инглиз, француз тилларида маржинал (marjinal) тушун-часини илмий оборотга киритишган. У рус тилида «предельный» деб таржима килинган. Узбек тилида эса иктисодчиларимиз томонидан турлича таржима килинади. Масалан, Ш.Шодмонов, РАлимов, Т.Жураев-ларнинг «Иктисодиёт назарияси» укув кулланмасида маржинал харажатлар «кушилган харажат», Ш.Шодмонов, У. Fафуровларнинг «Иктисодиёт назарияси» дарс-лигида «кейинги кушилган», «сунгги кушилган», С.Fуломов, А.Абдуллаев, А.отволдиевларнинг «Иктисодиёт илмий асослари» укув кулланмасида «меъёрий», К.Саидов, Р.Сейтмуратов, Д.Асланова, С. Исхоковаларнинг «Социал иктисодиёт» номли укув кулланмасида «чекки», деб таржима килинган. Биз хам дастлаб «меъёрий» деган сузни ишлатиш тарафдори булганмиз. Лекин меъёрий сузининг узбек тилида улчовли микдор, даража, норма, меъёрдан ошмаган маъноларда ишла-тилиши, оригинал маъносини аник тасвирлаб берувчи суз йуклигини хисобга олиб, «маржинал» сузинингузини ишлатиш маъкулрок, деган хулосага келдик (Тожи-боева Д. Куп укладлилик шароитида аграр соха сама-радорлигини оширишнинг илмий назарий асослари. Монография. - Т.: «Fan va texnologiya» 2012. -17-бет).

сига карама-карши куяди. Унинг фикрича, иш х,аки, фойда - даромадларнинг манбаи факатгина ишчи-лар мехнати натижаси эмас. Шунинг учун ишлаб чикариш натижасини ишлаб чикариш омиллари (мехнат, капитал, ер) уртасида хар бирининг кушган хиссасига кура таксимлаш хал килувчи роль уйнайди. Бундай таксимот тадбиркорлар билан ишчилар манфаатларининг мослашувига олиб келади.

Назарияга (истеъмол ва ишлаб чикаришга) мар-жинал курсаткичларнинг киритилиши иктисодиётда математик мактабнинг келиб чикишига олиб келди. Инглиз олими У.Жевонс, швейцариялик иктисодчи Л.Вальрас, итальян тадкикотчиси В.Паре-толар олий математикани иктисодиётда кулла-дилар. Ишлаб чикариш, бозор, истеъмолда куплаб функционал боFланишлар мавжудлигини аник-ладилар. Бу методлар ресурсларнинг чекланган-лиги шароитида ишлаб чикариш имкониятларидан самарали фойдаланишнинг оптимал вариантла-рини кидириб топиш имкониятини берди. Мар-жинал йуналишни деярли барча иктисодчилар иктисодий фанда революция ясаган йуналиш деб тан олишади ва у назариядаги янгича тоялари учун неоклассик назария деб хам аталади.

Лекин у хам купчилик иктисодчиларнинг фик-рига кура, классик сиёсий иктисод йул куйган хато - унинг предметига бир томонлама ёндашувга олиб келди. «Бир-бирига карама-карши турган икки назариядан бири сарфланган мехнат хара-жатларига диккат каратса, иккинчиси унинг наф келтиришига каратди. Натижада хар иккиси хам нархнинг келиб чикишини объектив равишда тушунтириб бера олмайди»1.

Иктисодий назариядаги революция турли мам-лакат олимлари томонидан амалга оширилиши уларнинг натижаларини умумлаштириш ва тизим-лаштиришни зарур килиб куйди. Бу вазифани Кем-бриж университетининг профессори Альфред Маршалл бажарди. У уз ишини фаннинг номини узгартиришдан бошлади. У бу фаннинг предмети «соф иктисодиёт» - хусусий мулкнинг ижтимоий шаклларидан катъи назар хужалик юритиш фао-лиятларини урганишдир, деб курсатади. Узининг бош мехнат махсулини «The principles of economics» - «Иктисодиёт фанининг принцип-лари», деб атади ва у янги йуналишни яхлит холда курсатиб берди. Иктисодий тахлилга вакт омилини киритиши туфайли бозор мувозанатига эришишда нафакат талаб (истеъмол), балки таклиф (ишлаб

1 Тожибоева Д. Иктисодиёт назарияси. / Академик М.Шарифхужаевнинг илмий тахрири остида. - Т.: «Укитувчи», 2002. -68-72-б.

