Научная статья на тему 'Иқтисодий тафаккурнинг таркибий қисмлари уйғунлигини таъминлаш йўллари'

Иқтисодий тафаккурнинг таркибий қисмлари уйғунлигини таъминлаш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1066
116
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодий ривожланиш / иқтисодий тафаккур / иқтисодий одам / иқтисодий онг ва хулқ-атвор / иқтисодий фаолият / иқтисодий таълим-тарбия / иқтисодий маданият / илмийлик тамойили / изчиллик ва узлуксизлик тамойили / креативлик ва конструктивлик тамойили. / economic development / economic thinking / economic person / economic intelligence and behavior / economic activity / economic education / economic culture / the systemic concept / concept of creativity and constructiveness

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Н. И. Хасанхонова

Мақолада иқтисодий ривожланиш масалалари ва улар билан боғлиқ асосий масалалар ёритилган, иқтисодий ривожланишдаги иқтисодий тафаккурнинг таркибий қисмлари ва уларнинг таҳлили амалга оширилган. Инсон омили ва уни такомиллашуви шароитлари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WAYS OF IMPROVING THE COMPONENTS OF ECONOMIC THINKING.

This article discusses current issues related to economic development. Components of economic thinking in economic development are analyzed. The conditions for the development of human factor are considered.

Текст научной работы на тему «Иқтисодий тафаккурнинг таркибий қисмлари уйғунлигини таъминлаш йўллари»

г 1 12 ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / \

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

Хасанхонова Н.И.

Тошкент молия институти "Ик,тисодиёт назарияси" кафедраси катта укитувчиси

ИКТИСОДИЙ ТАФАККУРНИНГ ТАРКИБИИ КИСМЛАРИ УЙГУНЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ЙУЛЛАРИ

Н.И. ХАСАНХОНОВА. ИЦТИСОДИИ ТАФАККУРНИНГ ТАРКИБИИ K,iИСМЛАРИ УМУНЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ИУЛЛАРИ

Маколада иктисодий ривожланиш масалалари ва улар билан боFлик асосий масалалар ёритилган, иктисодий ривожланишдаги иктисодий тафаккурнинг таркибий кисмлари ва уларнинг тах,лили амалга оширилган. Инсон омили ва уни такомиллашуви шароитлари куриб чикилган.

Таянч иборалар: иктисодий ривожланиш, иктисодий тафаккур, иктисодий одам, иктисодий онг ва хулк-атвор, иктисодий фаолият, иктисодий таълим-тарбия, иктисодий маданият, ил-мийлик тамойили, изчиллик ва узлуксизлик тамойили, креативлик ва конструктивлик тамой-или.

ХАСАНХОНОВА Н.И.. ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ КОМПОНЕНТОВ ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ

В статье рассматриваются актуальные вопросы, связанные с вопросами экономического развития. Подвергаются анализу компоненты экономического мышления в развитии экономики. Рассмотрены условия развития человеческого фактора.

Ключевые слова: экономическое развитие, экономическое мышление, экономический человек, экономический разум и поведение, экономическая деятельность, экономическое образование, экономическая культура, концепция системности, концепция креативности и конструктивности.

KHASANKHONOVA N.I. WAYS OF IMPROVING THE COMPONENTS OF ECONOMIC THINKING.

This article discusses current issues related to economic development. Components of economic thinking in economic development are analyzed. The conditions for the development of human factor are considered.

Keywords: economic development, economic thinking, economic person, economic intelligence and behavior, economic activity, economic education, economic culture, the systemic concept, concept of creativity and constructiveness.

Иктисодий тафаккур мамлакатдаги ишлаб чицариш жа-раёни, ижтимоий узгаришлар ва иктисодий муносабатлар, уларнинг хусусиятлари асосида категория, цонунлар ва ту-шунчаларда уз ифодасини топади.

г ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / 13 \

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

Хар бир жамият узининг иктисодий тафак-курини ушбу мамлакат иктисодий ах,волидан келиб чиккан х,олда ривожлантиради ва та-комиллаштиради. Кичик жамият бошка йи-рик жамиятлар ичида яшар экан, у уз иктисодиётини х,ам ички, х,ам ташки томон-дан мустах,камлашга х,аракат килади. Жамият бу йулда уз иктисодиётини конунчилик билан х,имоялаш, кишлок хужалиги, ишлаб чикариш, хизмат курсатиш сох,аларини ракобатбардош сох,аларга айлантириш, халк фаровонлигини таъминлашда ижтимоий х,имоя сиёсатини олиб бориш, сиёсий, маданий, маънавий, иктисодий сох,алардаги ислох,отларни утказиш х,амда хусу-сий мулк шаклини ривожлантириш томон бо-ради.

Бозор иктисодиётига утиш шароитида янги иктисодий тафаккурни ишлаб чикиш замоннинг асосий талаби булди. Мамлакатимиз рах,бари томонидан бозор иктисодиётига утиш шароитида ислох,отларнинг туб бурилиши булган "Узбек модели" ишлаб чикилди. Албатта бу мо-дел узок ва мех,нат талаб киладиган жараён си-фатида майдонга чикди. Бир катор ислох,отлар сабабли, умумиктисодий ривожланиш жараё-нида куйидаги натижаларга эришилди:

Биринчидан, ислох,отларнинг ибтидоси-да белгиланган максад, вазифалар, устувор йуналишлар, асосан, амалга оширилди. Мамла-катда иктисодий, ижтимоий баркарорлик карор топди. Киска вакт ичида чукур иктисодиётнинг турли сох,аларида туб узгаришлар амалга оши-рилди.

Иккинчидан, ислох,от йулларида бозор узгаришларининг х,укукий-норматив асос-лари яратилди. Кабул килинган конунлар ислох,отларни амалга оширишнинг ишончли механизмлари ва уларнинг оркага кайтмаслиги кафолатига айланди. Амалда килинаётган янги-дан кабул килинаётган конунларни янада тако-миллаштиришнинг механизмлари шаклланди.

Учинчидан, иктисодий ислох,отларни максадга мувофик тарзда амалга ошириш ва чамалаб курилган макроиктисодий сиёсатни ишлаб чикиш натижасида макроиктисодий ва молиявий вазиятни баркарорлаштиришга эри-шилди.

Туртинчидан, куп укладли иктисодиёт ва ин-ституционал кайта узгаришлар сох,асида х,ам туб узгаришлар руй берди. Эришилган натижа-лар х,озирги куннинг талабларига жавоб бера-

ди, мулкни давлат ихтиёридан чикариш ва хусу-сийлаштиришда х,ам натижалар кунгилдагидек, умуман олганда, карор топаётган бозор ин-фратузилмалари хужалик юритувчи субъект-ларнинг усиб бораётган эхтиёжларини тула кондирмокда.

Бешинчидан, иктисодиётда маълум тар-кибий узгаришлар амалга оширилди. Макроиктисодиётдаги мураккаб вазият ва молиявий ресурсларнинг етишмовчилиги шароитида давлат тармоклар ривожига жиддий ёр-дам курсатмокда. Биринчи навбатда, нефть, газ саноати, рангли металлургия, автомобилсоз-лик, электроника, кимё ва нефть кимёси саноа-тида ривожланиш тезлашди, натижада 600 дан ортик мах,сулот турлари узлаштирилди.

Олтинчидан, Узбекистон Республикаси билан жах,он иктисодий тизими уртасида интеграция жараёнлари ислох,отларнинг энг мух,им устувор йуналиши булиб колди.

Шу уринда айтишимиз мумкинки, бундай таркибий узгаришлар Узбекистон ах,олисининг иктисодий тафаккурида янгича талкинда акс этди. Узаро иктисодий муносабатлар, х,амкорликлар секин-аста уз куринишини янги-лади. Узбек халки иктисодий тафаккурида таркибий узгаришлар кечди. ХХ асрнинг 90-йилла-рида автомобиль ва кул телефони каби юкори мартабага эга товарлар х,озирда оддий товар-лар каторига кириб келди.

