Научная статья на тему 'Иқтисодий таълимнинг иқтисодий тафаккурга таъсири'

Иқтисодий таълимнинг иқтисодий тафаккурга таъсири Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3312
170
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодий тафаккур / иқтисодий таълим / иқтисодий тарбия / иқтисодий маданият / бозор иқтисодиёти шароити / тадбиркорлик маданиятини шакллантириш / economis thought / economis education / economic upbringing / economic culture / in the condition of market economy / formation of bisiness culture

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ражабов Ўткир Дўснаевич

Мақолада иқтисодий тафаккурнинг тараққиёти иқтисодий таълим билан боғлиқлиги таҳлил қилинган, иқтисодиётни модернизациялаш шароитида иқтисодий тафаккурнинг аҳамияти масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPACT OF ECONOMIC EDUCATION TO THE ECONOMIC THOUGHTS

In the article is analized the correlation of the development of economis thoughts with economic education, considered the issues of significance of economic thoughts in the condition of modernization of economy

Текст научной работы на тему «Иқтисодий таълимнинг иқтисодий тафаккурга таъсири»

г

v.

11

_J

Ражабов Уткир Дуснаевич,

Термиз давлат университети «Ик,тисодиёт назарияси» кафедраси мудири, ик,тисод фанлари номзоди

ИКТИСОДИЙ ТАЪЛИМНИНГ ИКТИСОДИЙ ТАФАККУРГА ТАЪСИРИ

РАЖАБОВ У.Д. ИКТИСОДИЙ ТАЪЛИМНИНГ ИКТИСОДИЙ ТАФАККУРГА ТАЪСИРИ

Маколада иктисодий тафаккурнинг тараккиёти иктисодий таълим билан боFликлиги тах,лил килинган, иктисодиётни модернизациялаш шароитида иктисодий тафаккурнинг ах,амияти масалалари куриб чикилган.

Таянч суз ва тушунчалар: иктисодий тафаккур, иктисодий таълим, иктисодий тарбия, иктисодий маданият, бозор иктисодиёти шароити, тадбиркорлик маданиятини шакллантириш.

РАЖАБОВ У.Д., ВЛИЯНИЕ ЭКОНОМИЧЕСКОГО ОБУЧЕНИЯ НА ЭКОНОМИЧЕСКОЕ МЫШЛЕНИЕ

В статье произведён анализ развития экономического мышления, его взаимосвязь с экономическим обучением, рассматриваются вопросы роли и значения экономического мышления в условиях модернизации экономики.

Ключевые слова и понятия: экономическое мышление, экономическое обучение, экономическое воспитание, экономическая культура, условия рыночной экономики, формирование предпринимательской культуры.

RAJABOV U.D. THE IMPACT OF ECONOMIC EDUCATION TO THE ECONOMIC THOUGHTS

In the article is analized the correlation of the development of economis thoughts with economic education, considered the issues of significance of economic thoughts in the condition of modernization of economy

Keywords: economis thought, economis education, economic upbringing, economic culture, in the condition of market economy, formation of bisiness culture.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

Мамлакатимиз ижтимоий-ицтисодий цамда маданий-мафкуравий тарацциётининг цозирги босцичида тадбир-корлик цобилиятининг ривожланиши кишиларда мулкдор-лик маданиятини шакллантириш, ресурслардан тежамли ва унумли фойдаланиш, мамлакат ицтисодиётини том маъ-нода юксалтириш, ацолида ицтисодий билимлар ва тафак-курнинг цанчалик ривожланганлиги билан кечади.

Иктисодий тафаккур - инсоннинг иктисодий жихатдан вокеа-ходисаларни тахлил килиши, унга бахо бериш ва карор кабул килиш; киши-даги иктисодий онг, иктисодий карашлар, иктисодий фаолият, иктисодий билим ва ту-шунчалар, иктисодий хатти-харакат мажмуи-дан иборат булиб, унинг асосида иктисодий маданият пайдо булади.

