Научная статья на тему 'ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРҚЛАРИ (2-мақола )'

ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРҚЛАРИ (2-мақола ) Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
727
94
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
трансакцион харажатлар / ички трансакцион харажатлар / бозор трансакцион харажатлари / сиёсий-ижтимоий-иқтисодий даражада трансакцион харажатлар / классик назария / неоклассик назария / неоинституционал назария / transaction costs / internal transaction costs / market transaction costs / political transaction costs / classical theory / neoclassical theory / neoinstitutional theory

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Мақоланинг иккинчи қисмида классик ва неоклассик назарияда эътибор берилмаган, лекин ҳаётда реал самарадорлик даражасини белгиловчи трансакцион харажатлар ҳамда иқтисодиётни назарий жиҳатдан ўрганишда инсон тараққиёти моделига диққат қаратилган. Муаллиф тадқиқот асосида тузган концептуал жадвал орқали иқтисодий назариянинг асосий йўналишларининг фарқлари, шунингдек, аграр соҳанинг бошқа тармоқлардан алоҳида ажралиб туришини кўрсатиб берган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TOJIBAEVA D.CONCEPTUAL BASES AND DIFFERENCES OF THE APPROACHES TO ECONOMOMIC EFFICIENCY (2-nd article

In the second part of the article, the author pays special attention to the transaction costs, and justifies their influence on the real efficiency in life, as well as on the human model, on the study of economic efficiency. There is shown the differences in approaches to economic efficiency, as well as the particular difference of the agricultural sector from other industries on the conceptual table, compiled on the basis of the study.

Текст научной работы на тему «ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРҚЛАРИ (2-мақола )»

ТОЖИБОЕВА Дилором,

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси иктисод фанлари номзоди, профессор

ИКТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРКЛАРИ (2-МАКОЛА)

УДК 330.101

ТОЖИБОЕВА Д. ИЦТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРЦЛАРИ (2- МАЦОЛА)

Маколанинг иккинчи кисмида классик ва неоклассик назарияда эътибор берилмаган, лекин х,аётда реал самарадорлик даражасини белгиловчи трансакцион харажатлар х,амда иктисодиётни назарий жих,атдан урганишда инсон тараккиёти моделига диккат каратилган. Муаллиф тадкикот асосида тузган концептуал жадвал оркали ик,тисодий назариянинг асосий йуналишларининг фарклари, шунингдек, аграр сох,анинг бошка тармоклардан алох,ида ажралиб туришини курсатиб берган.

Таянч иборалар: трансакцион харажатлар, ички трансакцион харажатлар, бозор трансакцион харажатлари, сиёсий-ижтимоий-иктисодий даражада трансакцион харажатлар, классик назария, неоклассик назария, неоинституционал назария.

ТОЖИБОЕВА Д. КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ОСНОВЫ И РАЗЛИЧИЯ ПОДХОДОВ К ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ (2-Я СТАТЬЯ)

Во второй части статьи, автор уделяет особое внимание на трансакционные издержки, и обосновывает их влияние на реальную эффективность в жизни, также при изучении экономической эффективности на модель человеческого развития. Автор по концептуальной таблице, составленной на основе исследования показывает различия подходов к экономической эффективности, также особое отличие аграрного сектора от других отраслей.

Ключевые слова: трансакционные издержки, внутренные трансакционные затраты, рыночные трансакционные затраты, политические трансакционные издержки, классическая теория, неоклассическая теория, теория неоинституционализма.

TOJIBAEVA D.CONCEPTUAL BASES AND DIFFERENCES OF THE APPROACHES TO ECONOMOMIC EFFICIENCY (2-ND ARTICLE)

In the second part of the article, the author pays special attention to the transaction costs, and justifies their influence on the real efficiency in life, as well as on the human model, on the study of economic efficiency. There is shown the differences in approaches to economic efficiency, as well as the particular difference of the agricultural sector from other industries on the conceptual table, compiled on the basis of the study.

Keywords: transaction costs, internal transaction costs, market transaction costs, political transaction costs, classical theory, neoclassical theory, neoinstitutional theory.

КИРИШ

Иктисодий самарадорликка ёндашувларнинг умумий жихатлари ва фаркларини аниклаш учун уларни таккослаш зарур. Таккослаш учун эса маса-ланинг мазмун-мохияти ва натижасини ифода-ловчи мезонлар танлаш зарур. Биз тадкикотимиз асосида айнан куйидаги мезонлар назариядаги асосий йуналишларнинг мазмун-мохияти, умумий томонлари ва асосий фаркларини очиб бера олади, деган нуктаи назардан уларни танладик. Булар классик, неоклассик, неоинституционал мактаблар-нинг уз олдига куйган бош максадлари, масалага ёндашувлари, максадга эришишдаги асосий чек-ловлар, хар бир илмий-назарий мактабнинг фун-даментал концепцияси ва ундаги диктат каратилган марказий муаммолар асос килиб олинди. Сунгра, самарадорликка ёндашув хамда унинг концептуал асослари, мулкчиликка, трансакцион харажатларга, иктисодиётни назарий жихатдан урганишда инсон моделига ёндашувдаги фарклар, самарадорликни таъминлаш омиллари хамда бунда асосий диктат нимага каратилиши тахлил килинади ва ана шу мезонлар асосида аграр соханинг узига хос хусу-сиятлари хамда тармокнинг самарадорлигини ошириш учун чора-тадбирлар белгилашда уларни хисобга олиш зарурлиги курсатилади (1-концептуал жадвалга каранг).