Иктисодий тафаккур ва унинг таркибий ту-зилиши х,акидаги фикрларни урганар эканмиз, улар ичида Л.С. Бляхман ишлари алох,ида урин эгаллайди. Л.С. Бляхман иктисодий тафаккур "иктисодий муносабатларнинг инсон онгида акс этиши, улар томонидан иктисодий билимларни узлаштириш ва уларнинг онгида иктисодий фа-олиятда намоён булиши жараёни"1 эканлигига эътиборни каратар экан, иктисодий тафаккур-нинг таркибий тузилмасини куйидаги уч асосий кисмларга ажратади:

иктисодий фаолият мох,иятини англаш; ижтимоий ишлаб чикаришнинг акс этиши, турлари ва конуниятлари туFрисида умумлаш-ган маълумотларни узлаштириш;

назарий Fояларнинг амалий х,аракатларга айланиши, иктисодий тафаккурнинг фаолияти-га тадбик килиш.

1 Бляхман Л.С. Перестройка экономического мышления. - М.: "Политиздат". 1990. -С. 12-13.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 2

г Г 14 ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / \

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

Келтирилган таркибий тузилмага асосланиб, х,амда узимиз амалга оширган тадкикот ишла-римиз натижасида биз иктисодий тафаккурнинг таркибий кисмлари сифатида куйидагиларни курсатишимиз мумкин: иктисодий одам; иктисодий онг ва хулк-атвор; иктисодий фаолият; иктисодий таълим-тарбия; иктисодий маданият.

Мазкур иктисодий тафаккур кисмларининг уЙFунлиги жамиятнинг нафакат иктисодий ах,волига, балки ижтимоий тузилишига х,ам боFлик. Инсон туFилганидан бошлаб то умри-нинг охиригача бир катор иктисодий муноса-батларни амалга оширади, турли фаолиятлар билан шуFулланади, буларни биз уйин фаолия-ти, билим олиш ва мех,нат фаолиятига ажрати-шимиз мумкин. Мазкур фаолиятлар иктисоддан ажралмаган х,олда кечади, бола уйин фаолия-ти билан жамиятдаги иктисодий муносабатлар-ни англайди, таълим муассаларида математика, она тили, адабиёт билан бир каторда иктисодий билим асослари билан танишади, мех,нат фао-лияти эса ишлаб чикариш, хизмат курсатиш, бир катор корхоналар билан иктисодий му-носабатларга асосланган шартномалар тузиш, уларнинг амалдаги жараёни билан бирга кечади. Шу жараённи англаган буюк иктисодчи А. Смит "иктисодий одам концепцияси"ни шак-ллантирган.

Иктисодий одам - танлов эркинлигига эга ва уз максади, кизикишлари ва эхтиёжларига асос-ланиб, имкониятга караб оптимал ва рационал карор чикара оладиган бозор иктисодиётининг ижодий субьекти1. Бу таърифдан биз иктисодий одам фаолиятининг х,ар кандай турида уз иктисодий хулк-атвори билан фаолият юритув-чи шахсни англадик. Мазкур иктисодий одам уз иктисодий онги ва хулк-атвори билан жамият-га хизмат килади, фаолият юритади, муносабат-га киришади.

Иктисодий онг ва хулк-атвор инсон-ни маълум бир иктисодий фаолият билан шуFулланишига сабабчи булади, бу фаолият ки-шиларни иктисодий билим олишга, ва них,оят иктисодий маданият асосида иш фаолиятини амалга оширишга ундайди. Жамият иктисодий

1 Г.М.Гукасьян. Экономика от "А" до "Я". Тематический справочник. - М., 2010. -С. 248.

ривожланганда факат иктисодиёт эмас, балки сиёсат, санъат, адабиёт, фан, маърифат, маданият, таълим уЙFунликда ривожланади.

Иктисодиёт х,амда психология фанларининг уЙFунлашувидан пайдо булган иктисодий психология предмети хужалик муносабатларининг инсон хулки ва билимларида намоён булишини урганади. Яъни у иктисодий муносабатлар ти-зимида инсон ахлоки натижалари ва жараёнла-рининг иктисодий фаолият механизми, шахс та-факкурига алокадор меъёрлар, иктисодни юк-салтиришдаги кабул килинадиган карорлар, муаммолар ечимидаги ижтимоий фикрнинг урни каби омилларни хужаликни бошкариш тажрибасига таяниб урганади.