Иктисодий таълим иктисодий тарбиянинг ахамиятини янада ошириб, унинг самараси тадбиркорлик, ресурслардан тежамли фойдаланиш, банк кредити билан ишлаш, пинхоний иктисодиётдан сакланиш ва солик туловлари-ни уз вактида амалга ошириш, уй хужалигини юритишда хисоб-китоб, янгиликларга инти-лиш ва жамият иктисодий фаолиятидаги ишти-рокида намоён булади. Мамлакатимизда олиб борилаётган бозор ислохотларининг жамиятга жадал татбик этилиши, унинг асл мохиятини англаш ва руёбга чикариш хам ахолида иктисодий маданиятнинг шаклланганлиги ва иктисодий билимларнинг канчалик узлаштирил-ганлигига боFлик.

Иктисодиётни ривожлантирувчи куч инсон омили экан, инсоннинг иктисодий билимлар-ни эгаллаши ва иктисодий тарбияга эга булиши, иктисодий маданиятлилигини таъминлайди. Иктисодий тарбиянинг максади иктисодий ма-даниятни шакллантиришдан иборат.

Узбекистоннинг бозор иктисодиёти томон йул тутиши ахолида бозор муносабатларига хос фикрлаш тарзи шаклланишини талаб килади. Бу иктисодий тафаккурнинг асоси бул-ган иктисодий таълимни мувофик равишда ислох, килишни талаб килади, негаки барча де-мократик бозор ислохотларини амалга оши-риш уз-узидан харакатга келаётган жараён эмас, балки уларни ривожлантириш купгина холларда ёшларимизнинг иктисодий билим савиясининг юксалиш даражасига хам боF-ликдир.

Айни пайтда, бозор муносабатлари халки-миз ва ватанимиз учун бутунлай янги тушунча-лар эмасди. Осиё ва Европанинг савдо йули -Буюк ипак йули чоррахасида жойлашган узбек замини асрлар оша Шарк ва Fарб уртасида узига хос куприк булиб келди. Узбекистон узининг ана шу тарихий ва анъанавий урнини эгаллаши учун юртимизда замонавий бозор муносабатлари ва ахоли уртасида бозор мада-ниятини шакллантириш лозим эди. Бу эса осон иш эмасди. Зеро, коммунистик мафкура хукм-ронлик килган совет даврида - 70 йил мобай-нида халкимиз хакикий бозор кадриятларидан бутунлай узоклаштирилган, одамлардаги бозор муносабатларига хос ташаббускорлик, из-ланувчанлик ва тадбиркорлик сундирилган, бокимандалик кайфияти чукурлашиб кетган эди1.

Иктисодий таълим-тарбия масаласига собик иттифок даврида етарлича эътибор берилмас, иктисод фанининг асослари мактабларда етарлича урганилмасди. Урта умум таълим мактаб-лари ва урта махсус таълимда иктисодиёт илми алохида фан сифатида шаклланмаган, иктисодий мавзулар ва тушунчалар юкори синф-ларда хозирги кундаги куплаб фанларни узида бирлаштирган «Жамиятшунослик» фани тар-кибидан жой олган, атиги бир неча соатгагина мулжалланган, иктисодиётнинг айрим жихат-ларигина ургатилар ва бу мактаб укувчилари-нинг иктисодий маданияти ривожланишига етарлича хисса куша олмасди.

Бу пайтларда иктисодиёт сохасида иш олиб борувчи кадрларгина иктисодий билим эгал-лаш имкониятига эга булган. Иктисодиётда жадал ривожланиш эмас, балки экстенсив ри-вожланиш сари йул тутилган, сифат узгариш-ларга эмас, микдор узгаришларга купрок эътибор каратилган. Иш хаки каътий белгиланган смета асосида амалга оширилиб, бокиман-

1 Тухлиев Н. Узбек модели тараккиётнинг тамойиллари. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси», 2014. -8-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

далик кайфиятини келтириб чикарган эди. Мулкнинг давлат тасарруфида булиши ресурс-лардан тежамсиз ва аёвсиз фойдаланишга олиб келган. Тадбиркорлик кобилиятининг буFиб куйилиши ва раFбатлантирилмаслиги иктисодий тафаккурнинг сусайишига имкон яратди.