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. Ик,тисо-дий назарияда самарадорлик тушунчаси ва унинг иктисодий курсаткичлар оркали ифодаланишига, математик-статистик методларни кенг куллашга неоклассик мактаб вакиллари алохида диккат каратишган. Бу ресурсларнинг чекланганлигини реал хаётда хис килиш тобора кучайиб бораётгани зарурияти туфайли юз берган. Классик мактаб вакиллари эса купрок, мехнат унумдорлиги, мехнат таксимоти масалаларига диккат каратишган.

Хозирги тараккиёт даражаси эса самарадорликка жамиятнинг бир бутун тизими нуктаи наза-ридан карашни талаб этади. Чунки бозор узини узи бошкаради, деган устун даражадаги либерал к,арашларнинг даври утди. Лекин хозирча респуб-ликамиз олимлари томонидан шундай, яъни неоинституционал ёндашув асосида олиб борилаётган тадкикотлар етарли даражада эмаслиги, айникса аграр соханинг узига хос жихатларига эътибор каратилмагани унинг долзарблигини белги-лайди.

Муаммонинг к,уйилиши. Классик ва неоклассик мактабларда мулкчилик ва ракобат самара-дорликнинг концептуал асоси сифатида курилади. Неоинституционал назарияда-чи? Бу саволга жавоб

олмасдан, замонавий ик,тисодиётни институционал ривожлантириш масаласини хал килиб бул-майди.

Тад^и^от ма^сади. Иктисодий самарадорликка неоинституционал ёндашувнинг концептуал асос-ларини классик, неоклассик ёндашувлардан мухим фаркларини курсатиш. Аввалги маколада барча йуналишлар учун умумий булган ракобат ва мулкчилик хакида хамда неоинституционал назария-нинг классик ва неоклассик назариядан фарки хакида тухтаган эдик. Бу маколамизда трансакцион харажатлар ва инсон моделига алохида эътибор берилишига диккат каратилди.

Тадк,ик,от методлари. Герменевтика (талкин килиш), киёсий тахлил, мантикий, гурухлаш, концептуал жадвал, индукция, дедукция ва бошка методлардан фойдаланилди.

Асосий натижалар. Самарадорликка неоинституционал ёндашувнинг мухим концептуал асос-ларидан булган мулк хукуки билан бир каторда турадиган категория - трансакцион харажат-лардир.1

Классик ва неоклассик назарияда унга ахамият берилмайди. Унинг машхур вакилларидан О.Уильям-соннинг фикрига кура, неоинституционал назарияда неоклассикларга ухшаб энг аввало техно-логик омилларга эмас, балки ицтисодий агент-ларнинг биргаликда фаолият юритишлари учун зарур булган муносабатларни урнатиш учун зарур харажатларга эътибор берилади.

Неоинституционал назариянинг машхур намо-ёндаларидан Р.Коуз томонидан илмий муомалага трансакцион харажатларнинг киритилиши иктисодий тахлил имкониятларини анчагина кенгайтирди, унумини оширди ва реал хаётда юз бераётган муаммоларни ечишга олиб келди. Бу хакда Коуз-нинг узи шундай ёзади: «Фирмалар табиати»нинг чоп этилиши билан энг мухим натижа иктисодий фан учун хозирги замон иктисодиётида фирма-ларнинг ахамиятига диккат каратилди, деб уйлаш хато булар эди. Мен уйлайманки, хар кандай шаро-итда хам бундай натижага етиб келинарди. Менинг фикримча, келажакда бу маколанинг иктисодий фанга кушган мухим хиссаси иктисодий тахлилга трансакцион харажатларни кушиш хисобла-нади».

Дастлаб трансакцион харажатлар Р.Коуз томонидан «бахо механизмидан фойдаланиш харажат-

1 Трансакцион (инг. transaction: trans - узаро, action -харакат) - узаро харакат, муносабат харажатлари.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

лари»1 сифатида курсатилган. Хар кандай битим, яъни бозор трансакцияси ахборот й^иш, музока-ралар олиб бориш, уртадаги келишмовчиликларни бартараф килиш, муносабатларни йулга куйиш, назорат килиш, мувофик равишда вакт ва моддий ресурслар харажатини талаб килади.