Иктисодий психологиянинг категориялари-дан бири булган иктисодий хулкни А. Крилов куйидагича илмий асослаган. Унинг таъкидла-шича, иктисодий хулк - иктисодий таъсиротга жавоб берувчи хулкдир.2

Шундай килиб, А. Криловнинг таърифи-ча, иктисодий психология - кенг маънода хужаликни бошкарувчи субъект психологияси-дир3.

В. Каримованинг фикрича, иктисодий онг мах,сули булган иктисодий тафаккур - хужалик муносабатларига киришган субектларнинг иктисодий муносабатларга оид тасаввурла-ри, билимлари, Fоялари х,амда карашларининг онгдаги акси булиб, у амалга оширилаётган фа-олиятнинг мох,иятини тах,лил килиш, умумлаш-тириш, таккослаш ва хулосалар чикариш имко-нини беради4. В. Каримова ва Ф. Акрамовалар-нинг фикрича, иктисодий хулк - ишлаб чикариш шарт-шароитлари, воситалари ва турткилари таъсирида намоён буладиган хатти-х,аракат ва хулк-атвордир.

А. Крилов фикрича, иктисодий онг - уз карашлари, максадлари, дунёкарашига эга булган инсон онгида бевосита ишлаб чикариш, узлаштириш ва фойда олишга алокадор обект-ларнинг акс этишидир. Яъни иктисодий онг мавжуд булгани учун х,ам биз моддий, маъна-вий эх,тиёжларимизга алокадор булган неъ-

2 Психология. Учебник под редакцией А.А.Крилова. -М. : "Проспект", 1998. -С. 549.

3 Психология. Учебник под редакцией А.А.Крилова. -М. : "Проспект", 1998. -С. 547.

4 Каримова В.М. Акрамова Ф.А. Иктисодий психология. Маърузалар матни. - Т.: МЧЖ, 2002. -61-б.

г ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / 15 ^

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

матларни топиш, купайтириш йулларини х,амда жамиятда уз мех,натимиз билан моддий ишлаб чикаришга улуш кушишга оид билим, тасаввур ва х,иссиётларга эга булишимиз мумкин. Шу-нинг учун х,ам иктисодий онг деганда, аввало, иктисодий муносабатлардан келиб чикадиган эмоциялар, х,ис-кечинмалар, уларнинг турли жих,атларини тушунишга тааллукли истикболли идрок элементлари, иктисодий тасаввур ва та-факкурнинг натижаси булмиш билимлар, ту-шунчалар, Fоялар, куникма х,амда малакалар-нинг акл-фаросатга тегишли хусусиятларини тушуниш мумкин. Демак, иктисодий онг му-раккаб психологик тузилма булиб, у бевосита иктисодий вазиятлар ва шарт-шароитларнинг шахс онги, дунёкараши ва мотивларига таъси-ридан х,осил булади1. Танловнинг натижаси эса фойда ва йукотишлар х,исобланиб, сарфланган (куч, вакт, кобилият, пул) ва олинган натижа-лар (ишланган х,ак, фойда) таккосланади. Од-дий курингани билан, бу иктисодий жараёнлар кийин, сирли ва узига хос илмий изланишни та-лаб этади.

Бугун х,аммага маълумки, кишилар яшашла-ри, сиёсат, санъат, адабиёт, фан, маърифат, ма-даният, таълим билан шугулланишлари учун х,аётий неъматларни истеъмол килишлари, кийинишлари ва турли хил хизматлардан бах,раманд булишлари керак. Бунинг учун эса озик-овкат, кийим-кечак, уй-жой ва турли хизматлардан иборат х,аётий воситалар зарур.

Кишилар бундай х,аётий воситалар-га эга булиши учун турли сох,аларда фаолият курсатадилар. Инсоннинг бу турли фаолиятла-ри ичида энг асосийси, уларнинг яшаши ва ка-мол топишини таъминлайдиган моддий ва маъ-навий неъматларни ишлаб чикариш х,амда хиз-матлар курсатишдан иборат булган иктисодий фаолиятдир.

Кишиларнинг яшаши, камол топиши учун зарур булган х,аётий воситаларни ишлаб чикариш ва истеъмолчиларга етказиб бериш-га каратилган, бир-бири билан боFликликда амал киладиган турли-туман фаолиятлар яхлит килиб, иктисодий фаолият2 деб аталади.

