Научная статья на тему 'ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРҚЛАРИ (1-мақола )'

ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРҚЛАРИ (1-мақола ) Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1204
81
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
самарадорлик / рақобат / мулкчилик / мулк «ҳуқуқи дастаси» / мулкчилик ҳуқуқи назарияси / эффективность / конкуренция / собственность / «пучок правы» собственности / теория права собственности

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Мақола иқтисодий самарадорликнинг классик, неоклассик ва неоинституционал ёндашувлар концептуал асосларининг умумий жиҳатлари ва фарқларини кўрсатишга қаратилган ва унда нима сабабдан неоинституционал назарияга мулкка иқтисодий ва ҳуқуқий категориянинг бир бутунлиги нуқтаи назаридан қараш зарурлигининг мазмун-моҳияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ОСНОВЫ И РАЗЛИЧИЯ ПОДХОДОВ НА ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ (1-я статья )

В статье показаны обшие концептуальные основы и различия экономической эффективности классической, неоклассической и неоинституциональных направлений экономической теории и раскрыта необходимость рассмотрение категории собственности как единой целостной экономической и правовой.

Текст научной работы на тему «ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРҚЛАРИ (1-мақола )»

ТОЖИБОЕВА Дилором,.

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси, иктисод фанлари номзоди, профессор

ИКТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРКЛАРИ (1-МАКОЛА)

УДК 330.101

ТОЖИБОЕВА Д. ИКТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИККА ЁНДАШУВЛАРНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ ВА ФАРКЛАРИ (1-МАКОЛА)

Мак,ола иктисодий самарадорликнинг классик, неоклассик ва неоинституционал ёндашувлар концептуал асосларининг умумий жихатлари ва фаркларини курсатишга каратилган ва унда нима сабабдан неоинституционал назарияга мулкка иктисодий ва хукукий категориянинг бир бутунлиги нуктаи назаридан караш зарурлигининг мазмун-мохияти очиб берилган.

Таянч иборалар: самарадорлик, ракобат, мулкчилик, мулк «хукуки дастаси», мулкчилик хукуки назарияси.

ТАДЖИБАЕВА Д. КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ОСНОВЫ И РАЗЛИЧИЯ ПОДХОДОВ НА ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ (1-Я СТАТЬЯ)

В статье показаны обшие концептуальные основы и различия экономической эффективности классической, неоклассической и неоинституциональных направлений экономической теории и раскрыта необходимость рассмотрение категории собственности как единой целостной экономической и правовой.

Ключевые слова: эффективность, конкуренция, собственность, «пучок правы» собственности, теория права собственности.

TOJIBAEVA D. CONCEPTUAL BASICS AND DIFFERENSIS TO ECONOMIC EFFICIENCY APPROACHES (1-ST ARTICLE)

There is discussed in the article the general conceptual foundations and differences in the economic efficiency of classical, neoclassical and neoinstitutional directions of economic theory and discloses the need to consider the category of property as a single holistic economic and legal one.

Keywords: efficiency, competition, property, «bundle of right» property, the theory of property rights.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

КИРИШ

Иктисодий самарадорлик категорияси мазмун-мохиятини чук,ур англаш учун унинг концептуал1 асосларига диккат каратишимиз зарур. Бу маса-лада классик, неоклассик ва неоинституционал ёндашувлар умумий жихатлари булиши билан бирга бир-биридан фарк килади. Иктисодий сама-радорликнинг концептуал асослари классик, неоклассик, неоинституционал назарияда танланган мезонлар буйича асосий фаркларини куйидаги (1-концептуал жадвал) маълумотлар асосида куришимиз мумкин.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги. Респуб-ликамиз иктисодчилари самарадорликни иктисодий фанда нисбатан энг куп урганилган, уни хисоблаш усули, курсаткичлар тизими ишлаб чикилган, ечимини топган муаммолардан хисоб-лашади. Шунга карамай бу хакда мунозаралар давом этмокда. Сабаби, бош муаммо инсонлар олдига янгидан-янги муаммоларни куяди, вужудга келтиради, айримлари эса глобал микёсга кута-рилади ва унинг ечимини топиш учун инсон тин-май изланаверади. Турли-туман инновацион Fоя-ларнинг вужудга келиши, амалга оширилишига йуналтирилган барча харакатлар хам айнан самарадорликни оширишга каратилган.

Муаммонинг цуйилиши. Ресурслардан сама-рали фойдаланиш, энг аввало, мулкчилик муно-сабатлари, мулк хукукининг таксимланишига боFлик булиши, инсонлар айнан улар асосида танлов ва карор кабул килишларига карамай, бу борада республикамизда тадкикотнинг етарли даражада эмаслиги.

Тадцицот мацсади. Иктисодий самарадор-ликнинг классик, неоклассик ва неоинституционал ёндашувлар концептуал асосларининг умумий жихатлари ва фаркларини курсатиш, неоинституционал назариянинг мулкка иктисодий ва хукукий категориянинг бир бутунлиги сифатида караш заруриятини асослаш оркали жамиятда яратилган махсулот таксимоти мулк хукукининг таксимланишига кура юз бериши ва бу борада кабул килинган конунлар асос-базис булиши, жамиятдаги мувозанатни таъминлашда асосий роль уйнаши, хужалик юритувчи субъектлар

1 Концепция (лот. - сопсерйо - тушуниш, тизим) -тушунтиришнинг маълум бир усули, бирон-бир ходиса, вокеани тадкик, килиш, шархлаш, тушунтириб бериш-даги нуктаи назар, уни ёритишдаги бош Fоя, етакчи фикр, турли фаолиятнинг конструктив тамойиллари.