Трансакцион харажатларни уч даражада куриш керак: хужалик ичида, бозор мицёсида ва ижтимоий-сиёсий-и^тисодий, бошкача айтганда макродаражада карорлар кабул килиш сохасида. Шунингдек, улар уч турга ажратилади: савдо битими харажатлари, бошкарув харажатлари ва мукаммаллаштириш харажатлари. Шу билан бирга, уларнинг бир-бирига уланиб кетишини хам ёддан чикармаслик керак.

Иктисодиётни тартибга солишнинг хар бир усули, мулкчиликнинг хар бир шакли, иктисодий ташкилотларнинг хар бир тури узининг трансакцион харажатлари йиFиндисига эга. Ички трансакцион харажатлар хужалик доирасида сарфла-надиган харажатларни уз ичига олади. Харажат-ларнинг бу гурухига хужаликни бошкариш, ишлов-чиларнинг мониторинги, махсулотни сотиш ва бошкалар киритилади. Булар бозор трансакцион харажатлари билан туташиб кетади. Айнан улар хужалик юритувчи субъектнинг яшовчанлиги ва самаралилигини белгилайди. Охир-окибат улар орасидан кайси бирлари трансакцион харажатларни тежашга олиб келса, шулар сакланиб колади ва ривожланади.

Иккинчи даражадагини бозор билан боFлик трансакцион харажатлар ташкил этади. Бозорда трансакцион харажатлар бозор муносабатларига киришишда, мулк хукукини айирбошлашда турли тусикларни енгиш заруратидан келиб чикади.

Иктисодий адабиётларда одатда трансакцион харажатларнинг куйидаги турлари ажратиб курса-тилади2: ахборотларни излаш харажатлари; битим тузиш учун музокаралар олиб бориш харажатлари; улчов харажатлари; мулкка булган хукук,ни химоя килиш харажатлари; шартнома тузиш ва уни бажа-риш билан боFлик харажатлар; оппортунистик хулк-атвор, саъй-харакат, мониторинг утказиш билан боFлик харажатлар. Иктисодий назарияда оппортунистик саъй-харакат тушунчаси О. Уильям-

1 Природы фирмы. Пер. с англ. - М.: «Дело», 2001. -С. 37.

2 Трансакцион харажатлар муаллифнинг «Молия» журналида чоп этилган маколасида батафсил берил-ган. Трансакцион харажатлар, уларнинг таркиби, тутган урни ва хужалик юритиш самарадорлиги. // «Молия», 2012, 1 -сон. -63-68-б.

сон томонидан илмий муомалага киритилган булиб, унинг фикрича, оппортунизм - уз манфаат-ларини кузлаб, ташкилотнинг манфаатларини реализация килишга тускинлик килиш: ахборотни яшириш, алдаш, хийла билан туFри йулдан уриш, сузида турмаслик, мунофиклик, хоинлик килиш даражасигача етиш (self-interest-seeking-with-guile), шантаж кабилар тушунилади.3 Бу харажатлар нафак,ат бозор, балки ички трансакцион харажат-ларда хам мухим урин тутади.

Сиёсий-ижтимоий-ицтисодий даражада трансакцион харажатларнинг мавжуд булиши ахолининг уз мак,садига эришиш, манфаатларини реализация килиш учун давлат институтларидан фойдаланиш заруриятидан келиб чикади.

Бу даражадаги трансакцион харажатлар:

1) тизимнинг расмий ва норасмий сиёсий таш-килотларини яратиш, уларни куллаб-кувватлаш ва узгартириш харажатлари;

2) давлат курилишини ушлаб туриш харажат-ларини уз ичига олади;

3) мукаммаллаштириш харажатлари хам купрок, шу гурухга мансуб.

Мамлакатнинг сиёсий-иктисодий хаётида кат-нашиш маълум бир сиёсий тизим таркиби - пар-тиялар, ижтимоий ташкилотлар ва харакатлар, фракциялар, нодавлат, нотижорат ташкилотлар ва бошк,аларни шакллантириш ва бошкалар уз навба-тида харажатларни талаб к,илади. Ана шу сарфлар сиёсий-ижтимоий-иктисодий даражадаги трансакцион харажатларни ташкил этади.

«Сиёсатда, - деб ёзади Нобель мукофоти ном-зоди Ж. Бьюкенен, - индивидлар уртасида айир-бошлашнинг мураккаб тизими мавжуд, чунки жамоада хар бири узининг хусусий максадига етишни кузлайди, сабаби, бозор оркали, оддий алмашув оркали уни амалга ошириб булмайди. Бу ерда индивидуал манфаатлардан бошк,а манфаат-лар йук. Бозорда одамлар олмани апельсинга алмаштирадилар, сиёсатда булса - хаммага ва хар бир кишига зарур булган неъматлар: махаллий ут учиришдан тортиб судгача булган хизматлардан фойдаланиш учун солик тулашга рози були-шади.4

Хар кандай мамлакат иктисодиётининг инсти-туционал таркиби объектив равишда давлатнинг

3 Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Фирмы, рынки, «отношенческая контрактация». - СПб.: Лениздат, CEV РгеББ, 1996. -С. 689.