Юкорида таъкидлаганимиздек, юртимизда иктисодий билимларнинг пайдо булиши ва ривожланиши узок утмиш ва бой тарихга эга булиб, унда «Авесто» таълимотлари, «Куръони карим» оятлари, Хадиси шарифдаги кадрият-лар хозиргача уз урни ва алохида хаётий ахамиятга эга эканлигини курсатади. Булар узок давр мобайнида, миллатимиз иктисодий онг ва тафаккурининг ривожланишида, авлод-дан-авлодга утиб келаётган кадрият ва анъана, урф-одатларимизнинг юзага келишида мустах-кам пойдевор ва асос булиб келмокда.

Хусусан, «Авесто»да кишиларнинг дехкон-чилик, чорвачилик, боFдорчилик билан шугул-ланиш кераклиги, ер, сув, хавони булFалаш, ифлослантириш оFир гунох эканлиги таъкид-ланади. «Куръони карим» оятлари ва хадис-ларда иктисодий таълимотга алохида эътибор каратилиб, савдо-сотик ишларини халол амал-га ошириш, бошкаларни алдамаслик, судхур-лик каттик гунох эканлиги, бировнинг мулкига хиёнат килмаслик, хатто хасад килиш гунох эканлиги келтирилади. ЁлFон ишлатиш, уFри-лик ва мехнатсиз даромад орттириш ман эти-лади. Карз олиш ва бериш, меросни таксим-лаш, етим-есирларга мурувват, хайр-эхсон килиш, солик турлари ва микдори туFрисидаги тушунчалар катта ахамият касб этади. Тежам-корликка катта урFу берилиб, исрофгарчилик каттик кораланади. «Енглар, ичинглар, хадия килинглар, аммо исроф килманглар», деб мархамат килинади.

Иктисодий онг ва тафаккурнинг ривожланишида оила угитлари хам алохида урин тут-ган, оиладан бошлаб хунар эгаллаш, рУзFор ишларини юритиш, мехнат килиш, тежамкор-лик, исрофгарчиликка йул куймасликка катъиян ургатилган. Киз болалар рУзFор тутиш-га, уFил болалар хунарли булишга, бирор-бир юмушнинг бошини тутишга йуналтирилган.

Урта Осиё ва Шаркнинг буюк мутафаккир-лари Нажмиддин Кубро, Махмуд аз-Замах-шарий, Абу Али ибн Сино, Абу Наср ал-Фаробий, Абу Райхон Беруний, Махмуд

КошFарий, Юсуф Хос Хожиб, Амир Темур, Мирзо УлуFбек, Алишер Навоий, Захириддин Мухаммад Бобур, Абдулла Авлоний, Абдулла Кодирийнинг асарларидаги умумбашарий иктисодий тафаккур, комил инсон баркамол-лигига баFишланган тарбиявий угит-масла-хатлари, тижорат, мулкдорлик хунари сирла-ридан иборат яхлит миллий-умуминсоний кадриятлар шаклланиши, иктисодий онг ва карашлардаги меросимизнинг бойишида алохида урин тутганлигини курамиз.

Масалан, буюк мутафаккир Алишер Навоий-нинг ижодида халол мехнат, тижорат, савдо ишлари маъкулланади, товламачилик ва чай-ковчилик каттик кораланади хамда бу дунёда инсонлар каноатли булиб яшашга ундалади:

Х,ирсдин кечгил, ул гамедурким, Х,адду гоят анга эмас пайдо. Тут к,аноатким, ул эрур моле Ки, них,оят анга эмас пайдо.

Яъни, хирсу хавасдан кеч, чунки у бехад ва охири йук Fамдир. Каноатни махкам тутки, у нихояси йук молдир, дейилади1.