1 Психология. Учебник под редакцией А.А.Крилова. -М. : "Проспект", 1998. -С. 598.

2 Жураев Т., Тожибоева Д., Рустамов Б., Жабборова Ж., Аллаберганов З., Бабабекова Д. Иктисодиёт назарияси.

Маърузалар матни. - Т., 2010. -10-б.

Иктисодий фаолиятга нисбатан берилган таърифлар бир катор иктисодий адабиётлар-да учрайди. Бу адабиётларда иктисодий фаолият товарлар, хизматлар ва ресурсларнинг х,аракати буйича такрор ишлаб чикариш - ишлаб чикариш, айирбошлаш, таксимлаш ва истеъмол килиш жараёнлари бирлиги жами-ят эх,тиёжларини кондиришга хизмат килувчи хужалик тизимлари сифатида таърифланади.

Хозирги вактда жах,он адабиётларида эъ-тироф эътилишича, иктисодий институтлар-ни урганишга катта ах,амият берилмокда, зеро иктисодиёт муайян даражада жами-ят х,аётининг х,амма сох,аларига уз таъсирини утказади. Иктисодий фаолият, Тейлор таъкид-лагани каби, барча сох,аларда нисбатан устувор булмаса х,ам, бирок х,ар кандай жамиятда х,ам ах,амияти сезиларлидир3.

Бозор иктисодиёти конунларини, уларнинг Узбекистонда кандай амалга амалга ошири-лаётгани, бу конунларнинг иктисодий фаолиятга тадбиFи, товар ишлаб чикаришни йулга куйишнинг сир-асрорларини билиш х,ар бир шахснинг вазифасидир. Иктисодий тарбия на-тижасида таълим олувчиларда мех,натсеварлик, ташаббускорлик, ишбилармонлик, уддабу-ронлик, иктисодий х,исоб-китоб юритиш куникмаларини камол топтириш назарда ту-тилади. Иктисодий тарбия мазмуни Шарк му-тафаккирлари томонидан мунтазам равишда бойитиб келинган. Абу Наср Форобий "Бахт-саодатга эришув х,акида"ги асарида "Инсон уз маблаFини туFри сарфлашни билиши керак", "Пул сафлашда кизFанчиклик килиш хасис-ликка олиб келади. Пулларни режасиз ишла-тиш эса инсонни бебошликка етаклайди", деган Fояларни илгари суради. Иктисодий тарбия иж-тимоий тарбиянинг бир тури булиб, иктисодий малака ва куникмаларни эгаллашнинг мазмуни, усули ва ташкил этилиши масалалари-ни урганади. Иктисодий тарбия иктисодий билим ва иктисодий саводхонлик асосида кечади. Иктисодий билим - ишлаб чикариш жараёни-нинг мох,ияти х,амда иктисодий муносабатлар мазмунини ёритувчи асосий маълумотлар маж-муи. Иктисодий саводхонлик - ишлаб чикариш, хужалик фаолияти, иктисодиёт, иктисодий му-

3 Собиров Б.Б. Укувчиларда иктисодий тушунчаларни шакллантиришда инновацион усуллардан фойдаланиш. Педагогика фанлари номзодини олиш учун диссертация. - Т., 2004. -5-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 2

г 1 16 ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / \

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

носабатлар борасидаги бошланFич маълумот-ларга эга булиш.1

Иктисодий таълим-тарбия жараёни шах-сни максадга мувофик такомиллаштириш учун, яъни иктисодий малака ва куникмаларни эгал-лаши учун уюштирилади ва тарбияланувчининг шахсига мунтазам ва тизимли таъсир этиш им-кониятини беради. Иктисодий таълим жараё-нида таълим олувчининг онги (таълим жара-ёнида), хиссиёти (дарсда ва синфдан ташкари ишларда), иродаси (фаолиятни уюштириш, хулкни идора килиш жараёнида)га мунтазам таъсир этилади. Иктисодий таълим-тарбияни куйида келитирилган чизма оркали ифодалай-миз (1-чизма).