4 Бьюкенен Дж. Избранные труды. Серия: «Нобелевские лауреаты по экономике». Т. I. - М.: «Таурус Альфа», 1997. -С. 23.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

фаолияти (экзоген узгаришлар) натижасида хамда ички омиллар (эндоген узгаришлар) таъсири туфайли эволюцион узгаришлардан ташкил топади. Институционал тараккиётнинг траекторияси эса х^ал килувчи даражада «жамиятнинг аввалги барча институционал тарихи билан» белгилаб куйилган.1

Жамиятдаги эски расмий ва норасмий коида-ларнинг тугатилиши ва янгиларининг белгилани-шига олиб келувчи узгаришлар трансакцион хара-жатларнинг ошишига сабаб булади. Республика-мизда амалга оширилган мулкни давлат тасарру-фидан чикариш, кичик бизнес ва хусусий тадбир-корликни ривожлантириш, суд-хукук тизимини узгартириш, янги конунчилик тизимини барпо этиш, бозор тизимларини шакллантириш ва шу каби бошка институтларни ташкил этиш билан боFлик харажатлар шулар жумласига киради.

Яна бир мухим жихат классик, неоклассик наза-риядан шундай таассурот коладики, жамиятдаги турли-туман институтлар иктисодий жараёнларда катта роль уйнамайди. Сиёсий, юридик, молиявий институтлар борлиги, иктисодий тизимнинг ишлаши учун институтлар, институционал мухит, институционал таркиб талаб этилиши тан олинади, лекин уларнинг иктисодий натижалар, самарадорликка таъсири тан олинмайди.

Натижада катор холатлар, чунончи, самарадор-ликни бахолаганда ва унинг асосида карор кабул килишда: 1) ташки (экзоген) эффектлар, яъни тало-фот курган томонга одатда талофот келтирувчи томондан компенсация килинмайдиган харажатлар тулик хисобга олинмайди; 2) табиат ва унинг таъсири туфайли яратилган махсулот киймати бахоланмагани ёки унинг кескин даражада пасай-тириб юборилгани хам хисобга олинмайди.

Институтларнинг социал-иктисодий тараккиётга таъсирининг мухим ричаги трансакцион харажат-лардир. Чунки иктисодий тизим хукук, конун-коидалар мажмуаси булиб, уларни амалга ошириш харажатлар билан боFлик. Айнан шу харажатлар трансакцион харажатларни ташкил этади. Шунинг учун хам бизнингча, трансакцион харажатларни иктисодий тизимнинг узига хос индикатори сифа-тида караш мумкин. Самарадорлик даражаси нафакат ишлаб чикариш харажатлари, балки трансакцион харажатларни хам хисобга олган холда улчаниши лозим.

1 Нестеренко А.М. Экономика и институциональная теория. / Отв. ред. акад. Л.И. Абалкин. - М.: Эдиториал УРСС, 2002. -С. 352.

Трансакцион харажатларни туFридан-туFри улчаш кийин, лекин бозорда бахолаш мумкин булган кисмини трансакцион хизматлар киймати сифатида тахлил килишимиз мумкин. Хозирча иктисодий фанда трансакцион хизматларни улчаш учун аник мезон йук, шунинг учун улар шартли равишда улчанади. Шу туфайли товар-пул шаклини олмаган банклар фаолияти, суFурта ташкилотлари, харажатларни коплай олмайдиган даражада нарх белгиланган хизматларни бахолаш муаммоси турли социал-иктисодий тизимларда турлича ечилмокда. Харажатларни минималлаштириш куп жихатдан инновацион техника ва технологияларни жорий килиш, мувофик равишда малакали мутахассис кадрларни жалб килиш оркали амалга ошири-лади.

Трансакцион харажатларининг купгина турлари бевосита кузатилмайди ва шунинг учун бу тоифа-даги харажатлар хажмини статистик жихатдан улчаш кийин, лекин бухгалтерия хисобида акс эта-диганлари асосида уларни самарадорлиги тенден-циясини аникласа булади. Шу билан бирга хеч кайси институт мутлак афзалликка эга эмас. Бу ерда гап факат киёсий афзаллик хакида боради. Турли иктисодий институтлар, хужалик юритиш шакли ва методлари бир-бирини тулдиради. Масалан, бозор институтлари мониторинг харажатлари, оппортунистик саъй-харакатларни чеклаш учун харажатлар, мулк хукукини химоя килиш, ахборот харажатларини тежашга имкон яратади. Фирмалар эса музокаралар олиб бориш, шартномалар тузиш харажатларини тежашга ундайдилар.

Амалда иктисодий фаолиятнинг жуда куп турлари турли тусикларни бартараф килишга кара-тилган, акс холда улар нихоятда юкори трансакцион харажатлар ёки трансакцион харажатларнинг шунчалик тушиб кетишига олиб келардики, инди-видлар эркин равишда битим тузиш ва Ф.Хайек тили билан айтганда «чукур ихтисослаштирилган билим» устунликларидан фойдаланишлари мумкин булиб коларди»2.