Юртимизнинг иктисодий таълимотлар та-рихи мустакил хусусиятга эга эканлигини таъ-кидлаш мумкин. Хусусан, XVIII асрда яшаб ижод килган, адолатли солик тамойилларини иктисод фанига киритган инглиз иктисодчиси Адам Смитнинг соликларни фукароларнинг даромадларига караб таксимлаш кераклиги, солик тулаш фукаролар учун кулай вактда ун-дирилиши хамда соликлар микдорини солик юкини оFирлаштириш хисобига эмас, балки солик базасини кенгайтириш хисобига ошириш кераклиги хакидаги таълимотини Амир Темур бундан бир неча аср олдин башорат килган эди. Амир Темурнинг давлат бошка-рувидаги угитлари, яъни одамларда кандай килиб ишга кизикиш уЙFотиш мумкинлиги, мажлисларни кай тарзда утказиш, вазифа ва масъулиятни кандай таксимлаш зарурлиги за-монавий менежментда талкин килинмокда. Уларни урганиш ва энг мухими хаётга татбик килиш бугунги кунда солик маданияти ва ме-ханизмларини шакллантиришда хамда бош-

1 Алишер Навоий. Ибратли хикоятлар ва хис-латли хикматлар. / Нашрга тайёрловчилар А.Тилавов, И.Сайдуллаев. - Т.: «Sano-standart», 2016. -92-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

карув тизимини ташкил килишда яхши самара беради. Буюк бобокалонларимизнинг ушбу таълимотларини урганишдан куп холларда ян-гилик яратишга хожат хам колмайди.

Аммо, эндиликда Узбекистон Республикаси узининг мустакил ривожланиш йулини танлаб олгач, иктисодий тарбия масаласи энг мухим, долзарб масалалардан бирига айланди. Чунки ривожланган давлатларнинг иктисодий ривожланиш даражасига етиш учун биз иктисо-диётнинг ривожланишини таъминловчи шахс-лар, кадрларга эга булишимиз зарур. Иктисод илмидан бохабар булган кишиларгина хар доим киладиган сарф-харажатларининг сама-расини олдиндан хисоб-китоб киладилар, тад-биркорлик асосида иш юритадилар, бизнесни туFри танлайдилар, качон, каерда, нима ва канча ишлаб чикаришни яхши биладилар. Пи-ровард натижада келажак тараккиёти, жамият баркарорлиги ва оила фаровонлиги таъмин-ланади.

Бирок хар кандай инсон хам бирданига иктисодий фикрловчи, ишбилармон ёки тад-биркор булиб колмайди. Инсон фаровон хаёт кечириши учун жамият томонидан тан олин-ган мехнатни бажариши, чекланган ресурс-лардан самарали фойдаланиш, топган дарома-дини окилона таксимлашни билиши керак.

Ёшларда бозор иктисодиётига хос билим-куникмаларни шакллантириш сузсиз иктисодий таълим-тарбия оркали амалга ошири-лади. Бу фаолият бозор иктисодиёти ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибасида уз тасдиFини топган. Мисол учун, Америкада булажак бизнесменлар учун турли махсус машFулотлар мавжуд. Мактаб ёшидаги бола-лар учун амалий иктисод ва бизнес буйича энг донFи кетган дастурларнинг машхурларини «Жуниор Ачивмент» корпорацияси тузган. Бу дастурлар уз ичига компьютер уйинлари, дарс-ликлар, амалий машFулотларни камраб олган. Айникса, мактаб укувчиларининг узлари хаки-кий компанияларни тузиб, реал бизнес билан шуFулланишларини куриш жуда кизик. Дастур-нинг асосий максади ёшларда тадбиркорликка кизикишни уЙFотиш, иктисодий билимларни ривожлантириш эмас, балки бизнесга алохида муносабат пайдо килишдир. Бу муносабатнинг узаги - халоллик ва софдиллик, факат уз

эхтиёжини уйлабгина колмай, балки узга-ларнинг манфаатларини хам уйлашдир1.

