Научная статья на тему 'Инновацион салоҳият шаклланиши ва ривожланишини таҳлил қилишга институционал ёндашув'

Инновацион салоҳият шаклланиши ва ривожланишини таҳлил қилишга институционал ёндашув Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
336
86
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Х. Т. Мухитдинов

Ҳозирги пайтда жаҳон иқтисодиётида инновацион жараёнларни амалга ошириш механизмлари ва йўналишларининг ўзгариши рўй бермоқда. Бунда инновациялар иқтисодий ўсишнинг иқтисодиётни интеллектуаллаштиришга асосланган олға томон ҳаракатлантирувчи асосий кучига айланмоқда. Шу боисдан ҳозирги шароитларда фақат инновацион, айнан кўп илм талаб қиладиган, малакали ишчи кучида мужассам топган билимларга асосланган юқори технологияли иқтисодиётгина рақобатбардош бўлиши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Инновацион салоҳият шаклланиши ва ривожланишини таҳлил қилишга институционал ёндашув»

Х.Т. Мухитдинов

УзР ФА Ик,тисодиёт институти тадк,ик,отчиси, и.ф.н., доцент

ИННОВАЦИОН САЛО^ИЯТ ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИ ТАЩЛ КИЛИШГА ИНСТИТУЦИОНАЛ ЁНДАШУВ

Цозирги пайтда жацон ицтисодиётида инноваци-он жараёнларни амалга ошириш механизмлари ва йуналишларининг узгариши руй бермоцда. Бунда ин-новациялар ицтисодий усишнинг ицтисодиётни ин-теллектуаллаштиришга асосланган олга томон царакатлантирувчи асосий кучига айланмоцда. Шу боисдан цозирги шароитларда фацат инновацион, айнан куп илм талаб циладиган, малакали ишчи ку-чида мужассам топган билимларга асосланган юцори технологияли ицтисодиётгина рацобатбардош булиши мумкин.

Жах,он молиявий-ик,тисодий инк,ирози-нинг салбий ок,ибатларини бартараф этиш ва инк,ироздан кейин ик,тисодиётнинг етакчи тармок,ларини барк,арор ривож-лантиришнинг асосий йуналишларидан бири сифатида ик,тисодиётда инновацион жараёнларни фаоллаштириш юк,ори самара беради.

Бу борада Президентимиз И.Каримов "Ик,тисодиётимизнинг асосий тармок,-ларини модернизация к,илиш ва техник янгилаш, мамлакатимизнинг янги марра-ларни эгаллаши учун кучли туртки беради-ган ва жах,он бозорида рак,обатдошлигини таъминлайдиган замонавий инновация технологияларини жорий к,илиш буйича мак,садли лойихаларни амалга ошириш лозим"1 - деб беъжиз таъкидламадилар.

Бугунги кунда инновацион ривожла-нишда инновацияларнинг чизик,ли модели анъанавий равишда етакчи роль

1 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация килиш ва янгилашни изчил давом эттириш - давр талаби". 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий-ик,тисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йил-га мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // Халк, сузи. 2009 йил 14 феврал.

уйнамок,да. Ушбу моделга мувофик, ишлаб чик,илган фундаментал илмий Fоялар ама-лий тадк,ик,отларда мужассам топмок,да. Бу тадк,ик,отлар уларни амалга ошириш натижасида илFор технологиялар вужудга келадиган инновациялар учун асос булиб хизмат килади. Модель XX асрда узини жуда яхши курсатди ва аввалгидек, XXI асрда хам ривожланган мамлакатларда муносиб урин эгаллайди. Чизик,ли моделга кушимча равишда ривожланган мамлакатларда «инновациялар куп мик,дордаги манбалар модели» хам аста-секинлик би-лан жорий килинаётган булиб, унга кура инновациялар инновация тизимининг ис-талган к,исмида вужудга келиши мумкин.

Гарчи илмий тадк,ик,отлар инновацияларнинг мухим харакатлантирувчи кучи булиб колаверсада, улар бундай ягона куч хисобланмайди. Шу боисдан илмий-тадк,ик,отчилик ташкилотларининг анъанавий ролини кайта куриб чик,иш зарур. Янги билимлар давлат тадк,ик,отчилик ташкилот-лари ёки компанияларнинг тадк,ик,отчилик булинмаларидагина эмас, балки бошка куплаб ижтимоий структураларда хам яра-тилади. Мухандислар, савдо агентлари, бошк,а ёлланма ходимлар ва истеъмолчи-

ларнинг кундалик фаолияти ва тажрибаси инновацион жараёнга мух,им х,исса булиб хизмат килади. Ишлаб чикариш, сотув ва истеъмол сох,аларидан келиб тушадиган Fоялар ва таклифлар асосида янгиликлар-нинг пайдо булиши иктисодий агентлар уртасида узаро алокалар ривожланган ти-зимлар учун характерлидир.