уларга кура карор кабул килишини асослаб беришдан иборат.

Тадцицот методлари. Герменевтика (талкин килиш), киёсий тахлил, мантикий, гурухлаш, концептуал жадвал ва бошка методлардан фойдала-нилди.

Асосий натижалар. Маълумки, самарадорликни таъминлашда ракобат мухим урин тутади. Ракобат ва унинг сифат жихатидан янги даражага кутарилишининг негизи хам мулкчилик ва унинг турли-туманлигидир.

Ракобат кишилик жамиятининг барча жабха-ларига хос. Ракобат кайси жабхада олиб борили-шидан катъи назар, унинг марказида уз манфа-атлари билан инсон туради.

Маълумки, тирик табиатда яшаш учун кураш узлуксиз давом этади. Хар кандай тизим: биологик, физик, кимёвий, иктисодий хаммаси мутано-сибликка интилади. Ракобат ана шу мутаносиб-ликнинг оптимал даражада булишини таъмин-лайди.

Ракобат ресурслар чекланганлиги билан инсонларнинг мацсадлари, манфаатлари урта-сидаги сабаб-оцибатли богланишни ифода-лайди. Бу конунни иктисодий-психологик конун дейиш мумкин. У барча иктисодий конунлар каби объектив характерга эга. Сабаби, иктисодий мухитнинг узи уни амал килишини такозо килади. Чунки биринчидан, инсонга табиатан уз-узини сацлаш инстинкти берилган, уни цеч ким, цеч цандай чекловлар йукка чикара олмайди2. Ресурслар чекланган, демак унга эга булиш учун кураш боради.

Иккинчидан, узлаштириш мулк доирасида амалга ошади. Истеъмол узгариши учун мулк кайта таксимланиши керак. Ресурсларнинг чекланганлиги танлов муаммосини куяди. Танлаш эса кишиларнинг иктисодий фикрлаш тарзидан келиб чикади. Одамлар мукобил вариантлар орасидан энг юкори наф келтирадиган ёки энг кам харажат талаб киладиган вариантларни танлашади.

Ресурслар мулк булиб, чекланган экан, ундан самарали фойдаланиш объектив заруриятга айла-нади. Зарурият мавжуд экан, инсон доимо уни амалга ошириш учун харакат килади, тинмай изланади, доимо уз манфаатини химоя килади.3

2 Tojiboyeva D. Iqtisodiyot nazariyasi. - Т.: «Iqtisod-Мoliya», 2005. -357-Ь.

3 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

Классик назарияда ракобат бозорни бош-кариш, мехнат таксимоти, мехнат кооперацияси-нинг вужудга келиши, ривожланиши ва бу уз навбатида самарадорликни оширишда асосий роль уйнашига диккат каратилса, неоклассик назарияда ресурсларнинг оптимал уЙFунлашуви оркали самарали фойдаланиш ва уни тадкик этиш учун иктисодий курсаткичлар, моделлар ишлаб чикиш, уларни тахлил килишга диккат кара-тилади.

Ракобат иктисодий ресурсларни тежамли ишлатиш товар ва хизматларни сифатли ишлаб чикаришга ундайди. У хужалик юритишнинг энг самарали усулларини юзага келтиради, иктисодий алокаларнинг энг маъкулини топишга ундайди. Фан-техника ютукларини ишлаб чикаришга жорий килишни тезлаштиради. У факат ишлаб чика-ришнинг узинигина усишга ундаб колмай, иктисодий муносабатларни хам такомиллаштиришга олиб келади. Ракобат иктисодий усишни таъмин-лайди. У уз навбатида ракобат доирасини кенгай-тиради.

Бозор ва ракобат бир-бири билан чамбарчас боFлик. Ракобат булмаса бозор, бозор булмаса ракобат йук. Ана шу жихатдан карасак, ракобат бозор иктисодиётини харакатга келтирувчи, тар-тибга солувчи, назорат килувчи куч хисобланади. Ракобат кураши мехнат унумини оширишга, иш сифатини яхшилашга, янги техника, технологияни жорий килишга, иктисодий ресурсларни кам сарфлаган х,олда уларни самарали ишлатишга ундайди. Таникли иктисодчи Людвиг фон Мизес айтганидек, иктисодий ракобат ишлаб чикаришни энг рационал усуллар билан самарали амалга оширилишига олиб келади1.

Бозор иктисодиётида бир томондан, манфа-атлар тукнашиб ракобат юз берса, иккинчи томондан, субъектлар уз фаолиятини, демак, манфаат-ларини бир-бирларига мувофиклаштиришга инти-ладилар. Чунки факат ракобатлашсалар уларнинг иши юришмайди. Бу иктисодиётда икки бир-бирига зид томон. Иктисодий интеграция хам иктисодий субъектларнинг манфаатларини мос-лаштириш, муросага келишга ундайди. Ишлаб чикаришдаги узаро боFликлик кучайиши билан интеграциялашмай яхши фойда олиш кийин булиб колади. Ишлаб чикариш ихтисослашувининг

1 Мизес Л. Бюрократия. Запланированный хаос. Антикапиталистическая ментальность. - М., 1993. -С. 100113.