Иктисодий таълим ва иктисодий тарбия узлуксиз жараён хисобланади. Кадимдан «Бе-шикдан кабргача илм изла», деган хикмат бе-жиз айтилмаган. Шу сабабли иктисоий ривож-ланишлар сари одимлаётган навкирон мамла-катимизда хам ёш авлодга иктисодий таълим-тарбия бериш масаласини тизимли ташкил килиш ва ушбу вазифаларни амалга ошириш-да катор тадбирларни амалга ошириш зарур. Бизнингча, уларнинг энг асосийлари куйидаги-лардан иборат:

• иктисодий тарбияни шакллантиришнинг узлуксизлигини таъминлаш зарур, биринчи навбатда иктисодий фикрлаш, иктисодий тушунчалар, иктисодий хис-туЙFуларни шакл-лантиришни аввал оиладан, энг содда малака-лар хосил килишдан бошлаш, сунгра боFча-мактаб, кейинчалик олий таълим муассасала-рида давом эттириш;

• махалла, узини-узи бошкариш органлари ёрдамида иктисодий тафаккур шаклланишига хизмат килувчи амалий тадбирларни ташкил килиш, улар ёрдамида хар бир оилага кириб бориш, сухбатлар ташкил килиш, иктисодий маданиятни тарFиб килувчи шиор ва ташаб-буслар билан чикиш, махаллаларда тарFибот-ташвикот ишларини олиб бориш;

• мактаб, урта-махсус билим юртларида иктисодий ва хукукий таълим беришни янада кучайтириш, ёшларни иктисодий маданиятни мустахкамловчи турли тугаракларга жалб этиш, улар уртасида иктисодий билимларни мустахкамловчи тадбирлар, мусобака ва тан-ловларни купайтириш;

• мактаб, академик лицей ва касб-хунар коллежларида укитилаётган «Иктисодий билим асослари» фанига хонадон молиясини ургатувчи мавзуни киритиш;

• даврий нашрларда иктисодий маданиятни тарFиб этувчи махсус рукн ташкил этиш, энг яхши макола ва асарлар муаллифлари учун танлов утказиш, оммавий ахборот воси-таларида махсус дастурлар яратиш ва уларни кенг оммага етказиш;

• иктисодий саводхонликка хизмат килувчи дарслик, укув кулланма, рисолалар, турли ада-

1 Файзуллаев А. Инсон, сиёсат, бошкарув. - Т.: «Узбекистон», 1995. -139-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

г

v.

15

_J

биëтлapни яpaтишни paFбaтлaнтиpиш вa тэъ-cиpчaнлигини oшиpиб бopиш;

• тaълимдa икди^дий caвoдxoнликни ТЭЪ-минлoвчи мoтивaциoн, ЭКЛИЙ, иpoдaвий, хи^ий вa aмaлий oмиллapни кУллaшни йyлгa КУЙИШ кepaк.

XXI acp интeллeктyaл acp, дeб эътиpoф эти-лиши тaълимдa тapкибий yзгapишлapни эмэл-ra oшиpиш зapypиятини тyFдиpмoкдa. Бу уз нaвбaтидa иктиcoдий cox^a™ билимлapни бepишдa xap тoмoнлaмa чyкyp мyшoxaдa Килиш вa тaкoмиллaштиpишни кун тapтибигa кУймoкдa. Бoзop мyнocaбaтлapи жaдaл pи-вoжлaниб бopaëтгaн xoзиpги дaвpдa 6o3op иктиcoдиëтигa xoc тypмyш тapзини яpaтиши-миз, чeклaнгaн pecypcлapдaн тeжaмли вa унумли фoйдaлaнишимиздa янгичa зaмoнaвий иктиcoдий фикpлaшгa ypгaнишимиз фoйдaдaн Xoли эмac.