Иктисодий тарбия - укувчилар томони-дан узлаштирилган назарий-иктисодий би-лимларга таянган холда, уларда муайян си-фат (тежамкорлик, тадбиркорлик, окиллик, уддабуронлик, коммуникативлик, вазиятни туFри бахолай олиш, мехнатсеварлик, ишчан-лик хамда бошкалар) хамда иктисодий фаоли-ят куникма ва малакаларини шакллантиришга йуналтирилган педагогик жараён.2 Иктисодий таълимни ташкил этишдан асосий максад таълим олувчиларни иктисодий фаолият субъек-ти сифатида иктисодий куникмаларини оши-риш ва келажак малакаларини шакллантириш-дан иборат. Бунинг учун: "иктисодий фаолият тизимини урганиш, ундаги узининг урнини хис этиш, замонавий иктисодий хулк-атвор нор-маларини, иктисодий маданиятни эгаллаш, замонавий иктисодий фикрлашни шаклланти-риш, мехнат воситаларига ва натижаларига тежамкорлик муносабатларини тарбиялашдан иборат".3

Таълим олувчилар томонидан иктисодий билимларни пухта узлаштириш ва уларни ама-лий фаолиятда куллай олиш иктисодий мада-ниятнинг шаклланиши ва мустахкамланишини таъминлайди. "Мустакиллик изошли омма-

1 Эшмуродова Г.Х. Укувчиларнинг иктисодий билим-ларини ривожлантириш мазмуни (8-9-синфлар мисо-лида.) Педагогика фанлари номзодини олиш учун ёзил-ган диссертация. - 2009. -21-б.

2 Эшмуродова Г.Х. Укувчиларнинг иктисодий билим-ларини ривожлантириш мазмуни (8-9-синфлар мисо-лида.) Педагогика фанлари номзодини олиш учун ёзил-ган диссертация. - 2009. -21-б.

3 Иктисодиётдан кискача луFат. Ш.Шодмонов тахрири

остида. Тузувчилар: А.Хасанов, С.Мирзахужаев. - Т.:

"Укитувчи", 1998. -47-б.

боп луFати"да иктисодий маданият жамият аъ-золарининг иктисодий хаётида: 1) оммавий ижодий иштироки; 2) уларнинг иктисодий би-лимлари; 3) хужалик юритишдаги махорати ва малакаси; 4) иктисодий фикрлари ва та-факкури курсаткичларининг мажмуи экан-лиги курсатилган. Бизнинг назаримизда, иктисодий маданият юкорида кайд этилга-нидек, алохида-алохида акс этмайди. Балки курсатилган холатларнинг узаро муштараклиги шахс иктисодий маданиятини ифодалашга хиз-мат килади. Шу нуктаи назардан, "иктисодий маданият"4 тушунчасини шахс томонидан на-зарий ва амалий иктисодий билимларни узлаштиришнинг энг юкори даражаси дея таъ-рифлаш мумкин.

Иктисодий фаолият, албатта, жамият-да шаклланган ва такомиллашиб бораётган иктисодий маданиятга таянади. Иктисодий маданият бу хужалик фаолиятининг фаолияти ва кимматликлар тизими, хусусий мулк шаклига ва иктисодий муваффакиятга нисбатан хурмат, тадбиркорлик сохасидаги ижтимоий мухитнинг ривожланиши ва унга нисбатан баркарор му-носабатнинг ташкилланишидир5.

Мазкур иктисодий тафаккур кисмлари: илмийлик тамойилига; изчиллик ва узлуксизлик тамойилига; креативлик ва конструктивлик тамойилига таянади.

Жамиятда маълум даврларда куплаб кондирилмаган эхтиёжлар булади. Вакт утиши билан янги буюмлар пайдо булиши, кенг реклама таъсири ва савдонинг раFбатлантирилиши натижасида эхтиёжлар узгаради ва купайиб бо-ради. Шахсни жамиятнинг, яъни уни ташкил килувчи махалла, оила, давлат эхтиёжларининг чексизлиги, уларнинг тухтовсиз янгиланиб, усиб бориши илмийлик тамойили асосида шак-ллантирилади ва такомиллаштириб борилади.