кучайиши фирма, корхоналарнинг бир-бирига боFликлигини кучайтиради. Натижада улар урта-сида доимий равишда тижорат алокалари урна-тиладики, бунда шерикларига панд бермаслик мухим роль уйнайди. Шу билан бирга, ракобат курашида турли Fирром усуллар, хатто жиноий йуллардан фойдаланишни ресурслар чекланган-лиги ва манфаатлар, инсон психологиясидан келиб чикиши билан тушунтириш мумкин.

Бозор иктисодиёти мулкчиликка хам иктисодий, хам хукукий жихатдан бир бутун холда ёнда-шишни талаб килади. Бундай ёндашиш иктисодиёт назариясида айнан неоинституционал йуналиш вакиллари томонидан амалга оширилган. Улар орасида энг машхурларидан бири «мулкчилик хукуки» назарияси хисобланади. Бу назариянинг вужудга келишига таникли америкалик икки иктисодчи - Чикаго университетининг фахрий профессори, Нобель мукофоти лауреати Рональд Коуз ва Лос-Анжелес университети профессори Армен Алчиан асос солди2. Кейинчалик бу наза-рия буйича тадкикот утказиш ва ундан фойдала-нишда й.Барцель, Г.Демсец, Д.Норт, Р.Познер ва бошкалар фаол катнашдилар.

Улар мулкчилик ва ундан фойдаланишни талкин килишга узига хос равишда ёндашиб, иктисодий тахлилнинг методологик ва умумна-зарий асослари сифатида карашлари куйидаги-лардан таркиб топган: биринчидан, улар биз урганиб колганимиз мулк, мулкчилик тушунчаси урнига «Мулк, мулкчилик хукуки» атамасини ишлатадилар. Уларнинг фикрича, ресурс уз-узидан мулк булиб колмайди, балки шу ресурсларни ишлатиш жараёнида «мулк хукукининг тулик дастаси» ёки унинг маълум бир улуши асосида юзага чикади. Ана шу мулк хукукигина уни мулкка айлантиради3.

Мулк хукуки бу назария тадкикотчилари томонидан ноёб ресурсларни олиш имконига эга булишни жамият томонидан тартибга солиш учун рухсат розилик берилган курсатмалар, йул-йурик-лар, буйрук, фармойиш сифатида курилади.

Улар давлат томонидан урнатилган конун, тар-тиб, норма ва коидаларгина эмас, бошка ижти-

2 Alchian A., Demsetz H. Production, information Costs, and Economic Orgaization. American Economic Review, December 1972.

3 Demsetz H. Toward a theory of property rights. // «American economic Review», 1967, v. 57, № 2.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

моий механизмлар - одатлар, ахлокий талаблар, диний катъий коидалар булиши мумкин.

Мулк хукукининг элементар таснифи у ёки бу объектнинг ёлFиз эга булган субъектларини аниклашга каратилади. Бу жихатдан мулкни хусу-сий, давлат, коммунал, умумий мулкка ажратиш умумкабул килинган1 коида саналади.

Качон бойликдан фойдаланишга хос барча хукуклар индивидларга тегишли булса, хусусий мулк булади. Катор адабиётларда хозирги шаро-итда хусусий мулк индивидуал (шахсий) ва кор-поратив хусусий мулк тарзида курилади.

Неоинституционал назарияга кадар купрок мулк хукуки булинмайдиган монолит тарзида курилган. Бу ёндашувда эса ресурсга булган мулк хукукини булиштириш мумкин ва хар кандай айирбошлаш мулк хукуки дастасидаги хукукларни айирбошлашдир, деб каралади. Буни Т.Эггертсон А.Алчианнинг ерга булган мулкчилик мисолида уни куйидагича тушунтиради. «Мен буни куйидаги холат билан тушунтирган булар эдим. Бир неча киши бир вактнинг узида шу ердан фойдаланиш учун маълум бир хукукка эга булиши мумкин. А унда бурдой етиштириш хукукига, В уни пиёда кесиб утиш хукукига, С чеккан сигаретининг кулини ташлаш хукукига, Р уни устидан учиб утиш хукукига, Е шу якин атрофда асбоб-ускуналарини ишлатиш туфайли уни титратиш (вибрация) хукукига эга булиши мумкин. Булар эса кучиб турадиган хукуклар. Натижада хусусий мулк хукуки ундан алохида фойдаланиш усулларига кура турли шахсларга «тегишли» булади»2.

Мулк эгасининг кисман хукукларининг кенгай-тирилган варианти хозирги кунда кенг таркалган 11 хукук дастасидан иборат руйхатини 1961 йил инглиз хукукшуноси Артур Оноре булакларга булинмайдиган, узаро кесишмайдиган мулк хукукининг тулик дастасини таклиф этган. У (Оноре руйхати буйича) 11 элементдан ташкил топган (1-жадвал)3.

Мулк хукукини таснифлаш (руйхатини ишлаб чикиш, мулк хукуки дастасини ифодалаган Оноре руйхати) неъмат (бойлик) камёб булганда, мулк объекти чегараларини аник белгилаш талаб

1 Нестеренко А.М. Экономика и институциональная теория. С 331-335; Эггертсон Т. Экономические поведение и институты. - М., «Дело», 2001. -С. 47-52.