Институционал тизимнинг экзоген узгаришлари икки йул билан амалга ошиши мумкин. Биринчи-дан, институтлар импорти ва уларни мавжуд «мам-лакатнинг» институтлар тизимига киритиш оркали. Узбекистонда утказилган бозор ислохотлари бунга

2 Тадкикот асосида муаллиф томонидан тузилган. *Бу ерда талабнинг чеклангани; а) ресурсларнинг чеклан-ганлиги; б) билим, махоратнинг чекланганлиги, институционал таркиб туфайли чекланганлик ва табиат, табиий конунлар амал килиши туфайли чекланганлик хамда унинг бошка чекловларга таъсири назарда тутилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

мисол була олади. Бунда бошка мамлакатлар таж-рибасидан маълум бир даражада фойдаланилди ва Узбекистоннинг узига хос жихатларини хисобга олган холда мослаштирилди.

Иккинчидан, аник, максадга каратилган холда ишлаб чикилган моделга мувофик, янги институт-ларни шакллантириш. Мамлакатимизда бозор ик,тисодиётининг «узбек модели»га биноан инсти-туционал узгаришлар амалга оширилгани, аграр сохада хужалик юритиш шаклларини узгартириш, хозирги кундаги амалга оширилаётган институ-ционал узгаришлар, кабул килинаётган конунлар, фармон ва карорларни мисол килиб келтириши-миз мумкин.

Маълумки, иктисодий назария хужалик юритиш жараёнларини узаро боFлик икки томондан урганади: 1) объектив, яъни инсоннинг хохиш, иро-даси, онгига боFлик1 булмаган; 2) субъектив, инсон-ларнинг индивидуал ва оммавий психологияси, узини тутиши, саъй-харакати, танлови билан боFлик. Хужалик юритиш фаолиятини айникса, бозор иктисодиёти шароитида иктисодий психо-логиясиз тасаввур килиш кийин. Чунки хар бир танловга инсонлар уз тафаккури, манфаатларидан келиб чикиб киришадилар. Натижада уларнинг саъй-харакатлари, танловларида маълум бир психологик конунлар намоён булади. Шунинг учун иктисодиётдаги тенденцияларни аниклаш учун хужалик юритиш фаолияти хар томонлама урга-нилиши, объектив иктисодий конунлар билан бир-галикда субъектив-психологик конунлар ва уларнинг таъсирини хам урганиш зарур.

Психология одамнинг онги, иродаси, хохиш, эхтиёжлари ва бошка хислатлари билан боFлик рухий холатини ифодалайди. Хаётининг асосий кисмининг ярмидан куп вактини хужалик фаолия-тига баFишлайди. Шунинг учун уларда алохида иктисодий психология шаклланади. Унга иктисодий тафаккур ва фикр юритиш, хужалик фаолияти билан шуFулланишнинг мотиви, иктисодий ман-фаат кабилар киради. Айнан улар кишиларнинг моддий неъматлар ва хизматларни ишлаб чикариш, таксимлаш, айирбошлаш, истеъмол килишларини белгилайди (уни психологик жихатдан алохида урганиш зарур).

Ресурсларни кандай ишлатиш хакида инсон карор чикарар экан, демак, ана шу карор туFри булиши, турли вариантлардан энг туFрисини тан-лаши лозим. Бунинг учун у иктисодий фикрлаш, акл билан карор кабул килишни урганиши зарур. Шунинг учун хам иктисодиётни урганишда инсон моделига ахамият бериш классик назария А.Смит-

дан бошланган. XIX асрнинг охиридан бошлаб эса «иктисодий фикрловчи одам (Иото есопотки$)»-нинг саъй-харакати, танлови, субъектив мотивларга алохида диккат каратила бошланди. Айникса, нео-институционал назария вакиллари алохида эъти-бор беришади. Демак, инсоннинг кандай карор кабул килиши, бунда у уз манфаатлари нуктаи назаридан масалага кандай ёндашиши катта ахамиятга эга.

Неоинституционал йуналиш вакилларининг фикрича, рационаллик чекланган, чунки хужалик юритиш жараёнида карор кабул килиш учун ахбо-ротлар етарли эмас. Бунда турли кийинчиликлар туфайли зарур ахборотларни туплай олмаслик, етарли даражада тахлил кила олмаслик, колаверса, инсоннинг билиш кобилияти, иктидори даражаси имкон бермаслиги мумкин. Россиялик таникли олим Р.М.Нуреевнинг фикрича, институционал тахлил нисбатан реалликни объектив равишда бахолайди. Замонавий жамиятда инсон одатда норационал, иктисодиёт эса мувозанат холатидан анча йирок1.