чикариш омиллари, яъни харажатлар)нинг ролини курсатиб, улар нархнинг шаклланишида гуёки «кайчининг икки ти™» вазифасини уташини асос-лаб берди2.

ХХ асрнинг 20-йилларидан бу йуналиш инглиз-америка иктисодий адабиётларида «Экономикс» номини олди ва сиёсий иктисод термини жуда кам ишлатиладиган булди. 1930-йилларда Лондон университетининг профессори Л.Роббинс берган таъриф кенг ёйилди. Унинг фикрича, ресурсларнинг чекланганлиги шароитида эхтиёжларни кондириш учун таксимланиши марказий муаммо хисобланади. Экономиксни рационал фаолият хакидаги умумий фаннинг бир булими сифатида карайди ва унинг ижтимоий мазмунига эътибор бермайди. Асосий диккат харидорга каратилади. Харидор пули билан узига керакли неъматни сотиб олиб, ишлаб чикарувчиларни талабга мослашишга мажбур килиши курсатилади. Нархнинг шаклланишида ишлаб чикарувчиларнинг роли деярли йукка чикади.

Шундай килиб, биринчидан, хар икки йуналиш сиёсий иктисодиёт ва экономикс фанининг пред-метини инсонлар уртасидаги муносабатлардан бирини танлаши билан ярим-ёрти караш хукм-ронлигига олиб келди.

Иккинчидан, XVIII асрдан классик сиёсий иктисод, XIX асрдан экономикснинг хукмрон мавкеи ва XX асрга келиб, улар уртасида бирдамлик ва узаро хамкорликнинг бузилиши карама-карши-ликнинг кучайишига олиб келди. Бунда албатта сиёсий иктисодни собик иттифок ва бошка социа-листик мамлакатлардаги сиёсий тузумни, экономикснинг эса Fарб мамлакатларида капиталистик Fояни мустахкамлашга каратилиши хам мухим роль уйнади.

Жахон иктисодий назариясида бундай вайрон-корликка олиб келувчи холат уни ечишни объектив зарурият килиб куйди. «Иктисодий карашларни кандай килса назария реал иктисодиётни бир бутун холда куриши ва унинг келажагини илмий асослаш, прогноз килиш учун хизмат килади?», деган нуктаи назардан карашлар вужудга келди.

Экономикснинг муаллифлари хусусий мулкчи-ликка асосланган соф капитализм, эркин тадбир-корлик, хужалик фаолияти юритишга, уни бош-каришга давлатнинг аралашмаслиги зарурлигини асослашга уринишган. Лекин, экономикс муаллиф-ларининг эътироф килишича, соф капитализм хеч каерда амал килмайди. Масалан, таникли муал-лифлар К.Р.Макконелл ва С.Л.Брюлар хам барча

2 Маршалл А. Принципы экономической науки. - М. «Прогресс», 1993.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

ривожланган мамлакатлар, жумладан АКШда хам реал амал килувчи иктисодий тизим бир-бирига зид икки томоннинг - соф капитализм билан буй-руклар оркали бир марказдан бошкариладиган иктисод орасида эканлиги АКШ хукумати икти-содиётда фаол роль уйнашини эътироф эти-шади1.