Иктисодий хаёт синовларини билиш ва шу йулдаги фаолият илмийлик тамойилининг асосий йуналишларини аниклашга интилиш жуда кадим замонлардан мавжуд булиб, бу интилиш иктисодий фаолиятни иктисодий конун ва кате-

4 Эшмуродова Г.Х. Укувчиларнинг иктисодий билим-ларини ривожлантириш мазмуни (8-9 синфлар мисо-лида.) П.ф.н. олиш учун ёзилган диссертация. - 2009. -22-б.

5 М.И.Коравлёв. Экономика: риски, защита. Словарь-справочник. - М., 2008. -С. 771.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 2

г ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / 17 ^

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

1-чизма. Шахснинг иктисодий жих,атдан шаклланиши жараёни1

гориялар билан тартибга солиш, уни кишиларга керак булган томонга йуналтиради.

Мех,нат фаолиятининг амалий натижала-ри, ишлаб чикаришнинг техник жих,атдан янги-ланиши, турли сох,аларда инновациялар, янги мах,сулот турларининг пайдо булиши билан янги эх,тиёжларнинг юзага келиши, одамлар х,аёт фаровонлигига каратилган турли техник воситаларнинг яратилиши - бу х,аммаси илм ривожланиш даражасининг янги поFоналарини курсатмокда. Илмий ва инновацион бизнес ре-жаларнинг пайдо булиши, йирик акционер-лик компанияларнинг шаклланиши жамият-да замонавий шароитлар вужудга келганлиги-ни англатади. Шу уринда айтиш керакки, илмий сохдда бир к,атор муаммолар учрамокда. Бу муаммолар шундан иборатки, ривожланган мамлакатлар жах,он бозорига чикишда инновацион янгиликлар билан чикса, ривожланаётган мамлакатларнинг уз хом ашёси билан чикиши эса бу мамлакатларнинг илмий ривожланиши сустлигини курсатмокда. Шунинг учун мазкур мамлакатларда илмий салох,иятни ошириш-га каратилган инвестициялар ах,амияти, транс-миллий корпорациялар ва инжиринг корхона-ларининг фаолияти айникса уринлидир.

Албатта, илмий институтлар фаолиятининг такомиллашуви изчиллик ва узвийлик асоси-да кечади. Изчиллик куйидагиларда намоён булади:

илмий ишларни олиб боришда; инновацион технологияларни жорий килишда;

кадрлар тайёрлаш жараёнида;

1 Б.Б. Собиров. Укувчиларда иктисодий тушунчаларни шакллантиришда инновацион усуллардан фойдаланиш. Педагогика фанлари номзодини олиш учун диссертация. - Т., 2004. -22-23-б.

мех,нат фаолиятида.

Иктисодий тафаккур х,ар кандай жамиятда илмий ишларни олиб боришда бир неча да-ражада кечади. Булар: бирламчи, тармокли ва умумдавлат даражалари. Илмий изланиш олиб бораётган иктисодий институтлар ишлаб чикариш ёки бошка тармокларда иктисодий фаровонликка каратилган ишларни олиб боришда аввал бирламчи, яъни бирор тажжри-ба асосида янги мах,сулот яратадилар, кейин тармокли ва умумдавлат даражаларида уларни кенг ёядилар.

Инновацион технологиялар жорий килиш бугунги куннинг асосий талаби ва туртки булувчи омилдир. Чунки х,озирги ахборотлаш-ган жамиятда изчиллик асосида янгиликлар жорий килинмаса, бир корхона иккинчи кор-хонадан ривожланиш даражаси билан оркада колиб кетиши мумкин. Шунинг учун доимий тарзда инновацион технологиялар жах,он бозорига такдим этилади.

Кадрлар тайёрлаш тизимининг изчилли-ги доимий равишда маълум бир вакт жадвали асосида касбий фаолиятга тайёрлашдан ибо-ратдир. Мамлакатимизда кадрлар тайёрлаш ти-зимида изчиллик узвийлик билан бир каторда олиб борилади.

Узлуксиз таълим тизимининг фаолият олиб бориши давлат таълим стандартлари асосида, турли даражалардаги таълим дастурларининг изчиллиги асосида таъминланади.