2 Эггертсон Т. Экономические поведения и институты. - М.: «Дело», 2001. -С. 54.

3 Тожибоева Д. Иктисодиёт назарияси. Т.: «Iqtisod-

МоПуа», 2005. -80-б.

килинганда, шу неъматдан бошкаларнинг фой-даланишига йул куймаслик керак булганда зарур булади.

Бундан шундай хулоса чикариш мумкин: мулк хукукини аник белгилаш, уни химоя килиш катта микдордаги харажатларни талаб килади:

1. Мулк хукуки канчалик ноаник белгиланган булса, шунча куп трансакцион харажатлар талаб килинади.

2. Мулк хукукининг химоя килинмаслиги ташки эффектлар муаммосини келтириб чикаради (маса-лан, экологик).

3. Ресурсда хукук дастаси элементларидан канча куп булса, унинг кадр-киммати шунча юкори булади ва юкори бахоланади.

Уларнинг орасида эгалик килиш, яъни ресурс-лардан бошкаларнинг фойдаланишига тускинлик килиш хукуки, ресурслардан фойдаланиш хукуки, мулкдан даромад олиш хукуки, барча санаб утилган хукукларни бошкага бериш хукукини иктисодчилар мулк хукуки дастасининг асосий элементи деб хисоблашади.

Агар мулк хукукини саналган хукукларнинг турли тарзда кушилиши нуктаи назаридан карасак, ана шу мулк хукуки дастаси нихоятда куп комби-нациялар микдорини беради. Бу хакда А.Н.Нестеренко шундай дейди: бирон-бир шахс-нинг неъматлардан фойдаланиш усулларига булган хукуклари йиFиндиси мулк категориясини хосил килади. Бу хукуклар мулк эгасининг маълум бир аник белгиланган ва ижтимоий жихатдан тан олинган наф куриш билан боFлик масалаларни ечиш имконини беради. Шунинг учун улар кисман конуний хукукка (ваколатга) эгалик, мулкчилик эса хукуклар йиFиндиси ёки «дастаси» деб ата-лади4.

Илмий адабиётларда мулк хукуки назарияси буйича мулк хукукини реализация килиш жараё-нида келиб чикадиган одамларнинг узаро муноса-батларининг барча кирраларини камраб олган кисман хукукларнинг хар хил комбинациялари таклиф килинади. Масалан, Т. Эггертсон куйидаги хукукларни ажратиб курсатади:

• активлардан фойдаланиш хукуки (фойдала-нувчи хукуки). У инсон томонидан неъматлардан фойдаланишнинг: уни узгартиришдан тортиб, хатто йук килиб юборишгача булган хукукларнинг потенциал вариантларини аниклаб беради;

4 Нестеренко А. М. Экономика и институциальная теория. -С. 337.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

1 -жадвал. Мулк ^у^у^лари.

Мулк хукуки Мазмуни

1. Эгалик килиш Бойлик-неъмат устидан назорат килиш

2. Фойдаланиш хукуки Неъматларнинг хоссаларидан фойдаланиш хукуки

3. Бошкариш хукуки Неъматлардан ким, кандай фойдаланишини белгилаш, масаласини хал этиш, ечиш, карор кабул килиш хукуки

4. Даромад олиш хукуки Неъматлардан фойдаланишдан келган натижаларга эга булиш хукуки

5. Тасарруф килиш (суверенлик хукуки) Неъматларни бегоналаштириш, бошкача айтганда, сотиб юбориш, истеъмол килиш, узгартириш ёки йук килиб юбориш, хукукларни бошкага бериш хукуки

6. Хавфсизлик хукуки Бойлик-неъматни экспроприация (тортиб олиш) килишдан, ташки мухитдан етказиладиган зиёнлардан химоя килиш хукуки

7. Мерос колдириш хукуки Бойлик-неъматни меросхурлар ёки васиятга кура колдириш хукуки

8. Муддатсизлик хукуки Неъматларнинг сохиби булишнинг бемуддатлилиги

9. Зарарли фойдаланишни такиклаш хукуки Неъматлардан бошка шахсларнинг мулки, шахсий хукукига зиён етказмай, ташки мухитга зарар келтирмайдиган фойдаланиш усулларини куллаш мажбурияти

10. Карзини тулаш жавобгарлиги хукуки Неъматлардан карзини тулаш учун фойдаланиш имкониятларига эга булиш

11. Бузилган хукукни тиклаш хукуки Кимгадир вактинча берилган хукукни муддати тугагач «табиий кайтариш», бузилган хукукни тиклаш тартиби, механизмлари ва институтларнинг мавжуд булишини таъминлаш

• неъматдан фойдаланишдан даромад олиш ва бошка индивидлар билан даромад олиш шарт-лари буйича битимлар тузиш хукуки;

• мулк хукукини бошкаларга бериш, яъни мулкни бегоналаштириш, сотиш хукуки1.