Иктисодий назариянинг у ёки бу йуналишининг канчалик хаётий эканлиги ва туFрилигини унинг хаётда, амалдаги синовлар курсатади. Америкалик олимларнинг фикрича, энг куп диккат бозор иктисодиётини назарий жихатдан тасвирлашга каратилган. Лекин хХ асрнинг охирларига келиб, Fарб мамлакатларида у реалликни акс эттирмай куйди. Масалан, П.Самуэльсон ва В.Нордхауслар иктисодиётга ташкилий жихатдан карашда икки к,арама-к,арши етакчи оким борлигини айтишган: бири - соф бозор иктисодиёти, иккинчиси, давлат томонидан бошкарув. Хеч бир жамиятни тула равишда улардан бирига кирита олмаймиз. Киши-лик жамияти тараккиёти тарихида хеч качон 100% бозор булмаган (XIX асрда унга якинлашганини эътироф этганимизда хам)2.

XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида «абадий хак,ик,ат» деб курсатилган коидаларнинг эскирганлиги, реал иктисодиётга мувофик келма-ётгани, реал иктисодиётнинг тез узгариши катор муаммолар, хусусан, иктисодиётда давлатнинг роли, хусусий мулкнинг урни ва роли, эркин ракобат ва монополиялар, фан-техника тараккиёти натижалари, XXI асрга келиб ахборот, хужалик муносабатларининг тубдан узгариши, глобал иктисодиётнинг шаклланиши ва бошкалар буйича даст-лабки карашларни узгартиришни зарур килиб куйди.

Шундай килиб, XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб иктисодий назариянинг предметини урганишга карашлар узгарди. Сиёсий иктисод ташкилий-иктисодий муносабатлар, экономикс эса ижтимоий-иктисодий муносабатларни урганишга диккат каратишни бошлади ва бир бутун иктисодий тизим сифатида курила бошланди. Хар кандай тизим (юнонча sistema - турли булаклардан иборат бутунлик) турли-туман элементлар, кисм-лардан ташкил топган, узаро алокадорликдаги яхлитлик, бутунликни ифодалайди. Хужалик фао-лияти юритишнинг барча буFинлари узаро ички боFланишга эга ва улар бир бутунлик, яхлитликни ёки бошкача айтганда тизимни ташкил этади.

1 Макконелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. / Пер. с анг. 14-е изд. 2002. -С. 38.

2 Самуэльсон П.Э., Нордхаус В.Д. Экономика. / Пер. с англ. 16-ое издание. - М., 2009. -С. 33.

«Иктисодий тизим жамиятдаги турли хужалик юритувчи субъектлар уртасида иктисодий муно-сабатлар, алокалар, жараёнларни бир бутун холда, муайян тарзда таркиб топиши ва тартибга соли-нишини ифодалайди»3.

Айникса, назарияга XX асрнинг 70 йилларидан бошлаб, янги институциионализмнинг кириб келиши ва хозирга келиб (институционал4 тахлил аллакачонлар XIX асрда вужудга келган), иктисодий тафаккурнинг асосий окими (тат$^еат)га айла-ниши мухим роль уйнади. Унда фан-техника рево-люциясининг окибатлари, ахборотнинг ривожла-ниши, хужалик муносабатларининг сифат жихатдан узгариши, глобал иктисодиётнинг шаклланишига диккат каратилади. Хар бир мамлакатнинг узига хос хусусиятлари, институционал таркибини хисобга олмай неоклассик назариянинг универсал методлари асосида иктисодий сиёсат юритиш -хатарли ижтимоий-иктисодий окибатларга олиб келишини хаёт курсатди. Бугунги кунда институционал назариянинг жахон иктисодиёти фанининг етакчи иктисодий мактабига айланиши бежиз эмас.

Неоинституционал иктисодиёт жамиятнинг институционал тузилишига алохида диккат кара-тади. У биринчи навбатда расмий институтларни уз ичига олади (1-чизма). Жамиятнинг расмий институтлари одамлар томонидан махсус уйлаб топилган коидалардир. Уларга энг аввало, хар бир мамлакатнинг конституцияси киради. Сунгра унга мувофик кабул килинган конунлар, меъёрий хужжатлар ва хоказоларни камраб олади. Расмий даражада институтларни аниклаш осон. Лекин уларни доимо англаб тушуниб етиш осон эмас.