Бунинг устига, инновацион жараён факат технологиялар сох,аси билан чекла-ниб колмай, институционал, ташкилий ва бошкарув инновацияларини х,ам камраб олади. Бу билимлар амалда мавжуд анъ-анавий концепцияларга киритилиши мум-кин эмас ва баъзида уларнинг доирасига сиFмайди х,ам. Улар муайян тармокда банд булган субъектларнинг номоддий актив-ларини ифодалайди; компаниялар ушбу билимлардан максимал даражада сама-радорлик билан фойдаланишлари лозим. Инновациялар куп микдордаги манбалар модели элементлар хилма-хиллигини максимал даражада х,исобга олган х,олда ри-вожлантириш ва уларнинг ижодий узаро алокалар килиши учун шароитлар яратиш механизмига йуналтирилган.

Инновациялар иккита таянч моделини тах,лил килиш шундай хулоса чикаришга имкон берадики, диккат марказида норматив ва субъект ёндашувлар опти-мал уЙFунлигини излаб топиш муаммо-си колади. Бу муаммони х,ал килишда купчилик х,олларда иккита парадигма: «инновацияларни куллаб-кувватлаш» ва «инновацион фаолият муайян субъект-ларини куллаб-кувватлаш» уртасида ту-шунилмаган низолар уринга эга булади. Шуни таъкидлаш жоизки, бу парадигма-ларни мукобил сифатида куриб чикмаслик керак, улар бир-бирини тулдириб туриши лозим. Бунга эса «проблематизация (фик-рлашда муаммоларни куйиш ва фойда-ланиш усуллар ва шакллари) макони»ни кенгайтириш ва алох,ида вазифаларни х,ал килишнинг хусусий стратегиялари сифатида юкорида айтиб утилган иккала ён-дашувни уз ичига оладиган парадигмага утишдагина эришиш мумкин.

Бизнингча, буни субъектларга йуналтирилган ёндашув доирасида амал-га ошириш мумкин. Бутун фаолият тизими х,ам, уларнинг уз фаолиятини ривожланти-ришда фаол катнашувчи субъектлар улар-

га айланадиган бошкарув, лойих,алаш ва тадкик этиш объектларини алмаштириш ёндашувнинг мух,им хусусиятларидан бири булиши лозим. Тез сифат узгаришларига учрайдиган динамик ва ноаник мух,ит инновацион ривожланишни бошкаришга янги вазифаларни куяди. Бу вазифалар анъанавий тизимли йуналтирилган ме-нежмент ёки бевосита хориж тажрибаси-ни туFридан-туFри кучириб олиш асосида х,ал этилиши мумкин эмас.

Инновацион ривожланишга утиш инновацион салох,иятни жалб килиш ва ресурс-ларни оптималлаштиришдан кура купрок иктисодиётнинг институционал структура-сини тизимли узгартиришни талаб килади. Шу боисдан миллий иктисодиётнинг инновацион ривожланишини тухтатиб тура-диган тенденциялар намоён булиши унинг энг мух,им йуналишларини аниклашда янгича ёндашувлар ишлаб чикишни та-лаб этади. Бу маънода инновацион иктисодиётнинг шаклланиши ва ривожланишини институционализациялаш уларни бартараф этишда мух,им бир кадамга ай-ланади.

Айникса, институционализм методоло-гик асослари негизида тузилган иктисодий х,олат тах,лили кимматга эга. Мазкур йуналиш факат иктисодий жараёнлар-ни эмас, балки инсонлар х,аёт фаолияти-нинг бошка сох,аларида руй берадиган, иктисодиётнинг реал сектори технологик базасини шакллантиришга таъсир этувчи бошка жараёнларни х,ам х,исобга олади. Институционал назариянинг концептуал тамойиллари неоклассик йуналишдаги ута мавх,ум, статик (узгармас) ёндашувни бартараф килишга имкон беради ва миллий иктисодий тизимнинг инновацион ривож-ланиш имкониятларини аниклашга хизмат килади. Хозирги пайтгача институционал тах,лил билимлар иктисодиёти элементла-рининг ривожланишини башорат килиш ва эволюциясини бах,олаш учун жуда кам фойдаланиб келинган.