Бугунги кyндa иктиcoдий кoнyнлap узининг янги тaлaблapини шу жaмиятдa яшaëтгaн xap биp инcoн oлдигa кУймoкдa. Шунинг учун xaм иктишдий тaълим вa иктиcoдий тapбиягa aлoxидa эътибop кapaтиш, yлapни yЙFyн-лaштиpишгaн xoлдa aвлoддaн-aвлoдгa утиб кeлaëтгaн кaдpият вa aнъaнaлapимиз билaн бoйитиш билaн биpгa, зaмoнaвий чyккилapини xaм зaбт этиш лoзим.

Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнти Ш.М.Миpзиëeв мaмлaкaтимизни 2G16 йилдa

ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaнтиpишнинг acocий якyнлapи вa 2G17 йилгэ мyлжaллaнгaн иктиcoдий дacтypнинг энг мухим ycтyвop йyнaлишлapигa бaFишлaнгaн Вaзиpлap мэхкэ-мacининг кeнгaйтиpилгaн мaжлиcидaги мэъ-pyзacидa кyйидaгини тaъкидлaгaнди: «аввэлги yчpaшyвлapдa тaълим вa илм-фaн, дaвлaтнинг ëшлapгa дoиp cиëcaтини aмaлгa oшиpиш, тэъ-лимнинг янги, зaмoнaвий ycyллapини, жумлэ-дaн, axбopoт-кoммyникaция тexнoлoгиялapи-ни жopий этиш coxacидaги ишлap axвoли тaнкидий тaxлил килиб бepилгaн эди»1.

Мaмлaкaтимиз ëшлapининг юкopи caвиядa кoмил ин^н булиб eтишишлapидa иктиcoдий, хукукий вa cиëcий билимлapни эгaллaшлapи жyдa мyxимдиp вa бу xoлaт шaк-шyбxacиз буюк кeлaжaгимиз paвнaкигa xизмaт килaди.

Xyлoca килиб aйтгaндa, иктиcoдий тэълим-тapбиянинг pивoжлaниши вa тoм мaънoдa тapFиб килиниши, axoли тypмyш дapaжacи-нинг яxшилaниши, жaмият фapoвoнлигини тaъминлaшгa oлиб кeлaди. Иктиcoдий тэълим-тapбиянинг пиpoвapд нaтижaлapи бугунги кyндaги иктиcoдиëтнинг янги тapмoклapи pи-вoжлaниши вa aнъaнaвий тapмoклapини мoдepнизaция килиш йyлидaги ^ъй-xapaкaтлapнинг бecaмap кeтмacлигигa имкoн бepaди.

Aдабиётлар руйхати:

1. Миpзиëeв Ш.М. Taнкидий тaxлил, кaтъий тapтиб-интизoм вa шaxcий жaвoбгapлик - xap биp paxбap фaoлиятининг кyндaлик кoидacи булиши кepaк. - T.: «i^e^cro^» 2G17. -44-б.

2. Алишep Haвoий. Ибpaтли xикoятлap вa xиcлaтли xикмaтлap. Haшpгa тaйëpлoвчи-лap А.Tилaвoв, И.Caйдyллaeв. - T.: «Sano-standart», 2G16. -92-б.

3. Tyxлиeв H. Узбeк мoдeли тapaккиëтнинг тaмoйиллapи. - T.: «^^e^ci^ миллий энциклoпeдияcи», 2G14. -8-б.

4. Фaйзyллaeв А. Инcoн, cиëcaт, бoшкapyв. - T.: «^^e^cro^» 1995. -139-б.

1 Миpзиëeв Ш.М. Хэнкидий тэхлил, кэтъий тapтиб-интизoм вэ о^жеий жaвoбгapлик - xap биp p8x68p фaoлияти-нинг кундзлик кoидacи булиши кepaк. - T.: «Узбeкиcтoн», 2G17. -44-б.

ЗAMОНAВИЙ TAЪЛИM I CGВPЕMЕННGЕ GБPAЗGВAНИЕ 2G17, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.