Аграр сектор эса бу жихатдан узининг хусуси-ятлари билан бошка тармоклардан тамомила фарк килади. Бу, энг аввало, иктисодий конунларни табиат конунлари билан чирмашиб кетиши, кишлок ахолисининг психологик жихатдан шахардан фарк килишидир. Танловни амалга оширишга нафакат юридик такиклар, балки анъаналар, ахлокий ва бошка шунга ухшаш такиклар хам катта таъсир килади. Шунингдек, инсонлар саъй-харакатига бошка ноиктисодий омиллар хам таъсир килиши мумкин. Улар кишилик жамияти тараккиёти билан ортиб боради. Неоинституционал назария вакилларининг фикрича, факат шахсий фойда, нафлилик хакида эмас, балки узини-узи чеклаш, бошкаларга яхшилик килиш максадида уз манфаатларидан воз кечиш каби инсоний хислатлар туфайли индивид-нинг танлови натижасига туб узгаришлар кирити-лиши мумкин. Биз бу фикрларга кушиламиз.

ХУЛОСАЛАР

Ишлаб чикилган концептуал жадвал иктисодий назариянинг асосий окимларининг мазмун-мо-хиятини англаш, уларни тахлил килиш ва таккослаш, хулоса чикариш, рационал карор кабул килишга йуналтиради. Шунингдек, иктисодий конунларнинг

1 Нуреев Р.М. Критика базовых предпосылок современных макроэкономических теорий. / Институциональная трансформация экономики: российский вектор новой индустриализации: материалы IV Международной научной конференции. - Омск. Издательство ОГУ, 2015. -С. 13.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

13

л

л -fr

с; £

ф j

о

£ л ш

(б ^

3

s ^

i

»

>s

u о u (б

(б m (б

ч

о и

íc

s

(б ш

4 (б

5 с;

£ I-

с

<и j I

о

te x

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

о

и

cp '

te

cp

X

te ^

cp te

и

cp >

U

tu

cp

te ^

3

o ю te m

m

>

и

X го

CP га ^

га Ч 3 CP CP S

^ te m

< ^ te

• ^ CP

эо ^

s S s

te te ^

i- i- О

I го >,

s =i 5

n э _

и te

s го

g 3

j s te cp

X ° x cj

o

к ^ ^ te

cp 5

te te ^ u

ro ¡^ m

ГЮ

i_

^ X te s —

te te

cp

. te w и и

CP

te ^

i—

te

* 1 te 3

cp s

^ - ю Ii- ^ x m

cp

te ^

m o

ч ^

tu

T

tu te

T ^

s 3

^ o

>s vo

te ,

- 1

s ^

3 te s ^

4 5 s te

S ГО

u 3

го o ¡ ^

■o -

s ü

o i

vo ¡j

■ и 5

<p 5-

>y J

и te tu GÛ

cp s '¡§ !5

X I-

te ro ^ X -г x T tu tu ^

, cp cp te te ^

^ ^ : CP ' ^ S 1 te ¡±

1 i ;

te ^

-s

X te te CP

s o

M

o 3 5 S cp 5 te

.0

О

CP

5

■ч

X

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

>

ь

X

s

т

ft

и

()

I.J

га

^

s

's

tu 3

т tu

V

ÏÎ

____^

CP X T

tu s

5 3vo

о ^ 3

>y x

и tu 4

tu ^ o

<р te

~ s i¿

d

CP ^ О га O vO

■s S 3

^ f s

S ^

CP и o

га сц 11

^ s fe J te

ro tu X * Ю ■s

tu O i—

CP ^ O

tu ^ te

X tu i—

3 £

s 5

^ te

s i-

2 £

ê 3

^ я

x vd

о é

m

и ft

^ te

го х

2 ^

^ tu

m te го ^

te X

te cp te 5 te и

te ^

te

X

te i_ te CP

te ^

cp

te ^ ■

te :

о : и ,

te tu m vo

X

te

i ï CP te te m ^ te

£ a * _

ro ¡e >: cp £ ro ^ x x

i i ÍÜ

о и

X

s ■

cp ■

ë

Ü . . §

X

¡2 ro CP £ 3 g Í2

i? i5 ü

Л О ro

tí L X ? X

m

X

X 0

te tu m

cp

te ^

CK

s j

te cp

s £ m о te О

ro 5 5 cp ^ í2 ü

2 te &

^ о te с

^ 9

x ^

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

cp

ro ^ e^ü

te te te ¡5 m ^

1

m ij ci s >y te

I- X ^

и s

s о 3

X te

О te ^

и i_ x s s i- m

x

s i_ te т. 4

u и

te x о s

и x

s о tu x

s te

^ ю

tu te

^ и

te >

i— ю

s

^

cp te

i— ^

ro w

P

5 ro

m

X

cp

s

ю

£p s vo

о

cp te

>y s

x" j

er te te

5 ^ :з í^

ro ^

о

о cp

x

cp te

i- ro и cp X te s ^

3

te

U

s te vd ¡5

^ te *

X te te CP

>y s

X" te О

w и и x s

^ X m ^

ro te

cp te i- X

V ^

^ te

i *

■5 ro

.> m

te i_

s X

CP te te 5

Ê hr 3

te s s

cp CP ^ te >y ^ m 2

i- X ^ X ro ç

^ ^

ï tu te

3 x

Ц

S ^ ,

o. s ra

x

s

■e :cu s te

n

fi te

э и

O te

u x

и и

te ^

о tu x

3 s

cp

3

te * §

ro i

s *

O te e 5

te

cp

^ s

l_ X l_

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

s ro s

^ 5 ■=;

x , x

te 5 te

x ^ x

te 5 te ^

i^ifl у

tu ^ tu

тюз"