Расмий институтлар узгаришларга секинлик ва кийинчиликлар билан мослашадиган норасмий-лардан фаркли равишда тезда узгариш имконига эга. Шу билан бирга, уларнинг бажарилиши ва самарадорлиги куп жихатдан улар кай даражада «одатдаги хукукий нормалар билан мувофик-лашгани, уйтунлашганига ботлик»5. Расмий институтлар иерархик тизим, иктисодиётни тартибга солувчи инфраструктура ёки хукукий катламни ташкил этади. Улар биринчи энг юкори юза -расмий катлам сифатида эътироф этилади.

3 Тожибоева Д. Иктисодиёт назарияси. / Академик М^.Шарифхужаевнинг илмий тахрири остида. - Т.: «Укитувчи», 2002. -53-б.

4 Лотинча тБШиШт - йул-йурик, курсатма, дастур, тартибот, удум, одат, расм-русум, конун, коида, карор, низом, муассаса, ташкилот, идора, махкама, тузилма кабилар.

5 Тимофеев Л. Теневая экономика и налоговые потери в сельском хозяйстве. // «Вопросы экономики», 2001, № 2. -С. 125.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

Уларнинг сузсиз бажарилишини таъминловчи х,укук,ий нормаларни химояловчи тизим ва меха-низмлар жамиятнинг институционал таркиби (структураси)нинг узига хос катламини ташкил килади. Улар марказлашган, масъулиятни тушун-ган холда яратилади ва давлат томонидан легал ва махсус химоя билан таъминланади1. Буларга суд, прокуратура, полиция ва бошка маъмурий, ижтимоий механизмлар киритилади. Хукукий меъёрлар, нормаларнинг бажарилишини кафо-латловчи механизмларга иккинчи оралик катлам сифатида каралади.

Норасмий институтлар умум кабул килинган коидалар, шартлар ва ахлок кодексини уз ичига олади. Улар урф-одат, удум, анъаналар, «конун» ёки норматив коидалар булиб, улар ёрдамида тар-тибга солиш одамларнинг биргаликда яшашлари туфайли бир-бирларини яхши тушунишлари нати-жасидир. Улар расмий институтларга бо^лик бул-маган холда амал килади ва мухим ахамиятга эга. Уларнинг манбаи - маданиятдир. Уларга риоя килишдан хар бир киши манфаатдор. Улар ижтимоий механизмлар ёрдамида узатиладиган ахбо-ротлар натижасида вужудга келади.

Энг асосийси, улар жамиятнинг маданияти, пси-хологияси, мафкураси билан боFлик. Норасмий коидалар кишилик тарихининг дастлабки кишилар уртасидаги муносабатлар ёзма коидалар (конун-лар) билан мустахкамланмаган хамда улар ёрдамида тартибга солинмаган ёки жуда кам кул-ланилган пайтларда хал килувчи роль уйнаган. Хозирги кунда хам норасмий чекловлар одамларнинг иктисодий, ижтимоий, сиёсий сохаларида узаро фаолиятининг баркарорлигини таъмин-лашда мухим тартибга солиш усули сифатида фой-даланилади. Тартибга солиш даражаси жамиятда амал киладиган этик нормаларга куп жихатдан боFлик булади. Айникса, шаклланган етакчи мил-лий Fоя (идеология).

Одатлар ва интуитив тахмин, афзал куриш, кадриятларни мулжалга олиш психологик механизм булиб, англаб етилмаган хавотир олиш ман-баларини минималлаштиради. Кундалик ижтимоий фаолликнинг устувор шакли хисобланади2. Жамиятнинг иктисодий асосини айнан ана шу «кундалик асос»3 ташкил килади. Мамлакатдаги иктисодий,

1 Шаститько А.Е. Новая институциональная экономическая теория. - М. Экономический факультет МГУ, ТЕИС, 2002. -С. 116.

2 Гидденс Э. Устроение общества. Очерк теории струк-турации. - М.: «Академ Проект», 2003. -С. 384-385.