Бозорнинг самарали ишлаши учун мулк ^уцуцининг аник, белгиланиши зарурий шарт-шароит булиб, у цанчалик тушунарли булса ва ^имоя ^илинса, ^ур^май и^тисодий жих,ат-дан энг самарали ечимларни цабул цилишга йуналтирилади. Химоя килинган мулк хукуки ноаниклик ва рискни пасайтиради, ресурслардан самарали фойдаланиш учун кулай шароит яра-тади, иктисодиётнинг бошка агентлари томонидан нималарни кутиш мумкинлиги ва нималарга харакат килиши зарурлигини шакллантиради. Бу эса бозор механизмини бир бутун холда самарали ишлашининг зарур шарти хисобланади.

Мулк хукукига ички мулкий хукук дастасини тизимга солинган йиFиндиси сифатида ёндашиш бу муносабатларни мураккаб, карама-карши, узлуксиз равишда табакаланиш, таксимлаш жараёни сифатида караш имконини беради. Бун-дай жараён давлат томонидан мажбурий чора-тадбирлар, чеклашлар окибатигина эмас, балки субъектларнинг бир-бирлари билан ихтиёрий

1 Эггертсон Т. Экономические поведения и институты. - М.: «Дело», 2001. -С. 48-49.

равишда узаро манфаатли битимлари натижаси хамдир. Хар кандай айирбошлаш уз мохиятига кура хукук дастасини айирбошлашдир»2.

Узлаштириш учун доимо жамият томонидан белгиланган коида тусини олган тартиблар булган. Бу муносабатлар жамиятнинг хар бир аъзосини уларга буйсуниш, узини тутиш, белгиланган коида-ларга риоя килиш, агарда риоя килмай бузса, мувофик равишда харажатларни зиммасига оли-шини билдиради. Бошкача айтганда, мулкчилик хукуки жамият томонидан кабул килинган маълум бир «уйин коидалари»дан бошка нарса эмас3.

Мулкчилик хукуки - маълум бир ресурсларни ишлатиш ва бу жараёнда сарфланадиган хара-жатлар ва олинадиган фойдани таксимлашни назорат килиш хукукидир. Айнан мулкчилик хукуки ёки кишиларнинг фикрига кура мувофик равишдаги уйин коидалари жамиятда кандай килиб таклиф ва талаб шаклланишини белгилаб беради4.

2 Demsetz H. Toward a theory of property rights. // «American economic Review», 1967, v. 57, № 2.

3 Курс экономической теории. / Под общей редакцией д.э.н., проф. Чепурина М.Н., проф. Киселевой Е.А. - Киров: «Аса», 2010. -С. 75.

4 Хейне П. Экономический образ мышления. / Пер. с анг. - М., 1991. -С. 325.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

Мулкчилик хукуки назариясининг иккинчи ажралиб турадиган жихати шундаки, мулкчилик нисбий ноёблик ёки ресурсларнинг чекланганлик муаммоси билан борланади, яъни чекланганлик-дан келиб чикиши асосланади.

«Ресурслар чекланган, камёб булмаса, мулк хакида гапириш маъносиз»1. Шунинг учун хам мулк муносабатларини моддий ва номоддий ресурслардан уз хохиши билан бемалол фойда-ланишга йул куймаслик, такиклаш тизими сифа-тида курит мумкин. Албатта бундай ёндашув ушбу муаллифлар очган янгилик эмас. Бу фикрни биринчи марта таникли австриялик иктисодчи К.Менгер томонидан 1871 йилда нашр килинган «Сиёсий иктисод асоси» китобида билдирилган. Мулк узининг пировард асоси билан эхтиёжларга нис-батан кам булган неъматларга нисбатан мавжуд. Шунинг учун мулкчилик институти чеки йук зарур-лик, яъни эхтиёж билан мумкин булган имконият, бошкача айтганда неъматлар микдори тасарруфи уртасидаги муаммони ечадиган ягона институт дейиш мумкин2.

Агар ресурслардан фойдаланишга хеч кандай тусик булмаса, у хеч кимга тегишли эмас ёки хаммага тегишли булади.

Ишлаб чикариш омилларига хукукий эгалик килмасдан, хеч ким ишлаб чикариш жараёнини амалга ошира олмайди. Ишлаб чикариш ресурс-лари ва ишлаб чикарилган махсулотдан фойда-лана олмайди. Шунинг учун хам мулкчиликнинг хукукий нормалари ик,тисодий муносабатларнинг аниклаштирилган, реал куриниши хисобланади. Мулк хукуки узлаштириш жараёнида белгиланган тартиб-коидаларига хар бир кишининг амал килиши зарурлиги, аксинча, амал килмаса, уни бузганлик учун жазоланишини ифодалайди. Улар биринчидан, ишлаб чикариш омиллари ва яра-тилган махсулот муайян (жисмоний, юридик) шахсларга тегишли эканлигини, иккинчидан мулк эгаларининг конун билан курикланадиган, химоя килинадиган ваколатларини, учинчидан, мол-мулкни химоя килиш усулларини белгилаб беради.

Мулкчилик хукуки назарияси муаллифлари-нинг фикрича, бошкаларни ресурслардан эркин

1 Toumanoff P.G. Theory of market failure. - «Kuklos», 1984, v.37, № 4.

2 Менгер К. Основы политической экономии. Австрийская школа в политической экономии. - М., 1992. -С. 70.

фойдаланиш имкониятини чеклаш уларга булган мулк хукукини махсуслаштириш уни бир ёки бир неча субъектларга беркитилишини ифодалайди.