■ 3 s

CP

vD

^ CD ^ CD CD

m s: te

гчГ ro

te

5 Ч- О

s

^ ^ и

to ^ s

x <3 ro

4 x

tu ю

T CP

n te s ^ ^ x x

3 _ S о ю s >-

^ S О te S й^ч^

te x

5 x X ro ro ^

Xa X Я

i te

^ s m

te и m

5го

g CP 5 ¡T te ro

О T ^

te CP te

Й S

3

3 e^ s ^ ^ s

S X

^ te

, te 'S ^

ci

и vO

^^ !s

i1 I-4 te s CP s

m n s ^ f^

te c^

I I

S :tU

S: x x s

9p cp

O te

m m

O te

lo x

te x

и и te

3 s

CP

te с

X

о

LQ

X X

Ю ro

te ^

^ ^

te tu

I— T

3

s

o

te

V

's CP

T

\n VD

ra i—

^ 3 tu ^ te

te

s и О

и p 0

U ^ 1_ X

te te x s

к ^ s x ^

g s x

О О te - -

^ vO ^

О -

Ü 5

vO

X X

s о

CP ^

о

и te

m te

x

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

te ^

, s

CK CP S vo J te ro ^^

tu te

CP

о О ю

:c ÍH

2 ^ ro

s ^

x

te

O 5

£ ? x x

^ El Ез ^ I g

и a!^ ï £ í|¡2 Ü

CP

te ^

x

O '

m

tu

te

и ^

te

x

te

te CP

ra Ц ra

Í5 ^ g

^ s

CP tu

m T

te

I- CK

x s

i? te tu

te

m

te ^

CP te

л

çy i

s te

CP

te

s

V CP

te 3 о c^ m

>s s и te ^ ^ 3 ro te

о 5 ^

и x

te U :tu

f-ч

J*.

о

о s

Эй

О т. о

Самарадорликнинг концептуал асослари Ресурсларни ок,илона так,симлаш, манфаатдорлик, рак,обат Мул кч ил и к, манфаатдорлик, рак,обат, рационал так,симот, маржинал харажатлар Рак,обат, мулк х,ук,ук,и дастаси, трансакцион харажатлар, институтлар Рак,обат, мулк х,ук,ук,и дастаси, трансакцион харажатлар, табиий, биологик омиллар, институтлар, рационал так,симот

Мулкчиликка ёндашув Мулкка монолит, булинмас нук,таи назардан ёндашиш устун Хусусий мулк ва унинг афзаллигига дик,к,ат к,аратилади. Мулк х,ук,ук,и дастасининг булиниши туфайли турли мулк шаклларининг вужудга келиши ва уларнинг тенглиги эътироф этилади. Хужалик юритишнинг ташкилий шаклининг асоси сифатида курилади. Мулк х,ук,ук,и дастаси давлат билан хужалик юритувчи субъектлар уртасида так,симланган. Энг мух,ими ишлаб чик,ариш натижаси уларга тегишли. К,олдик, даромадга эгалик к,илади. «Зонтик» шартномалар тузиш ва бошк,а х,ук,ук,ларга эга

Трансакцион харажатлар Эътиборга олинмаган Дик,к,ат к,аратилмайди Трансакцион харажатларга алох,ида дик,к,ат к,аратилади. Хужалик юритиш шаклини танлашнинг асосий мезонларидан бири сифатида курилади К.ИШЛОК, хужалигининг, унда бажариладиган мех,нат натижасининг узига хослиги трансакцион харажатларга алох,ида дик,к,ат к,аратишни талаб к,илади.

Ик,тисодиётни назарий жих,атдан урганишда инсон модели «homo economicus» - «уз манфаатларини кузловчи одам» «homo economicus» «ИК.ТИСОДИЙ фикрловчи», рационал к,арор к,абул к,илувчи одам. Билим, малака, ахборотлар етишмаслиги туфайли «норационал» - к,арорлар к,абул килиши мумкин булган инсон К,ишлок,да иктисодий, ижтимоий муносабатлар марказида турувчи, аник, вазиятдан келиб чик,к,ан х,олда иш куришга х,аракат к,илувчи, расмий ва норасмий институтлар, жамиятнинг маданияти, психологияси, мафкураси-ни узида мужассамлаштирган, лекин билим, малака, ахборотлар, мaблaf етишмаслиги туфайли «норационал» - к,арорлар к,абул килиши мумкин бул-ган инсон

Самарадорликни таъминлаш омиллари Мех,нат так,симотини чук,урлашуви Ресурсларнинг оптимал yйfyнлaшyви Оптимал даражага эришишда институтларнинг роли Оптимал даражага эришишда институтлар ва табиатнинг роли

Асосий дик,к,ат к,аратилади Таклифга Талаб, кушимча жалб этилган ресурслар натижасига Натижавий курсаткичларга ларга эришишга институтларнинг таъсири Аграр сох,анинг узига хослиги. Натижага институтларнинг, табиатнинг, «кундалик асос»нинг таъсири.