Шу аснода Д.С.Львов иктисодий тадкикотлар воситаларини, жумладан, билимлар иктисодиёти методологик аппара-тини такомиллаштириш объектив зарура-тини кайд этади. Институционал мух,ит бу - хужалик юритувчи субъектлар фаолияти ва уларнинг узаро алокаларини струк-

туралайдиган коидалар туплами эканлиги сабабли институционал ёндашув доираси-да хужалик юритувчи субъектлар фаолия-ти иккита асосий ёндашув: трансформация ва трансакция ёндашуви асосида тавсиф-ланади. Улардан биринчисининг доираси-да тадкикотчиларнинг эътибори хужалик юритувчи субъектлар фаолиятига ички омилларнинг таъсирига каратилади. Уз навбатида, иккинчи ёндашув ташки омил-лар таъсирини куриб чикади.

Бунга кура, О.Уильямсоннинг институционал назариялар таснифига мувофик, институтлар таснифи биринчи навбатда «хужалик юритувчи субъектга муносабат» белгиси буйича амалга оширилиши, яъни ички ва ташки институтларга ажратилиши лозим. Демак, билимлар ишлаб чикариш корхона фаолияти йуналишларидан бири эканлигини хисобга олиб, янги билимлар ишлаб чикариш институтлари тас-нифининг бошланFич белгиси уларнинг хужалик юритувчи субъектга муносаба-ти хисобланади. Бунда биринчи йуналиш доирасида корхона ва фирмалар «ич-каридан», яъни янги билимлар ишлаб чикаришга турли бошкарув ёндашувлари-да ифодаланадиган меъёрлар, битимлар ва шартномалар тизими оркали тахлил килинади. Иккинчи йуналиш иктисодий ташкилотларни «ташкаридан» тадкик килиш учун калит беради - хужалик юритувчи субъект уртасида узаро алока коидаларини урганишга йуналтиради.

Замонавий институционал наза-рия куйидаги асосий муаммоларни хал килишга асосланади: институтлар (му-ассасалар, ташкилотлар) юзага келиши-ни тушунтириш, уларнинг узгарувчан ша-роитларда фаолият юритишини урганиш, уларнинг муассасавий тартиб мохиятини аниклаш ва институционал узгаришлар ролини бахолаш.

Юкорида баён килинган институционал иктисодиёт йуналишлари доирасида тав-сифланган бозор узгаришлари жараёнини урганиш анъанавий иктисодий тахлил до-ирасини кенгайтиради ва институционал тизим фаолияти муаммоларини тадкик этишда умумий назарий асосларни хисобга оладиган комплексли ёндашувдан фойда-ланиш максадга мувофиклигини асослаб беради. Уйлаймизки, комплексли инсти-

туционал ёндашувнинг умумий назарий-методологик асослари сифатида факат хар битта, алохида куриб чикилаётган йуналиш учун хос булган маълум бир жихатларни ажратиб курсатиш лозим. Анъанавий институционал тахлилда ракобатли мухит шакллантиришнинг мухим шартларидан бири сифатида иктисодий субъектларга хукуклар бериш ва чекловлар шакли сифатида институт (муассаса) тушунчасини ажратиб курсатамиз. Янги институционал иктисодиётга хос булган жихатлар расмий ва норасмий коидалар, шартнома тизими тахлили, институционал тузилма ва ташки-лот шаклларини тадкик этиш хисобланади. Тизимли ёндашувда ички ташкил килишни хисобга олган холда хам, уни ижтимоий-иктисодий тизимга киритиш нуктаи наза-ридан хам институционал таркиб ва унинг узгаришини тадкик этиш кузда тутилади.

Булардан кейингисининг узгариш ди-намикасини урганиш куйидаги шартлар-дан келиб чикиши лозим: биринчидан, динамика давомида омиллар ва карама-каршиликлар туплами таъсири остида ти-зимнинг хам сифат, хам сон курсаткичлари узгаради; иккинчидан, динамика тоифаси тизимнинг узгариш жараёни белгиланган йуналишини ошкора булмаган холда кузда тутади; учинчидан, хар кандай ижтимоий-иктисодий тизим динамика жараёнида узининг айнан ухшашлигини топади ва ях-литликни саклаб колишга интилади. Бун-дан, иктисодий тизим динамикаси асосий хусусиятлари каторига унинг баркарорлик, кайтарилувчанлик ёки кайтарилмаслик ва якуний натижанинг ноаниклик даражаси характерини киритиш мумкин.