Кадрлар тайёрлаш миллий моделининг узига хослиги мустакил равишда туккиз йил-лик умумий урта х,амда уч йиллик урта махсус, касб-х,унар таълимини жорий этишдан иборат-дир. Бу эса умумий таълим дастурларидан урта махсус, касб-х,унар таълими дастурларига из-чил утилишини таъминлайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 2

г f 18 ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / \

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

Мехнат фаолиятида изчиллик янги техноло-гияларни узлаштиришда ва шу билан мехнат килувчи ходимларнинг малакасини ошириш-да узлуксизлик билан бирга кечади. Бошка ре-сурслар каби мехнат ресурслари хам такрор хосил килиб турилиши керак, бунга тор ва кенг маънода караш мумкин.

Ишчи кучини тор маънода такрор хосил килиш инсоннинг жисмоний ва аклий кобилиятларини узлуксиз кенгайтирилган тарз-да тиклаб туриш, уларнинг мехнат малакасини, умумий билими, касбий тайёргарлик дара-жасини янгилаб ва устириб бориш хамда ишчи авлодини тайёрлаш кабиларни уз ичига олади-ган жараёндир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ишчи кучини кенг маънода такрор хосил килиш эса куйидагиларни англатади:

ахолининг табиий харакати, табиий усишнинг умумий шарт-шароитларини яратиш;

ходимларни ишлаб чикаришга жалб килиш ва бушатиш;

мехнат ресурсларини тармоклар, сохалар ва худудлар уртасида таксимлаш хамда кайта таксимлаш;

ахолининг ижтимоий, маънавий ва маданий эхтиёжларини кондириб бориш;

ишчи кучининг тулик ва самарали бандлиги-ни таъминлаш.

Креативлик ва конструктивлик тамойили иктисодий тафаккур кисмларининг уЙFунлигини таъминлашда ижодкорлик ва бир тизимга со-линганлик асосида амалга ошади. Бу тамой-иллар технологик янгиланишларга сабабчи булади, инсоннинг иктисодий хаёт жараёнини яхшилашга хизмат килади.

Юкоридагиларни тахлил килган холда биз куйидаги таклифларни берамиз:

- иктисодий муносабатларни амалга оши-ришда конунчиликни енгиллаштириш;

- жахон ташки иктисодий муносабатларини амалга оширишда конунларимиздаги камчили-кларни бартараф этиш;

- "иктисодий одам" тамойилини ривож-лантириш, бунда инсон омилига боFлик конуниятларни такомиллаштириш.

Хулоса килиб айтганда, Узбекистон иктисодиёти кадамма-кадам ривожланиб бо-рар экан, иктисодий тафаккурнинг таркибий кисмлари хам такомиллашиб боради. Бунда ислохотларимизнинг асоси булган инсон оми-ли ва унга нисбатан эътибор доимо биринчи уринда туради.

Адабиётлар:

1. Бляхман Л.С. Перестройка экономического мышления. - М.: "Политиздат", 1990

2. Г.М.Гукасьян. Экономика от "А" до "Я". Тематический справочник. - М., 2010.

3. Психология. Учебник под редакцией А.А. Крилова. - М.: "Проспект", 1998.

4. Каримова В.М., Акрамова Ф.А. Иктисодий психология. Маърузалар матни. - Т.: "Shams-ASA" МЧЖ, 2002.

5. Жураев Т., Тожибоева Д., Рустамов Б., Жабборова Ж., Аллаберганов З., Бабабе-кова Д. Иктисодиёт назарияси. Маърузалар матни. - Т., 2010.

6. Собиров Б.Б.. Укувчиларда иктисодий тушунчаларни шакллантиришда иннова-цион усуллардан фойдаланиш. Педагогика фанлари номзодини олиш учун диссертация. - Т., 2004.

7. Эшмуродова Г.Х. Укувчиларнинг иктисодий билимларини ривожлантириш мазмуни (8-9 синфлар мисолида.) Педагогика фанлари номзодини олиш учун ёзил-ган диссертация. - 2009.

8. Иктисодиётдан кискача луFат. Ш. Шодмонов тахрири остида. Тузувчилар: А. Хасанов, С. Мирзахужаев. - Т.: "Укитувчи", 1998.

9. Коравлёв М.И. Экономика: риски, защита. Словарь-справочник. - М., 2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.