Мулк хукукини махсуслаштиришнинг мазмуни ва максади шундаки, мулкни кадрлайдиганлар, ундан максимал даражада фойдаланиб фойда кура оладиганлар томонидан сотиб олишга имкон яратишдир. «Агар маълум бир фаолиятни амалга ошириш хукукини сотиб олиш ва сотиш мумкин булса, - дейди Р.Коуз, - охир-окибат уни кадрлайдиган сотиб олади. Бу жараёнда хукук сотиб олиниши, булиниши, уЙFунлаштирилиши шундай амалга ошириладики, окибатда юритиш мумкин булган фаолият натижасида у бозорда энг юк,ори даражада кадрланади, энг куп даромад олиб келади»3.

Шундай килиб, мулк хукукининг аник белги-ланиши хужалик юритувчи субъектларнинг саъй-харакати, танловини шундай узгартирадики, уларни энг самарали карор кабул килишга ундай-дики, натижада у энг турри карор кабул килишга йул кидиради. Сабаби, мулк эгаси фаолиятининг ижобий натижаси хам, салбий окибати хам унинг узининг зиммасига тушади.

«Мулк хукуки дастаси»да курсатилган хукук-ларнинг таксимланишига кура мулк турли тип ва шаклларга булинади хамда мувофик равишда «мулчилик психологияси» шаклланади4.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Мулк хукуки назариясига кура уларнинг хеч кайси бири бирон-бир мутлак афзалликка эга эмас. Уларнинг нисбатан устунлиги трансакцион харажатлар ва нафлиликни таккослаш билан аникланади ва у ёки бу мулк шакли танланади. Шу билан бирга иктисодий, ижтимоий, техноло-гик тараккиётнинг характери ва даражасига боFлик равишда улар уртасидаги нисбат доимо узгариб туради. Масалан, кучли обшина-жамоа анъаналари хос булган мамлакатда кам узгарувчи технологиялари билан кичик ишлаб чикариш устувор булади. Ахборот мухитининг баркарорлиги, кучли ижтимоий санкцияларнинг

3 Коуз Р. Фирма, рынок и право. - М., 1993. -С. 14.

4 Бу хакда муаллиф «Куп укладлилик шароитида аграр соха самарадорлигини оширишнинг илмий-назарий асослари» монорграфиясида батафсил тухтаган. К,аранг: 27-37-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

2-жадвал. Яратилган ялпи ички мах,сулотнинг мулкчилик шаклларига кура та^симланиши (%)1.

1990 й. 1995 й. 2000 й. 2010 й. 2015 й. 2017 й.

Ялпи ички махсулот 100 100 100 100 100 100

Нодавлат мулк 58,4 72,6 79,3 83,2 81,0

Давлат мулки 41,6 27,4 20,7 16,8 19,0

мавжудлиги, «принципал - агент»2 муаммосининг долзарб эмаслиги сабабли трансакцион харажат-лар нисбатан пастлиги туфайли жамоа мулки афзалликка эга булади.

Шу билан бирга неоинституциализм вакиллари мавжуд реал амал килувчи хукуклар тулик, аник,-ланган ва мутлак, химоя килинган деб булмайди, дейишади. Неоклассик назарияда хусусий мулк-чиликка идеал шароит яратувчи сифатида карал-ган булса, неоинституционал назарияда турли мулк типларида хукукий тартибларни солишти-риш асосида тахлил килиш ана шундай хулосага олиб келди. Биз хам бу фикрга кушиламиз.

Иктисодиёт, ижтимоий (таълим, соFликlни сак,лаш кабилар) соха, технологияда динамик узгаришлар руй бераётган шароитда хусусий мулк институтининг афзаллиги намоён булади. Бунда к,арор к,абул килишни тезлаштириш, инновацион харакат, танловларни раFбатлантириш, хужалик юритувчи субъектларни ресурслардан рационал фойдаланишга к,изик,тириш, улардан самарасиз фойдаланувчилардан тежаб-тергаб ишлатадиган-лар кулига утишни таъминлашни хусусий мулк устуворлиги шароитида хал этиш мумкин. Хусусий мулк эгаларининг хукуклари уни химоя килиш билан бсоик харажатларни ижтимоий-иктисодий ва технологиянинг ривожланиш суръати тезла-шиши туфайли жамият оладиган наф туфайли ор^и билан копланади.

Инглиз иктисодчиси Фридрих Фон Хайекнинг фикрича, энг юксак шу билан бирга, хеч кандай эътироз билдирилмайдиган кадрият - инсонни бошка одамларга тобе булишидан холи киладиган,

1 Статистик туплам. Узбекистан Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари. - Т.: «Узбекистон», 2011. - 63-б; Узбекистон ракамларда. Статистик туплам. - Т., 2015 ва 2018 йиллар.

2 Принципат - лот. princepatus, princeps - биринчи, бош. Кддимги Римда кулдорчилик монархияси шакли булиб, республикага тегишли муассасалар сакланган, лекин хокимият амалда ягона одам - принцепга тегишли булган. Принципал - назорат килувчи, топ-ширик берувчи томон, агент - ижро этувчи.

лекин фукаролик жамиятининг конун-коидаларига буйсундирадиган инсон эркинлигидир. Бундай эркинликнинг иктисодий асоси мулк муносабат-ларидир3.