7\ ■

о :

: п

О О

п :

£ >

> UJ

SQ >

s :

го

: >

> £

8Р о ;

Js 1?=

7\ f > ■

V_у

амал килишида психологик конунларнинг катта роль уйнаши, аграр секторда эса унинг ах,амияти янада ортиши, шунинг учун аждодларимизнинг фарзандларга ёшликдан она ерга мух,аббат, исроф килмаслик, зарур пайтда бир-бирига ёрдам бериш анъаналарини дилига сингдириш мух,им ах,амиятга эга. Бу айникса, бозор иктисодиётига хос «узинг учун ул етим» психологияси кучайиб бораётган пайтда алох,ида ах,амиятга эга. Демак, иктисодий конунлар амал килишига психологик конунлар, инсонларнинг иктисодий фикрлаш тарзи катта таъ-сир утказади. Уни урганиш учун алох,ида тадкикот олиб бориш керак.

Кишлок хужалигида булса бундан ташкари табиат конунлари алох,ида ах,амиятга эга ва улар бир-бири билан чирмашиб кетади ва амал килади. Демак, аграр сох,ада карор кабул килиш учун дех,кон кишлок хужалигининг ана шу хусусиятла-рига алох,ида эътибор бериши, бунинг учун етарли

даражада билим ва тажрибага эга булиши талаб этилади.

Таклиф этилган концептуал жадвалдан Узбекистан Республикасида кенг куламли исло-хотларни амалга оширишда мувофик равишда институционал узгаришларни амалга оширишда уларни х,исобга олишга йуналтиради, ислохотлар-нинг назарий жихатдан таъминланишига асос булиб хизмат килади. Бундан ташкари, Иктисодий назарияни укиш жараёнида фойдаланиш талаба-ларни тах,лил килиш мезонлари ишлаб чикиш, таккослаш, хулоса чикариш ва карор кабул килишга ургатади, амалиётда эса.

Норационал карорлар кабул килмаслик учун билим, малака, юкори даражада профессионал компетенцияга, зарур ахборотларга эга булишни таъминлаш учун чора-тадбирлар куришга йуналтиради.

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тах,лил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - х,ар бир рах,бар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Т.: «Узбекистан», 2017.

2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистан давлатини биргаликда барпо этамиз. - Т.: «Узбекистан», 2017.

3. Беккер Г. Экономический анализ и человеческое поведение THESIS. - М.: 1993, т. I, вып. 1. -С. 24-40.

4. Бьюкенен Дж. Избранные труды. Серия: «Нобелевские лауреаты по экономике». Т. I.

- М.: «Таурус Альфа», 1997. -С. 23.

5. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Учебник (2-е издание). - М.: «Проспект», 2011.

6. Нестеренко А. М. Экономика и институциональная теория. / Отв. ред. акад. Л.И. Абалкин. - М.: Эдиториал УРСС, 2002. -С. 352.

7. Нуреев Р.М. Критика базовых предпосылок современных макроэкономических теорий. // Институциональная трансформация экономики: российский вектор новой индустриализации: материалы IV Международной научной конференции. Омск. Издательство ОГУ, 2015. -С. 13.

8. Тожибоева Д. Трансакцион харажатлар, уларнинг таркиби, тутган урни ва хужалик юритиш самарадорлиги. // «Молия», 2012, 1-сон. -63-68-б.

9. Тожибоева Д. Самарадорлик ва унга неоинституционал ёндашув. // «Халкаро молия ва х,исоб» илмий электрон журнали. 2018, 2-сон. www.interfinance.uz

10. Тожибоева Д. Неоинституционализм, унинг замонавий иктисодиёт назариясида тутган урни ва келажаги. // «Молия», 2017, 4-сон.

11. Ходжсон Дж. Эволюционная и институциональная экономика как новый Мэйнстрим. // Экономический вестник Ростовского государственного университета, 2008, Т.6. - №2.

12. Уильямсон О. Экономические институты капитализма. - СПб.: «Лениздат», 1996.

13. Фуруботн Э. Г., Рихтер Р. Институты и экономическая теория: Достижения новой институциональной экономической теории. / Пер. с англ. под ред. В.С.Катькало, Н.П.Дроздовой.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

— СПб.: Издат. дом Санкт-Петерб. гос. ун-та, 2005.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.