Тизимли методологияга амал килиб, кайд этамизки, тизим элементларининг узи унинг ичидаги алокалар характерини белгилаб беради, шу сабабли иктисодий тизимнинг институционал динамикаси асосида хужалик юритиш шароитла-рининг мураккаблашуви ва манфаатлар-нинг узгаришига жавобан субъектларнинг мувофиклаштирилган харакатлари нати-жаси хисобланган институционал структура узгаришлари ётади.

Иктисодий тизим субъектлари узининг хужалик фаолияти жараёнида узининг хохиш-истаклари ва трансакцион сама-радорлигига караб, институционал рас-

мийлаштиришдан марказлашмаган тан-лов утказади. Марказлашмаган танлов расмий институтлар, давлат томонидан так,ик,ланмаган норасмий институтлар ва давлат томонидан так,ик,ланган норасмий институтлар орасида амалга оширилиши мумкин. Уларнинг субъектлари булиб бе-восита хужалик фаолияти к,атнашчилари намоён буладиган марказлашмаган тан-ловдан фаркли равишда, институтларни марказлашган тарзда танлаш жамиятнинг сиёсий тизими субъектлари томонидан уз мотивацияси асосида амалга оширилади-ган расмий институтларни ишга тушириш механизмини ифодалайди.

Марказлашган танлов жараёнида конуний тан олинган расмий институтларни хужалик юритувчи субъект мутлак, катъий талаб эмас, узаро алок,аларини тартибга солиш мумкин булган усуллар-дан бири сифатидагина куриб чик,адилар. Шу билан бир пайтда, расмий институтлар купинча марказлашган танлов субъектлари «ижоди» хисобланмайди, балки марказлашмаган танлов сохасида мавжуд булган норасмий институтларни ифода-лашнинг якуни сифатида намоён булади.

XX асрнинг сунгги ун йиллигида янги технологияларнинг шиддат билан ривож-ланиши «ахборотлашган жамият» юза-га келишини асослаб берди. Бу ижти-моий муносабатларнинг ахборот айир-бошлашга асосланган янги шакли фаоли-ят курсатишидан дарак берди. Турли би-лимлар сохаларидаги ютук,ларни синтез-лайдиган синергетик ёндашувдан фойда-ланиш эволюцион ик,тисодиёт нук,таи на-заридан ижтимоий тизимларнинг фаолият юритиш жараёнларини тушунтиришга им-кон берди.

Тадк,ик,отнинг асосий объекти булиб фаолият курсатаётган институтлар иерархик тизими билан белгиланадиган, хак,ик,атда аник,ланган мутаассибликлар1 иштирок этади. Ушбу йуналиш вакиллари истеъ-молчини оптимал танлаш моделининг неоклассик асосларини инкор к,иладилар. Улар турли ик,тисодий агентларнинг бир хил шароитлардаги хулк,-атвор хар хил эканлигини тан оладилар. Шунингдек, узгарувчан атроф-мухит шароитларида

1 (фанатизм, консерватизм - тахририят)

карор кабул килишда хулк-атвор изчил-лиги омилини хиобга оладилар.

Технологик жараён инновациялар амалга оширилаётган хужалик юритувчи субъектнинг ташкилий шаклига боFлик1 эканлиги сабабли Р.Нельсон ва С.Винтер уз тадк,ик,отларини айнан унга баFишлаган булиб, улар ик,тисодий агентлар билим олиши ва селекция жараёнларини уму-мий жараёнга бирлаштирганлар. Муал-лифларнинг фирмани билим олишни таъ-минлайдиган ташкилот сифатида куриб чик,к,анлар. Инновацион жараённи тахлил килиш давомида шуги аник,ладиларки, хужалик юритувчи субъект ик,тисодий ти-зимда инновациялар утказишнинг асосий объекти сифатида катнашар экан.

Улар кайд этишича, «Селекция жараё-ни унинг воситасида ташки таъсирлар (та-клиф эгри чизиFининг силжиши) фирма фаолиятида акс этадиган, фирма ичида-ги узгаришлар (фирманинг кенгайиши) эса бошк,а фирмаларда махсулот нархининг усишига олиб келадиган буFин сифатида намоён булади». Ендашувнинг ахамияти шундаки, хужалик юритувчи субъектнинг селекция усулини куллаши энг ок,илона инвестицион карор танлаш ва кабул килишга имкон беради. Ушбу парадигма технологик жараённи динамикада куриб чикади, инновацияларнинг иктисодий окибатлари, сабаблари, рак,обат хусусият-ларини тахлил килади.