«Одам узини чинакамига мулкдор деб х,ис этмас экан, уз хукуклари учун пировард натижа-лар ва ишлаб чикариш самарадорлиги учун мулкдор сифатида курашмайди. Жамиятда баркарор-ликни саклаб колиш ва химоя килишга интил-майди»4.

Неоинституционал назарияда мулкка «мулк ^уцуци дастаси» нуктаи назаридан караш жамиятда унинг турли шакллари ва уларнинг тенг хукуклигини тан олишга олиб келди. Мулкчилик-нинг турли-туманлиги жамиятда ракобат кураши булиши учун асос, зарур мухит яратади. Буларсиз жамият тараккиётига эришиб булмайди.

Давлат мулкчилигининг афзаллиги ижтимоий неъматлар ишлаб чикаришда намоён булиб, икти-содиётни хаддан ташкари давлатлаштириш эса бошкариш ва назорат аппарати харажатларини купайтиради, зарур карорлар кабул килишни секинлаштиради, мехнат самарадорлиги ва инновацион фаолиятни пасайтиради, «принципал -агент» муаммосини уткирлаштиради. Буларнинг хаммаси охир-окибат иктисодий усишнинг секин-лашуви, ахоли асосий кисмининг хаёт кечириш шароитининг ёмонлашувига олиб келади.

Республикамизда куп укладлилик самарали хужалик юритишнинг асоси эканлигини хисобга олган холда давлат мулкини хусусийлаштириш амалга оширилиб, хужалик юритишнинг турли шаклларини барпо килиш, ракобатчилик мухитини яратиш асосида ахолининг эхтиёжини туларок кондиришга жиддий эътибор берилди. Натижада республикамизда давлат, хусусий, жамоа, аралаш укладлардан иборат яхлит иктисодиёт шаклланди. Агарда 1990 йилларда ишлаб чикариш воситала-

3 Friedrich A. Hayek. Law, Legislation And Liberty. Ф.А. фон Хайек. Право,законодательство и свобода. / Перевод с английского. Б.Пинскера и А.Кустарева под ред.А.Куряева. — М.: ИРИСЭН, 2006. -С. 644.

4 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусатасида: хавф-сизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т.: «Узбекистон», 1997. -197-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

3-жадвал. Узбекистонда хужалик юритиш шакллари буйича экин майдонлари ва ялпи мацсулот

таркибининг узгариши (фоизда)1.

йиллар Хужалик юритиш шакллари буйича экин майдонлари таркиби Хужалик юритиш шакллари буйича ялпи махсулот таркиби

Барча турдаги хужалик-лар Кишлок хужалик корхо-налари2 Дехкон хужаликлари Фермер хужаликлари Барча турдаги хужалик-лар Кишлок хужалик корхо-налари Дехкон хужалик-лари Фермер хужалик-лари

1990 100 94,8 5,2 - 100

2000 100 72,7 10,6 16,7 100 28,9 66,0 5,1

2005 100 29,2 12,1 58,7 100 14,0 61,7 24,3

2010 100 2,5 12,8 84,7 100 2,1 62,9 35,0

2015 100 2,3 12,9 84,8 100 2,0 65,4 32,6

2017 100 2,6 13,6 83,8 100 1,7 63,6 34,7

рининг 95 фоиздан ортити давлат мулки мувофик равишда яратилган махсулотнинг хам деярли шунча кисми давлат мулки хиссасига турри келган булса, хозирга келиб холат тамомила узгарди.

Натижада яратилган ялпи ички махсулотнинг мулк шаклларига кура таркибида хам борган сари нодавлат мулкнинг хиссаси ортиб бориб, 1995 йил ЯИМнинг 58,4%и нодавлат, 41,6%и эса давлат сек-торига туFри келган булса, 2015 йилга келиб бу курсаткич мувофик равишда 83,2% ва 16,8%ни, 2017 йилда 81,0 ва 19%ни ташкил этди. Унда фукаролар улуши энг куп 2000 йилда 40,8%, 2010 йилда 30,3%, 2015 йилда эса 32,5%ни, шу билан бирга кейинги йилларда акционерлик жамиятлари ва кушма корхоналар хиссаси ортиб бориб, 28.4%ни ташкил этди.

Мамлакатимизда мулк цукуки ва унинг так,-симланиши жицатидан аграр тармок бошка соцалардан катта фарк килади. Кишлок хужа-лигидаги асосий ресурс ер давлат мулки, шунинг учун эгалик килиш хукуки унинг кулида. Яратилган махсулот эса хужалик юритувчиларга тегишли. Натижада мулк хукуки давлат ва хужалик юри-тувчи субъектлар уртасида оптимал равишда так-симланишига диккат каратилади.

Дехкон хужаликларига ер умрбод эгалик килиш ва мерос колдириш хукуки билан берилган булса, фермер хужаликлари ва кишлок хужалик фао-

^ Давлат статистика кумитаси маълумотлари. Узбекистон кишлок хужалиги. Статистик туплам. - Т., 2015 ва 2018 йиллар асосида муаллиф томонидан тузилган.

2 2015 йилдан Кишлок хужалиги фаолиятини амалга

оширувчи ташкилотлар.

лиятини амалга оширувчи ташкилотлар ижара шартномаси асосида фаолият юритади.