3 «Кундалик асос» - одатлар ва интуитив тахмин, афзал

куриш, кадриятларни мулжалга олиш кабиларни уз ичига олади.

жумладан, бозор жараёнларини бошкарувчи объектив конуниятларни ана шу теран ходисаларни урганиш асосидагина тушуниш мумкин. Кабул килинган конунларни амалда куллаш, риоя килишнинг тезда юз бермаслигини мухим сабаб-ларидан бири хам шунда. Одамлар узок вакт даво-мида синаб курилган, окибати кандай булишини билган танлов асосида карор кабул килишни маъкул куришади, чунки янгилик кандай окибатга олиб келиши ноаник. Ана шу асос институтларнинг маданий-психологик ва ижтимоий-маданий таркиби ва мамлакатларнинг, жумладан Узбекистон-нинг хам сифат жихатдан узига хослигини белги-лайди. Бунда албатта диний карашлар хам мухим роль уйнайди. Бу норасмий институтлар учинчи теран асос - базис катламни ташкил килади.

Бу концепцияга кура «ташкилий тузилмалар» жамият хаётида мухим роль уйнаб, уларга сиёсий органлар ва идоралар, жамиятнинг иктисодий тузилиши, таркиби, ижтимоий ва таълим муасса-салари, турли нодавлат, нотижорат ташкилотлари киритилади. Давлат институционал доира (чегара), кандай ташкилий тузилмалар вужудга келиши ва ривожланишига хал килувчи таъсир курсатади.

Ташкилий тузилмалар маълум бир максадни амалга ошириш учун яратилади ва мувофик равишда танланган институционал чегара, чекловлар кузланган фаолиятни амалга оширишга хизмат килади. Энг янги институционал ёндашувда инсти-тутларни триада (учлик): иктисодиёт, идеология ва сиёсатда бир бутун холда урганилади. Бизнинг фикримизча, унинг моделини 1-чизмадагидек ифодалаш мумкин.

Неоклассик назария иктисодий жараёнларни купрок нихоятда соддалаштирилган холда куради, бу эса уларни нот^ри талкин этишга олиб келиши мумкин. Неоинституционализм билан неоклассик назария уртасидаги нисбатни таникли иктисодчи Ж.Хожсон янада аникрок курсатиб, «неоклассик иктисод уз мазмуни, мох,ияти билан институционал иктисодиётнинг хусусий ходисаси», дейди4.

Агар неоинституционализмда тахлил методо-логиясининг асосини (методологик) индивидуализм ташкил этса, «дастлабки» институционализм холизм методологиясидан фойдаланади. Унинг тахлилдаги бошланFич пункти индивидлар эмас, балки институтлардир. Яъни индивидлар таснифи институтлар характеристикасидан келтириб чика-рилади, аксинча эмас. Институтларнинг узи эса такрор ишлаб чикаришнинг макро даражасида

4 Ходжсон Дж. Эволюционная и институциональная экономика как новый Мэйнстрим. // Экономический вестник Ростовского государственного университета. 2008. Т.6. №2. -С. 2-21.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

ЭКОHОMИЧЕCКAЯ TЕОPИЯ И MAКPОЭКОHОMИКA

л

s

m S т

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

i

Cu

<

п

H

<

и о

о

и

s

H

w s

О

s

H"

>>

н ^

s S

h a

Ир

s §

Uh PO

§

H

I

1

dBITBIMITHEÄX ИИ1ГЮШ1ВХ вя giradßi lbhoiölClhxohjj

(dBirwEHHBxaw иисжихжи bïîïmb'x иисШтави вМтод ш киПшгои 'dBir -tíXo) dBirwEHHBxaw иьяо1гниич.вх интиггий Kond BJdeifBtj'iioü-HÁHO^

dBiraoioiab (dBirtómrog вя ионэ^оя SOITXB 'BtóioS 'dBirBHBiHB 'wÁtíK 'хвйо-фсМ) HHíMOBdoH ихв^хвиитеж