Л.Соете ва Б.Верспаген ихтисослашув даражасининг хар хиллиги, айрим мамла-катларда нисбатан устунликлар мавжуд-лигини технологик ривожланиш даража-си бир хил эмаслиги билан изохлайдилар. Иктисодий адабиётларда «технология» тушунчаси билим олиш шакли ва воси-таси сифатида куриб чик,илади. Ишлаб чикариш омили сифатида технология ту-шунчаси технологик узгаришлар ва уларнинг фирмани кайта структуралаш жара-ёнларига таъсирини урганишга асослана-ди.

К.Перес, К.Фримен ва Б.Ионсоннинг ижтимоий-институционал назария риво-жига кушган хиссаси алохида ахамиятга молик булиб, уларнинг хизмати технологик масалаларни институционал жараёнлар билан узаро боFлик1ликда куриб чик,ишдан иборат булди. Технологик парадигма-

ни амалга ошириш миллий ва халкаро микёсда ижтимоий-институционал ти-зим узгаришлари фундаментал жараё-ни билан боFл и к. Институционал ва иж-тимоий узгаришлар иктисодий усишнинг хал килувчи омиллари каторига киради. Хозирги пайтда эволюцион иктисодиёт ва янги институционал иктисодиёт назария-лари конвергенция жараёни кузга ташла-наётган булиб, у умумий назарий негизлар мавжудлиги билан асосланади: иктисодий субъектлар окилона хулк-атвор чегарала-ри мавжудлигини тан олиш, олдиндан ай-тиб бериш мумкин эмаслиги, карор кабул килиш жараёнининг кайтарилмаслиги, селекция ва бир-бирига боFликлик. Эволюцион иктисодиётни тадкик этиш объ-ектини кенгайтириш, унга инновацион узгаришлар ролини урганиш ва янги институционал иктисодиётнинг агентларни ташкилий танлаш масалаларини урганиши динамик жараёнда икки ёндашувнинг якинлашувига хизмат килади.

Юкоридаги тахлил килинган турли ил-мий ёндашувларга суянган холда, биз-нингча, институционал ривожланиш-ни тавсифлашда технологик узгаришлар тахлилига мухим роль ажратилиши ло-зим. Курсатилган узгариш натижаси булиб жамиятдаги коидалар тизимини моди-фикациялаш иштирок этади. Технологик узгаришлар таъсири остида ихтиро-ни ишлаб чикиш ва жорий килиш жара-ёнига бевосита жалб килинган иктисодий субъектлар маълум бир гурухи амалда-ги коидалар янги тизимида таксимловчи устунликларни кулга киритади. Даромад-лар усиши ва коидаларнинг янги туплами белгиланиши натижасида уларнинг ман-

фаатдор субъектлар уртасида носимме-трик таксимланиши махсус тадкик этишни талаб киладиган муаммолар каторига ки-ради.

Ижтимоий самарали институт-лар тизимини яратиш - узгаришларни муваффакиятли утказишнинг хал килувчи шарти сифатида куриб чикилади. Технологик узгаришларни тушунтириш учун технологик парадигма ва технологик траектория концепциялари кулланилади. Технологик узгариш бу - узок муддатли тах-минларни шакллантиришда киска муддатли тахминларни хисобга оладиган узлук-сиз жараёндир.

Бизнингча, институционал ривожланиш-ни тавсифлашда технологик узгаришларни тахлил килишга мухим роль ажратилиши лозим. Курсатилган узгариш натижаси булиб жамиятдаги коидалар тизимини мо-дификациялаш иштирок этади. Технологик узгаришлар таъсири остида ихтирони ишлаб чикиш ва жорий килиш жараёнига бевосита жалб килинган иктисодий субъектлар маълум бир гурухи амалдаги коидалар янги тизимида таксимловчи устунликларни кулга киритади.

Даромадлар усиши ва коидаларнинг янги туплами белгиланиши натижасида уларнинг манфаатдор субъектлар уртасида носимметрик таксимланиши махсус тадкик этишни талаб киладиган муаммолар каторига киради. Ижтимоий самарали институтлар тизими яратиш узгаришларни муваффакиятли утказишнинг хал килувчи шарти сифатида тавсия этилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация килиш ва янгилашни из-чил давом эттириш - давр талаби". 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // Халк сузи. 2009 йил 14 феврал.

2. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики: Пер. с англ. А.Н. Нестеренко. - М.: Начала, 1997.

3. Посталюк М.П. Инновационные отношения в экономической системе: теория, методология и механизмы реализации. - Казань: КГУ, 2006. - 420 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.