Олий Мажлиснинг IV сессиясида кабул килинган «Фукаролик кодекси»нинг биринчи кис-мида мулкчилик муносабатларини хукукий тар-тибга солишга катта эътибор берилган. Унда мулк хукукига тушунча берилиб, «Мулк хукуки шахс-нинг узига карашли мол-мулкка уз хохиши билан ва уз манфаатларини кузлаб эгалик килиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, шунингдек, узининг мулк хукукини, ким томонидан булмасин, хар кандай бузишни бартараф этишни талаб килиш хукукидан иборатдир»,3 деб белгиланган. Мулк хукуки мутлак булиб, муддатсиз амалга оши-рилади. Фукаролик кодексида А.Оноренинг мулк хукуки дастасида курсатилган хукукларнинг асосий кисми уз ифодасини топган.

Ерга булган мулкчилик, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкалари, ундан фойдаланишга булган хукуклари «Ер кодекси» кишлок хужалигида, шу билан бирга «Фермер хужалиги туFрисида», «Дехкон хужалиги туFрисида»ги ва бошка конунлар билан тартибга солинади.

2012 йил 24 сентябрда «Хусусий мулкни химоя килиш ва мулкдорлар хукукларининг кафолатлари туFрисида»ги конун, Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 15 майдаги «Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли химоя килишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йулидаги тусикларни бартараф этиш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-4725-сон, 2016 йил 5 октябрдаги «Тадбиркор-

3 Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси, 164-модда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

лик фаолиятининг жадал ривожланишини таъ-минлашга, хусусий мулкни хар томонлама химоя килишга ва ишбилармонлик мухитини сифат жихатидан яхшилашга доир кушимча чора-тад-бирлар туFрисида»ги фармонлари кабул килинди.

Мулк хукуки ва унинг накадар мухим ахамиятга эга эканлигини назарда тутиб, республикамизда хусусий мулкнинг хукук ва химоясини мустахкам-лаш, конуний йул билан кулга киритилган ёки яратилган мулкнинг дахлсизлигини таъминлай-диган ишончли кафолатлар тизимининг асоси яратилди ва у борган сари такомиллаштириб борилмокда. ХУЛОСАЛАР

Республикамизда иктисодий назария хозирги кунда амалиётдан оркада к,олмок,да. Буни айникса, мулк хукуки, уни химоя килиш ва бошка катор масалаларда куриш мумкин.

Мулк хукуки иктисодий жихатдан урганилган ишлар эса санокли, мувофик равишда камрови хам талабга жавоб бермайди.

Шунинг учун талаба-ёшларга бу масалаларни чукур урганишларига эътибор каратиш, хар бир кабул килинган конун, фармон, карор охир-окибат мулкнинг таксимланишини узгартириши ва бунда жамиятда мувозанатни кандай саклаб колиш масалаларини ечишда келгусида уз фао-лиятларида куллашлари учун неоинституционал назарияни пухта урганишларига эътибор бериш зарур. Бунинг учун олий таълимда неоинституционал назария фани киритилиши, бу борада илмий-тадк,ик,от ишлари олиб боришни кучайти-риш лозим. Чунки, юкорида таъкидлаб утгани-миздек, эртанги кунга ишонч, танлаш ва карор кабул к,илиш амалдаги конун, меъёрий хужжатлар хамда уларнинг жамият хаётига накадар уЙFун-лашуви ва уларга риоя килинишига боFлик.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси, 164-модда.

2. Каримов И. А. Узбекистон XXI аср бусатасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шарт-лари ва тараккиёт кафолатлари. - Т.: «Узбекистон», 1997. -197-б.

3. Статистик туплам. Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари. - Т.: «Узбекистон», 2011, -63-б.; Узбекистон ракамларда. Статистик туплам. - Т., 2015 ва 2018. Узбекистон кишлок хужалиги. Статистик туплам. - Т., 2015 ва 2018.

4. Тожибоева Д. Иктисодиёт назарияси. - Т.: «Iqtisod-МоПуа», 2005. -80-б.

5. Курс экономической теории. / Под общей редакцией д.э.н.,проф. Чепурина М.Н., проф. Киселевой Е.А. - Киров: «Аса», 2010. -С. 75.

6. Коуз Р. Фирма, рынок и право. - М., 1993. -С. 14.

7. Нестеренко А.М. Экономика и институциональная теория. - М.: Едиториал УРСС, 2002. -С. 331-335.

8. Менгер К. Основы политической экономии. Австрийская школа в политической экономии. - М., 1992. -С. 70.

9. Мизес Л. Бюрократия. Запланированный хаос. Антикапиталистическая ментальность. - М., 1993,

10. Toumanoff P. G. Theory of market failure. «Kuklos», 1984, v.37, № 4.

11. Friedrich A. Hayek. Law, Legislation And Liberty. Ф. фон Хайек. Право, законодательство и свобода. / Пер. с английского. Б.Пинс-кера и А.Кустарева; под ред.А.Куряева. - М.: ИРИСЭН, 2006. -С. 644.

12. Alchian A., Demsetz H. Production, information Costs, and Economic Orgaization. American Economic Review, December 1972.

13. Demsetz H. Toward a theory of property rights - «American economic Review». 1967, v. 57, № 2.

14. Хейне П. Экономический образ мышления. / Пер. с анг. - М., 1991. -С. 325.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 12(120)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.