dBiraoiraah ^вггхвжжАх Hndgq.aw-HiiHÄaÄ'x вйпюд вя dBirdodBü 'dBimomlBcf) 'dBimÁHOii вя 'кийАхихоно^) HHiïOBd илвКыяшвж

s Oh

H ce

» H

s я

« id

о

s ч

4 ce

s » = s s

л О

H u

mndBbimog инхэиЬ,оэих5щ

HdBifirHBm ишшшпвх [ ЯИ1ГВЖХХ

KiüredsiiooH

ВЯ ИХ(ЖИЭМВХ хвнХээд

dBirxBgBOOHXw ийСоэихйи -ИИОРМИХЖИ ИХВ!СХ01ЧИЭ^ВХ

cfeiriEgEOOHÁw ииКооихЯи-ииоиихжи ихвйписййшь gBirmpj

HdBirxBgBOOHÄiM (ndBirBSoire) яикиыпгХр^

p

a л

y

л ъ

y

C

л в

a Д

л

б y

п c

си

P

X

о

к

си

б з У

улар бажарадиган функциялари оркали тушунти-рилади.

Лекин неоинституционализмда принципиал жихатдан неоклассик ва Австрия мактабидан бош-кача методологик индивидуализм кулланилади. Бунда марказда оддий индивидуум эмас, балки институтларни яратувчи субъект - инсон туради. Натижада иктисодий фикрловчи одамни унинг узи аъзо булган ижтимоий гурухлар, синфлардан, унинг узи яратган мухит, ижтимоий ташкилот, тузилмалардан ажратувчи чегара бархам топади1.

Натижада фукароларга лойик хукумат шаклла-ниши эмас, аксинча, хукумат маълум бир фука-ролар типини шакллантиради, деган хулоса келиб чикади.

Кабул килинган расмий чекловлар, хамда дав-латнинг уларни амалга ошириш учун яратган меха-низмлари, институционал тузилмаларнинг норас-мий чекловларга таъсири уз навбатида жамият-даги шаклланган Fоя, маданият, психология ва ахлок кодексига таъсир курсатади ва барча бутин-ларнинг узаро таъсири охир-окибат бутун жамият тараккиётини янги боскичга кутаради ёки аксинча булиши мумкин. Буни реал хаётда куришимиз мумкин.

Институтлар - жамиятда юз берган жараёнлар натижаси, у уша давр учун мослаштирилган, шунинг учун ижтимоий инерция психологик инер-циянинг мухим омилларидир. Натижада институтлар келажакдаги бутун тараккиёт доирасини белгилаб беради.

Инсон фаолияти ва унинг хужалик юритиш сохасида узаро муносабатлари мавжуд ижтимоий меъёрлар билан белгилаб куйилганки, улар маданият, таклид килиш ва одатлар оркали унинг онгига сингади, кундалик иктисодий муаммоларни ечишда мулжал булиб хизмат килади. Иктисодиёт-даги узгаришлар факат «кичик кушимчалар» оркали содир булади. Максад ва хужалик фаолияти характери, уни амалга ошириш усулларини узгартириш учун одамларнинг узи узгариши керак, яъни маълум бир «пишиб етилиш» боскичидан утиши зарур. Одамларнинг ёппасига иктисодий саъй-харакатининг узгариши мувофик равишда мазкур жамиятда устувор булган англанган ва англанмаган кадриятлар, меъёр-коидаларнинг тарихий ва махсус бирлигидан иборат ижтимоий онг узгаришини талаб килади. Иктисодий тарак-киётнинг эволюцион характери «утмишга бомик-

1 Шаститько А.Е. Новая институциональная экономическая теория. 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Экономический факультет МГУ, ТЕИС, 2002. -С. 108.

лиги» хужалик хаётининг миллий узига хосликлари ана шундан.

Ташки мухит, масалан, бозор яратадиган стимул одамларнинг хужалик юритишидаги саъй-харакати, танловига дарров, туFридан-туFри ва бир хилда таъсир курсатмайди. Инсоннинг ташкаридан таъсир курсатадиган стимулга муносабати, унинг билими узи яшаётган жамиятнинг институционал табиатига боFлик. Шу билан бирга билим олиш жараёни ва институтлар бир-бири билан узаро карама-карши туради. Бир томондан билимнинг ортиши хам расмий, хам норасмий самарасиз институтларни аниклашга ва самарали институтларни яратишга олиб келса, иккинчи томондан, укитиш жараёнининг узи институционаллашти-рилган. Одамлар узини ураб турган дунёни -узининг дунёк,араши, эътик,оди, одатлари, мента-литети, ахлокий принципларига мувофик равишда кабул килади ва изохлайди, тушунтиради.

Ижтимоий-иктисодий тизимнинг тараккиёт даражаси муаммоларини ечиш нуктаи назаридан мамлакат, худудни институционал мухитни харак-терлашнинг асосий мезони унинг таркибини таш-кил этувчи алохида институтларнинг самарадор-лиги хисобланади.

Иктисодий тараккиётнинг институционал-эволюцион тахлили методологияси биологиядаги эволюцион жараёнларни тадк,ик, этиш методологияси билан куп жихатдан бир хил, жуда ухшаш. Шу сабабли мазкур йуналиш вакилларини икти-содиётдаги «биологик метафора» тарафдорлари деб хам айтилади2. Агарда биологияда аждодий узатиладиган ахборотлар - ирсийлик, мувофик равишда узвийлик ва узлуксизлик генлар ёрда-мида таъминланса, иктисодиётда бу ролни институтлар уйнайди.

Институтлар утмишни хозир ва келажак билан боFлайди. Тарих устун даражада узлуксиз институционал тараккиёт жараёнига айланади. Узок тарихий даврда иктисодий тизимнинг амал килиши, унинг аFдар-тунтар килиниши институционал жараёнларнинг факат бир булаги сифати-дагина тушунарли булади3. «Жамоа фаолияти, -дейди Коммонс, - индивидуал фаолият доирасини белгилаб беради». Жамиятнинг институционал таркиби - бизга бирор-бир ишни килиш ёки кил-масликни белгиловчи чегара. Улар конун билан белгиланган доира ва унга кай даражада каттик

2 Нестеренко А. М. Экономика и институциональная теория. / Отв. ред. акад. Л.И. Абалкин. - М.: Эдиториал УРСС, 2002. -С. 158, 292, 392-395.

3 Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. - М.: «Начала-Пресс», 1997. -С. 151.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 6(114)

pиoя килиш ëки ypф-oдaт, aнъaнaлap x1aмдa биз ^й дapaжaдa yлapгa pиoя килишимизга aтpoф-дaгилapнинг мyнocaбaти 6УЛИШИ МУМКИН. Оxиp-oкибaт y тexнoлoгия тyфaйли вyжyдгa кeлгaн чeгapa булиши мумкин. Бу бapчa чeклoвлap opa-cидa энг кaттиFидиp. Бyлapнинг x1aммacи мaълyм биp чeгapa, бoшк1aчa aйтгaндa дeвop. У x,ap к1aндaй бaлaндликдa булиши мумкин, лeкин дeвop билaн Уpaлгaн кeнгликдa эpкин xapa^ юз бepaди.

Жaмиятнинг инcтитyциoнaл тyзилмacи вa уни иктигадий мyнocaбaтлap билaн yзapo тaъcиpини чyкyp x^c килмaй иннoвaциoн иктиcoдиëт, «инфopмaциoн (paкaмли) иктиcoдиëт вa yлapнинг мox1иятини тушуниш, x1oзиpги кyндaги pивoжлa-ниши, кeлaжaккa кaдaм тaшлaш йyнaлишини бeл-гилaш кийин. Айнaн, жaмиятнинг инcтитyциoнaл тyзилмacини, aйникca, pacмий инcтитyтлapни yзгapтиpиш кaндaй нaтижa бepишигa кapaб бу фaoлиятгa бax1o бepaмиз.

Xoзиpги кyндa Укув жapaëнидa иктиcoдиëт нaзapияcи фaнидaн ëзилгaн илмий, укув aдaбиëт-

лapидa тизим x1aкидa шyнчaки эcлaтиб yтилaди. Бepилгaн тaъpифлap х^м унинг тaкoмиллaшyви x,a^a фиф юpитишгa yндaмaйди. Унинг тapкиби, yлapнинг yзapo бoFликлиги, pивoжлaнишидa жaмиятнинг инcтитyциoнaл тyзилмacининг poли, иктиcoдий мyнocaбaтлap билaн биp-биpигa тaъ-cиpи xaкидa yмyмaн тyxтaб yтилмaйди. Бизнинг фикpимизчa, бyндaй кapaшлapимизни уз^ти-pишгa вaкт e^.

Буни биздaн Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзи-дeнтининг 2017 йил 20 aпpeлдaги «Олий тaълим тизимини янaдa pивoжлaнтиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa»ги ПK-2909-coн кapopи, 2017 йил 27 июлдaги «Олий мaълyмoтли мyтaxaccиcлap тaйëpлaш cифaтини oшиpишдa иктиcoдиëт cox1aлapи вa тapмoклapининг иштиpoкини янaдa кeнгaйтиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa»ги ПК^^-гон кapopи x1aмдa бoшкa фapмoн вa Kapopлapдa кУйилгaн мaкcaд, вaзифaлapни aмaлгa oшиpиш мacъyлияти тaлaб килaди.

Aaдaбиётлaр pynxa-rn:

1. Mapшaлл А. Пpинципы экoнoмичecкoй нayки. I nep. c aнг. - М.: «Пpoгpecc», 1993.

2. Бopиcoв E.Ф. Экoнoмичecкaя тeopия. Учeбник. - М.: ^po^e^"», 2011.

3. Гиддeнc Э. Уcтpoeниe oбщecтвa. Очepк тeopии cтpyктypизaции. - М.: «Акaдeм npoern» 2003. -С. 384-385.

4. Hecтepeнкo А.М. Экoнoмикa и инcтитyциoнaльнaя тeopия. I Отв. peд. a^. Л.И.Абaлкин.

- М.: Эдитopиaл УPСС, 2002.

5. Hopт Д. Инаитуты, инcтитyциoнaльныe измeнeния и фyнкциoниpoвaниe экoнoмики.

— М.: «Haчaлa-Пpecc», 1997.

6. Сaмyэльcoн П.Э., Hopдxayc В.Д. Экoнoмикa. I nep. c aнгл. 16-oe издaниe. - М., 2009.

7. Tимoфeeв Л. Teнeвaя экoнoмикa и нaлoгoвыe пoтepи в ceльcкoм xoзяйcтвe. II «Boпpocы экoнoмики», 2001, № 2. -С. 125.

8. Toжибoeвa Д. Сaмapaдopлик вa yнгa нaзapий жиxaтдaн клaccик вa нeoклaccик ëндaшyв. II «Хaлкapo мoлия вa x^co6» илмий элeктpoн жypнaли, 2017, 5-тон.

9. Toжибoeвa Д. Иктиcoдиëт нaзapияcи. I Акaдeмик M.Шapифxyжaeвнинг илмий тax1pиpи ocтидa. - T.: «Укитувчи», 2002.

10. Toжибoeвa Д. Куп yклaдлилик шapoитидa aгpap cox,a caмapaдopлигини oшиpишнинг илмий нaзapий acocлapи. Moнoгpaфия. - T.: «Fan va texnologiya», 2012.

11. Шacтитькo А.E. Hoвaя инcтитyциoнaльнaя экoнoмичecкaя тeopия. - M. Экoнoмичecкий фaкyльтeт МГУ, TEИС, 2002.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. Хoджcoн Дж. Эвoлюциoннaя и инcтитyциoнaльнaя экoнoмикa кaк нoвый Mэйнcтpим. II Экoнoмичecкий вecтник Pocтoвcкoгo гocyдapcтвeннoгo yнивepcитeтa, 2008, T.6, №2. -С. 2-21.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.